Fenomen i paradoks muzyki Chopina.

MYŚLĄC OJCZYZNA...

Mieczysław TOMASZEWSKI

FENOMEN I PARADOKMHIJZYKI CHOPINA

Charakter uniwersalny twórczości autora mazurków kształtował się - wraz z jej charakterem narodowym, paralelnie. Nastrojona poetycko muzyczna „mowa”

Chopina, mająca charakter wypowiedzi bezpośredniej - więc lirycznej i intymnej - dotyczy w sposób oczywisty już nie tylko spraw polskich, lecz ludzkich, egzys­

tencjalnych uniwersaliów. Tu człowiek, który czuje i myśli, cierpi i kocha, mówi wprost do człowieka, który także czuje i myśli, cierpi i kocha.

W sposób szczególnie lapidarny całą paradoksalność zjawiska ujął niegdyś Artur Rubinstein: „ Ten najbardziej narodowy z kom pozytorów jest jednocześ­

nie najbardziej uniwersalnym9,1. Znakomity pianista podparł swój sąd argumen­

tacją trudną do zakwestionowania, bo płynącą z bezpośredniego doświadczenia.

Zwierzył się: „Podbój każdego audytorium przez muzykę Chopina jest napraw­

dę czymś fenomenalnym. Spotkałem się z niezrozumieniem Bacha w pewnych środowiskach, z małym wzięciem Mozarta we Włoszech, z dziwną antypatią dla Brahmsa w krajach łacińskich, z niechęcią do Czajkowskiego we Francji. Cho­

pin panuje wszędzie

.

Mazurki

<

w Chinach,

Polonezy

Ballady

wej”2.

1. „Polskość99 m uzyki Fryderyka Chopina nigdy i dla nikogo nie ulegała wątpliwości Od samego początku uznawana była za jej właściwość naczelną.

Można by przypuszczać, iż stało się tak za sprawą Polaków, którzy z m uzyki tej uczynili sztandar narodowy. O d Cypriana Norwida pochodzi przecież ekskla

-

Fortepian Szopena,

Nekro­

log

Promethidion -

manna, Heinricha Heinego czy Honore de Balzaca towarzyszyły mu od m o­

mentu jego pojawienia się w kręgu postaci tworzących „romantische Bewe- gung99. Już w roku 1836 Schumann, charakteryzując naczelne właściwości mu­

1 A. R u b i n s t e i n , Wstęp, w: K. Wierzyński, Życie Chopina, Roy Publishers, New York 1953, s. 5. W krajowej edycji użyto niezbyt szczęśliwie terminu „kosmopolityzm”. Zob. K. W i e - r zyr f ski , Zycie Chopina, KAW, Białystok 1990.

2 R u b i n s t e i n , dz. cyt., s. 5.

3 C. N o r w i d , Fortepian Szopena, V. w. 44, w: tenże, Pisma wybrane, t. 1, Wiersze, oprać.

J. W. Gomulicki, PIW, Warszawa 1980, s. 498.

318

zyki Chopina

|

” -

niem p o Ludwigu van Beethovenie, „ekspresję miłości”- p o Franzu Schubercie

,

„

" -

-

-

„potężną i odrębną narodowośćyA. Nieco później swój entuzjastyczny sąd wy­

raził w jednym ze swych słynnych listów paryskich Heinrich Heine. Wy słyszał w muzyce Chopina zespolenie wpływów o potrójnej proweniencji. „Lekkość\

elegancję i wdzięk” darowała mu Francja, „romantyczną głębię”

-

sób nieprzypadkowy: „Polska mu dała zm ysł rycerski i cierpienia swych dzie­

jó w ”5. Honorć de Balzac w liście z 1843 roku do Eweliny Hańskiej puścił w świat bon m ot wprawdzie podejrzanie efektowne, ale dające do myślenia: „ Chopin jest bardziej polski niż Polska”6.

2. Polskość

,

,

tającej. Pierwsi biografowie i wspominkarze dostarczają informacji o faktach, monografiści i eseiści

-

w

rystyczny, narodowy i patriotyczny. Obecność w muzyce Chopina elementów rodzimego folkloru stanowiła oczywistość. Dosyć powszechne stało się z kolei interpretowanie jej jako wcielenia „ducha narodu”. Wreszcie przez wielu, szczególnie w momentach i sytuacjach granicznych historii polskiej, muzyka

Chopina bywała odczytywana jako emanacja postawy patriotycznej swego twórcy.

Zabarwienie folklorystyczne

-

wej

-

dy czy nokturny, lecz mazurki uznano za wyróżnik m uzyki Chopina; jak to ujął Berlioz, właśnie „mazurki uczyniły go faworytem wszystkich arystokratycznych salonów Europy”7. Już w Warszawie, idąc za myślą Kazimierza Brodzińskiego, to, co polskie, widziano w tym, co sielskie, czyli ludowe i wiejskie. Chopin był

w tym względzie Brodzińskiego uczniem i mazurki uznać można za muzyczną konkretyzację idei sielsko-pisarza8.

4 R. S c h u m a n n , Friedrich Chopin, erstes Konzertfur Pianofortemit Begleitungdes Orches- tres, Werk U ; Zweites Konzert von demselben fu r das Pianoforte mit Orchester, Werk 21, „Neue Zeitschrift fur Musik” z 22 IV 1836. Tłum. fragm. - M. T.

5 H. H e i n e, Ober die franzósische Biihne. Zehnter Brief, 1838. Tłum. fragm. - M. T.

6 H. d e B a l z a c , Lettres a letrangere, Paris 1899. Por. F. H o e s i c k , Chopin. Życie i twór­

czość, t. 4, Kopernik fortepianu, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1967, s. 13n.

7 H. B e r l i o z , Mort de Chopin, „Journal des Dćbats” z 27 X 1849. Cyt. za: M. M i r s k a , W. H o r d y ń s k i , Chopin na obczyźnie, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1965, s. 347.

8 Por. M. T o m a s z e w s k i , Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, Podsiedlik-Raniowski i Ska, Poznań 1999, s. 567. Chopin uczęszczał na wykłady Brodzińskiego; pisał o tym w liście do Jana Białobłockiego z 2 października 1826.

Myśląc Ojczyzna

319

Młody Chopin p rze ży ł autentyczną fascynację folklorem, szczególnie p o d ­ czas dwu ferii letnich spędzonych w latach 1824 i 1825 na pograniczu M azow­

sza, Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej

f

„Kurierach Szafarskich” z roku 1824. Zetknął się ponadto bezpośrednio, acz­

kolwiek mniej gruntownie, z folklorem Wielkopolski i Pomorza, Lubelszczyzny i Krakowskiego. Wrażenia i przeżycia uległy interioryzacji; ludowe taneczne rytmy, ludowe intonacje melodyczne, ludowa modalna tonalność odciskały swój ślad do końca. Jak zauważył Artur Hedley, „dzieje m uzyki Chopina rozpoczy­

na

Polonez

Mazurek"9.

Folkloryzm m uzyki Chopina jako najbardziej konkretny i uchwytny prze­

jaw i dokument jej polskości stał się przedmiotem wielostronnych badań już muzykologicznej natury. Studia Heleny Windakiewiczowej, Jadwigi Sobieskiej

i Wiaczesława Paschałowa, a następnie prace Kazimierza Biegańskiego i Lud­

wika Bielawskiego odsłoniły wielorakość ludowych inspiracji i stopnie bliskoś­

ci10. Można by powiedzieć, że potwierdzone zostały intuicje Norwida, wyrażone metaforycznie słowami

Promethidiona:

kiem,

/

Już Franciszek L iszt zauważył, że polskości m uzyki Chopina, tak bardzo wyrazistej, nie sposób sprowadzić do wyniku zainspirowania idiomatyką fo l­

klorystyczną. W poświęconej przyjacielowi monografii z roku 1852 użył, jako pierwszy, sformułowania, które zrobiło karierę. N azwał m uzykę Chopina

„wcieleniem poczucia poetyckiego całego narodu

”,

-

-

Zaczęto mówić i pisać coraz powszechniej o wcieleniu „ducha narodu

”,

żając tę intuicję w sposób wieloraki.

Można przypuścić, iż Norwid, gdy wołał: „ i była w tym Polska

”,

9 A. H e d 1 e y, Chopin, tłum. A. Opęchowska, Wydawnictwo Jamiołkowski & Evert, Łódź 1949, s. 147. Zob. t e n ż e , Chopin, Dent, London 1947.

10 Zob. H. W i n d a k i e w i c z o w a , Wzory ludowej muzyki polskiej w mazurkach Chopina, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1926; J. S o b i e s k a , Problem cytatu u Chopina, „Mu­

zyka” 1959, nr 4; W. P a s c h a ło w, Chopin a polska muzyka ludowa, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1951; K. B i e g a ń s k i , Elementy skalowości ludowej w mazurkach Chopina

,

w: F. F. Chopin, red. Z. Lissa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1960; L. B i e 1 a w s k i, Prob­

lem krakowiaka w twórczości Chopina, w: The Book o f the First Intematinal Musicological Congress dev. to the Works o f F. Chopin, red. Z. Lissa, PWN, Warszawa 1963.

11 C. N o r w i d, Promethidion, „Bogumił”, w. 191-192, w: tenże, Pisma wybrane, t. 2, Poema­

ty, s. 293.

12 F. L i s z t , Fryderyk Chopin, tłum. M. Traczewska, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kra­

ków 1960, s. 136. Zob. t e n ż e , F. Chopin, M. Escudier, Paris 1851.

320

ką ludową, wiejską. G dy w sposób podobny wyrażał swoje odczucia pianista, uczeń Liszta, Wilhelm von Lenz, można sądzić, iż za sformułowaniem: „On dawał Polskę; w tym, co komponował, była Polska”13

-

czyznę pełnią swojej twórczości. Swoje odczucia w tym względzie wypowiadano zazw yczaj ekstremalnie i hiperbolicznie. Zdaniem Liszta „jedynie Polskę unieś­

miertelniał [Chopin] w swych dziełach”14. Zdaniem Hectora Berlioza przed­

miotem jego kompozycji i improwizacji były „cierpienia dalekiej ojczyzny, uko­

chanej Polski, zawsze gotowej zwyciężać i zawsze gnębionej”25.

Środowiska polskie gotowe były uznać w Chopinie narodowego barda, czwartego wieszcza. W momencie gdy Adam Mickiewicz skłonił się w stronę

towianizmu, w poznańskim „ Tygodniku Literackim” można było przeczytać, iż teraz „pan Chopin odziedziczył jego [Mickiewicza] władzę, on [swoją muzyką]

żyw i w sercach naszych znicz narodowości”16. U progu wieku dwudziestego nastąpiło apogeum nurtu, o którym mowa. Przejawiło się to w serii tekstów eseistycznych, wzniosłych i lotnych, modernistycznie egzaltowanych, pióra ta­

kich osobowości, jak Stanisław Przybyszewski, autor studium

Szopen a naród,

wyraził on słynnym zdaniem: „ W Chopinie o zwała się dusza narodu”17. Parę lat później Karol Szymanowski podobną myśl sformułował nieco inaczej; widział

w muzyce autora etiud i ballad „najgłębszy wyraz swej rasy”, wartości „naj­

trwalsze, prawdziwie polskie”, „zagadkę wiecznej współczesności”18.

Jeszcze innym językiem przekonania i intuicje eseistów potwierdziła oficjalna historia muzyki. Alfred Einstein, autor celnej monografii m uzyki ery romantycz­

nej, nazwał Chopina „prawdopodobnie pierwszym a niewątpliwie największym ze wszystkich kompozytorów narodowych ”19.1 jakby na marginesie powyższego stwierdzenia uczony dopowiedział: „C zyż nie jest znamienne, że narodowy styl m uzyczny rozwija się z największą siłą w okresach nieszczęść narodowych, jak to miało miejsce w Polsce około roku 1830, kiedy to wszystkie uczucia drążące naród zbiegły się, by znaleźć swój najczystszy wyraz w muzyce Chopina?”20.

13 „Er gab Polen, er komponierte Polen”. W. v o n L e n z , Diegrossen Pianoforte-Virtuosen unserer Zeit aus persónlicher Bekanntschaft, Berlin 1873, s. 86.

1 4 F. L i s z t , Chopin, tłum. M. Pomian, Wydawnictwo Księgarni H. Altenberga, Lwów 1924, s. 104.

15 B e r 1 i o z, dz. cyt. Tłum. fragm. - M. T.

16 Przegląd ostatnich dzieł Chopina, „Tygodnik Literacki”, nr 10 z 7 III 1842.

17 I. J. P a d e r e w s k i, Chopin, Lwów 1911.

18 K. S z y m a n o w s k i , Fryderyk Chopin, „Skamander” 1923, nr 29-30; termin „rasa” nie posiadał u Szymanowskiego nacjonalistycznych przydźwięków.

19 A. E i n s t e i n, Muzyka w epoce romantyzmu, tłum. M. i S. Jarocińscy, Polskie Wydaw­

nictwo Muzyczne, Kraków 1983, s. 297. Zob. t e n ż e , Musie in Romantic Era, Norton, New York 1947.

E i n s t e i n , Muzyka w epoce romantyzmu, s. 316.

Myśląc Ojczyzna

321

Trzeci aspekt m uzyki autora

Poloneza A-dur -

nosiła charakter swoistej emanacji patriotyzmu swego twórcy, wyzwalającej p a ­ triotyzm słuchaczy

-

Recenzując w lipskiej „Neue Zeitschrift fiir M usik” kolejny z właśnie wy­

danych utworów Chopina, Robert Schumann wypowiedział - jakby na margi­

nesie - dwa zdania tak chętnie później cytowane: „ G dyby samowładny, potężny monarcha Północy wiedział, ja k niebezpieczny wróg grozi mu w pełnych pros­

toty melodiach mazurków, zakazałby pewnie tej muzyku Dzieła Chopina to ukryte wśród kwiatów armaty”21. Ironia historii zdziałała, iż za zakazem grania muzyki Chopina w latach niemieckiej okupacji stać mogła m iędzy innymi właś­

nie znajomość sądu Schumanna p rzez osobę zakaz ów wydającą. Nie jest p rzy ­ padkiem, iż w momentach życia społecznego szczególnie nacechowanych p a ­

triotycznym i heroicznym charakterem określone utwory Chopina

- Polonez A- -dur

Polonez As-dur

Etiuda c-moll

lucyjną

-

Rzecz m oże wydać się dziwna, ale przeniknięcie m uzyki tej patriotyzmem - muzyki, wbrew m odzie i zwyczajom epoki, nigdy niedookreślanej przecież ty­

tułami, mottami czy dedykacjami o znaczącym charakterze

-

-

rymi go los zetknął, u żył określenia wprost zadziwiającego: „ On był jedynym politycznym pianistą swego czasu”23. A ów ładunek emocjonalny o określonym charakterze nie przestał być odczuwany w czasach bardzo odległych od m o­

mentu powstawania utworów niosących w sobie reakcję na grozę historii?4.

Pisząc o jednym z nich, Theodor Wiesengrund Adorno nie zawahał się, w roku 1953, użyć następującego zwrotu: „ Trzeba mieć zatkane uszy, by w Chopinow­

skiej

Fantazji f-moll

zyki triumfalnej, mówiącej o tym, że Polska nie zginęła i że któregoś dnia p o ­ wstanie na nowo ”25.

21 S c h u m a n n , dz. cyt. Tłum. fragm. - M. T.

22 „La Presse”, marzec 1842.

23 V o n L e n z , dz. cyt., s. 86.

24 Po zwycięstwie nad hitlerowskimi Niemcami dla uświetnienia momentu otwarcia pierw­

szego posiedzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku A rtur Rubinstein zagrał Poloneza As-dur op. 53.

25 T. W. A d o r n o, Einleitung in die Musiksoziologie, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1962, s. 174. Tłum. fragm. - M. T.

322

3. R odzi się pytanie

,

wątpliwości. Wszystkie trzy aspekty „polskości” m uzyki Chopina znajdują w nich potwierdzenie.

Nasycenie określonych gatunków m uzyki myśleniem wywiedzionym z fol­

kloru było u Chopina nie tylko wynikiem młodzieńczej fascynacji, lecz zarazem działań świadomych i niepowierzchownych. W jednym z pierwszych listów z Paryża, z 25 grudnia 1831 roku, skierowanym do bliskiego przyjaciela Tytusa Woyciechowskiego, padają słowa swoistego wyznania: „ Wiesz, ile chciałem czuć i p o części doszedłem do uczucia naszej narodowej m uzyki”26. Przez narodową muzykę rozumiał wówczas Chopin przede wszystkim m uzykę zakorzenioną w folklorze. Wynika to zresztą z kontekstu przytoczonej w ypow iedzi Zetknął się bowiem właśnie z Wojciechem Sowińskim, osobą skądinąd zasłużoną i pełną

dobrych chęci, pragnącą wyjść naprzeciw sugestiom i wezwaniom warszawskich ideologów wczesnego romantyzmu i - popadł we frustrację, ujrzawszy

„

wek, z zakończeniami kontredansowymi, które on [Sowiński] zbiorem polskich pieśni nazyw a”.

Nie była to reakcja odosobniona. Ojczysta m uzyka ludowa stanowiła dla Chopina świętość. Do pasji doprowadzały go przedsięwzięcia niestojące na wysokości zadania, czyli niewspółmierne do szczególnego rodzaju piękna, ja­

kie w niej sam znajdował. Nawet Oskar Kolberg - w swych pierwszych usiło­

waniach, kiedy to próbował wydawać pieśni ludowe z fortepianowym akom­

paniamentem

-

Pieśni Ludu Polskiego,

z 19 kwietnia 1847 roku pisał: „Często podobne rzeczy widząc [podobne do owego zbioru Kolberga], myślę, że lepiej nic, bo m ozół ten tylko skrzywia i trudniejszą robi pracę geniuszowi, który kiedyś tam prawdę odwikła. A aż do czasu owego wszystkie te piękności zostaną z przyprawionymi nosami, różowane, z poobcinanymi nogami, albo na szczudłach i pośmiewiskiem będą tym, co lekko na nie spojrzą

”

Aspekt narodowy dotyczył u Chopina tego, co ponadregionalne, powszech­

ne. Zakorzenione nie „w ludzie”, a „w narodzie”, co znaczyło wówczas:przede wszystkim w środowisku szlacheckim i inteligenckim. Nie folklor, a śpiewy zwane narodowymi stanowiły dla Chopina punkt wyjścia dla kształtowania

26 Jeśli nie wskazano inaczej, fragmenty listów Chopina oraz listów do Chopina przytaczane są za wydaniem: Korespondencja Fryderyka Chopina, zebrał i oprać. B. E. Sydow, PIW, Warszawa

1955.

Myśląc Ojczyzna

323

muzycznej wyobraźni?7. Wyrósł w atmosferze pieśni, dumek i kolęd śpiewanych w domu rodzinnym. Jeszcze jako dziecko improwizował na temat

Śpiewów historycznych

;

nych, stało się wprost jego obyczajem. Dwa z zapisanych świadectw mają wagę szczególną. Improwizowanie w Dreźnie, we wrześniu roku 1835, opisane przez Józefa Krasińskiego, spotkało się nawet z protestem rosyjskiej am basady8. Pa­

ryską improwizację z lutego 1844 zrelacjonował szczegółowo Bohdan Zaleski, przejęty nią do żywego, wprowadzony w patriotyczną euforię. W obu

Jeszcze

Polska

Śpiewy narodowe bywały również przytaczane przez Chopina we własnych utworach, in crudo lub aluzyjnie:

Dumka na śmierć Kościuszki

Już miesiąc zeszedł

Fantazji na tematy polskie, Lulaj-że Jezuniu

Scherzu h-moll,

ka ułańska

Tam na błoniu błyszczy kwiecie

Mazurku e-moll

cza Wionął wiatr błogi na Lechitów ziemię

-

Fantazji f-moll.

-

-

„ Wieczór u siebie przegrałem, przenuciłem śpiewami z nad Wisły

” -

sadza, ale nie tak bardzo, jak by się mogło wydawać.

Aspekt patriotyczny m uzyki Chopina zaczyna się ujawniać nie od razu.

Przyjmuje się, iż jego pierwszym przejawem był

Wielki Polonez Es-dur,

ponowany w roku 1831 w Wiedniu jako reakcja na wybuch powstania listopa­

dowego, przepełniona jeszcze nadzieją na zwycięstwo. Drugim

-

żana za reakcję na wiadomość o klęsce powstania.

Dokumentację „stanu ducha

”

cepcja

Poloneza Es-dur,

skiego, inkrustowanych apostrofami w rodzaju: „ Ty idziesz na wojnę. Wróć

27 Zob. M . T o m a s z e w s k i , Chopin’slnspirationfrom Polish «Common Song*, w: Chopin’s Work. His Inspirations and Creative Process in the Light ofthe Sources, red. A. Szklener, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Warszawa 2002.

28 Zob. A. S i m o n , Życie muzyczne w świetle „Pamiętników§ Józefa hr. Krasińskiego, w:

„Polski Rocznik Muzykologiczny” 1.1(1935). W owym proteście ambasady Chopin nazwany został demagogiem.

29 Zob. M. T o m a s z e w s k i , Chopin zaangażowany, w: tenże, M uzyka Chopina na nowo odczytana, Akademia Muzyczna, Kraków 1996.

30 Z. M y c i e l s k i , Kilka myśli o Chopinie i pobkiej muzyce współczesnej, „Kuźnica” nr 8 z 27 II 1949.

324

pułkownikiem! Niech Wam się wiedzie! Czemuż nie mogę choć bębnić!” (list z 1 stycznia 1831). Jeśli

Etiuda c-moll

Dzienniku Stuttgarckim

Wielkiej Improwizacji,

Jesteś i nie mścisz się!

-

-

-

Wszystko to, o czym mowa, dzieje się w okresie pierwszego ideowego samo- określenia się Chopina. Z tego to czasu pochodzi dumna wypowiedź skierowa­

na z Wiednia 29 stycznia 1831 roku do Józefa Elsnera, mistrza i nauczyciela:

„ Na próżno Malfatti [ wiedeński lekarz i meloman - M. T.f stara się mnie prze­

konać, że każdy artysta jest kosmopolitą. Choćby i tak było, to jako artysta jestem jeszcze w kolebce, a jako Polak - trzeci krzyżyk zacząłem ”. Mogło się wydawać, iż zetknięcie z Paryżem odmieni to przekonanie. Istotnie, w pierw­

szych latach paryskich dał się Chopin wchłonąć p rzez wir życia artystycznego nacechowanego wyraźnym kosmopolityzmem, lecz w połowie lat trzydziestych wróciła fala patriotyzmu

-

umiłowanie historii, tradycji, języka czy samego krajobrazu ojczystego”32. Star­

czy wczytać się w Chopina listy do rodziny, by uwierzyć, że wówczas, gdy pisał:

„zawsze jedną nogą jestem u was” (list z 18-20 lipca 1845), pisał prawdę. Pa­

triotyzm Chopina znajdował swe podłoże istotnie w umiłowaniu tego wszyst­

kiego, co rodzinne, rodzime i ojczyste. Ale gdy mowa o patriotyzmu tego szcze­

gólnej sile i natężeniu, w grę m oże wchodzić również inna przyczyna.

Istnieje wysunięta przez Jarosława Iwaszkiewicza hipoteza - za której real­

nością wiele przemawia - akcentująca ekspiacyjny p rzy dźwięk Chopinowskiego patriotyzmu33. Jak wiadomo, na wieść o wybuchu powstania, posłuszny woli

rodziców i nakłoniony przez przyjaciół, nie wrócił z Wiednia do Warszawy.

Stąd też do końca nosił poczucie winy. Musiało ono widać znaleźć swój do­

głębny i autentyczny wyraz w partiach heroicznych i elegijnych jego muzyki, skoro odczytywano ją powszechnie

-

-

tyzm do głosu w wypowiedziach słownych, skierowanych do najbliższych. Rea­

gując na wiadomości o przygotowaniach do powstania w Wielkopolsce, pisał

Z Paryża do przyjaciela za oceanem

-

kach roku 1846: „nie obejdzie się bez strasznych rzeczy

,

31 Album Chopina 1829-1831, oprać. J. M. Smoter, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1975, s. 21, 36. Zob. też: M. J a n i o n , M. Ż m i g r o d z k a , Fryderyk Chopin wśród bohaterów egzystencji polskiego romantyzmu, „Rocznik Chopinowski” 1 .19(1989).

32 J a n P a w e ł II, Pamięć i tożsamość, Znak, Kraków 2005, s. 71.

33 Por. J. I w a s z k i e w i c z , Chopin, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1956, s. 175.

Myśląc Ojczyzna

325

wszystkiego jest Polska, świetna, duża, słowem Polska

B

4. Szczególna uniwersalność m uzyki Chopina jest również faktem empirycz­

nym, niepodawanym w wątpliwość przez nikogo z zabierających głos na jej temat. Istotnie, jak to wyraził Artur Rubinstein, „ Chopin panuje wszędzief.

Artur Hedley, Chopina monografista, dał wyraz swemu zadziwieniu ową sytua­

cją w zdaniu: „Stajemy wobec zdumiewającego faktu, że niewielka ilość utwo­

rów najbardziej powściągliwego i ekskluzywnego spośród m uzyków nie prze­

staje pociągać zarówno m ężczyzn, jak i kobiety wszystkich narodowości i naj­

bardziej różnorodnych typów umysłowych”34.

Chopinofania35 nie ograniczała się p rzy tym nigdy do słuchaczy pochodze­

nia polskiego. Około pięćdziesięciu towarzystw chopinowskich działa aktualnie na całej kuli ziemskiej: w Londynie i Neapolu, w Tokio i Hawanie, w Tel Awiwie i Santiago de Lima. W kolejnych międzynarodowych konkursach chopinow­

skich w Warszawie biorą udział dziesiątki młodych pianistów z najbardziej od­

ległych krajów świata. Wśród zdobyw ców pierwszych nagród żadna z narodo­

wości nie posiada wyłączności Patrząc o d innej strony: Bez przejścia przez studium fortepianowych etiud Chopina żaden pianista nie m oże stać się pianistą.

Bez koncertów i sonat Chopina nie m oże być m ow y o historii m uzyki powszech­

nej wieku dziewiętnastego. Bez ballad i nokturnów nie egzystuje pojęcie euro­

pejskiej m uzyki romantycznej.

Charakter uniwersalny twórczości autora mazurków kształtował się - wraz z jej charakterem narodowym

,

w którym dane było mu urodzić się, wzrastać i działać, to, co polskie, nie stało nigdy w sprzeczności z tym, co uniwersalne. W domu rodzinnym katolicki uniwersalizm matki ż y ł w zgodzie z oświeceniowym uniwersalizmem ojca.

Jako uczeń znakomitego Liceum Warszawskiego, kierowanego przez Samuela Bogumiła Lindego, był świadkiem godzenia patriotyzmu z europejskością wy­

sokiej klasy. Lata pracy z Józefem Elsnerem nad własnym warsztatem kom ­ pozytorskim nauczyły Chopina wpisywać to, co rodzime, w uniwersalistyczny

system m uzyki klasycznej. Już na scenie opery warszawskiej miał możliwość zetknąć się z szerokim europejskim repertuarem operowym, tym najbardziej aktualnym, od

Cyrulika sewilskiego

Wolnego Strzelca

rzących europejską elitę artystyczną i umysłową tamtego czasu i miejsca. Ich

H e d 1 e y, dz. cyt., s. 159.

35 Zjawiska chopinofanii oraz dzieje chopinistyki i chopinologii omawiam szerzej w pracy Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, s. 735-806.

326

i

Myśląc Ojczyzna...

lista jest długa i pełna blasku. Obejmuje wszystkich

,

,

,

Trudno o lepszy kontekst dla ukształtowania i utwierdzenia uniwersalistycz- nego spojrzenia na świat

5. Chopinowski uniwersalizm zdają się cechować trzy właściwości, co naj­

mniej te trzy: naturalność wypowiedzi twórczej, jej poetyckość i jej specyficzna bezpośredniość. M ożna przypuścić, iż w znacznym stopniu do powszechności, 0 której mowa, się przyczyniły.

O naturalności wypowiedzi muzycznej zadecydowała przynależność Cho­

pina do tego typu i nurtu muzyków, dla których m uzyka była mową. Nie trafiali się nazbyt często; znaleźli się wśród nich przed Chopinem tacy kompozytorzy, jak Claudio Monteverdi czy Schubert, a po nim Giuseppe Verdi i Gustav Mak­

ler. Również wśród pisarzy, naprzeciw tych, których teksty noszą charakter tekstów „pisanych99, stoją ci, w których tekstach słyszym y jak gdyby zapis mowy żywej. Naturalność i ekspresywność wypowiedzi przeważa tu nad sztucznością

1 kompozytorską kalkulacją.

Sam Chopin nie pozostawił wątpliwości co tego, jak rozumie muzykę. W no­

tatkach do nieukończonej szkoły gry fortepianowej skreślił jej definicję: muzyka stanowiła dla niego wyraz wrażeń, myśli i uczuć - poprzez dźwięki?6. Jak za­

pewnia Jan Kleczyński

-

pina, Marceliny Czartoryskiej

-

dziło mu o to, by do słuchacza docierał sens tego, co kom pozytor ma mu do powiedzenia. D źwięki nie stanowiły tu jedynie materiału dla formalnych ukła­

dów i kombinacji, lecz środek wyrazu.

Poetyckość m uzyki Chopina odkrył i uznał za jej właściwość wyróżniającą i niezbywalną Robert Schumann. W jego systemie wartości poetyckość stanowiła wartość najwyższą, świadcząc o oderwaniu się o d prozaizm u rzeczywistości codziennej i wejściu w sferę wyższą, duchową, zarazem idealną i ogólną. Po­

dziwiając narodowy charakter wczesnych utworów, wyrażał zadowolenie z do­

konującej się u Chopina

-

-

36 Myśl wyrażona w trzech zdaniach: „L’expression de nos perceptions par les sons.

L’expression de la pensće par les sons. La manifestation de notre sentiment par les sons”.

F. C h o p i n , Esąuisses pour une mćthode de piano, red. J.-J. Eigeldinger, Flammarion, Paris 1993, s. 48.

37 J. K l e c z y ń s k i , O wykonywaniu dzieł Chopina. Odczytów dwie serie, Polskie Wydaw­

nictwo Muzyczne, Kraków 1960, s. 62 (wydanie pierwsze: Warszawa 1879).

Myśląc Ojczyzna

327

uniwersalne38. Utwory Chopina zaczął nazywać poematami, prawdziwym i ob­

razami poetyckimi (niem. Tondichtungen, wahre Dichtergebilde), jego samego uznał za „najśmielszego ducha poetyckiego swego czasu”39.

Podobne odczucia i poglądy na Chopina i jego m uzykę dzielił z Schuma­

nnem Heine. Również dla niego poetyckość stanowiła m uzyki Chopina właści­

wość wyróżniającą. We wspomnianym ju ż dziesiątym liście paryskim z roku 1838, charakteryzując niezwykłość zjawiska, pisał: „Potrafi on przekazać nam poezję, która żyje w jego duszy i jest poetą tonów”. Następnie dopowiada do przytoczonych wcześniej słów dotyczących muzycznej proweniencji Chopina

takie oto sformułowanie: „Nie ma rzeczy równej tej rozkoszy, jaką nam on ofiarowuje, siedząc p rzy fortepianie i improwizując. Nie jest już wówczas ani Polakiem, ani Francuzem czy Niemcem; zdradza pochodzenie ze sfery wyższej.

Można sądzić, iż pochodzi z kraju Mozarta, Rafaela, Goethego, że jego praw­

dziwą ojczyznę stanowi czarodziejskie królestwo p o ezji9*40. Tak więc poetyc­

kość muzyki Chopina również dla Heinego stała się wyróżnikiem ponadnaro­

dowej uniwersalności. O d tej pory trudno znaleźć wypowiedź o muzyce autora

Etiud

właściwość?1.

Trzecia z właściwości dających barwę i charakter Chopinowskiemu uniwer­

salizmowi została tu określona jako bezpośredniość. A znaczy to: przemawianie - p o odrzuceniu gorsetu konwencji i maski figur retorycznych - w pełni osobiste.

Przemawianie wprost, o d siebie, a zarazem - jakby skierowane nie do anoni­

mowego tłumu słuchaczy, lecz do każdego z nich odrębnie i wyłącznie. Markiz Astolphe de Custine w liście do Chopina z 18 marca 1937 roku ujął ową wy­

jątkową właściwość zwrotem: „Słuchacz jest samotny z Panem, nawet wśród tłumu”. Można by rzec, iż m uzyka Chopina bliska jest tego rodzaju poezji lirycznej, którą nazywa się liryką bezpośrednią, i bliska tego rodzaju pieśni, która nosi miano Du Lied, i na słuchaczu sprawia wrażenie, że została zaadre­

sowana wprost i wyłącznie do niego. Jest wypowiedzią - wyznaniem lub woła­

niem - osoby wobec osoby42. Alfred Einstein, zastanawiając się nad owym szczególnie osobistym i „podm iotowym ” charakterem m uzyki Chopina, zauwa­

żył: „Przemawia w niej zaw sze sam Chopin, nigdy [jako] zbiorowość . M o ż­

38 Zob. S c h u m a n n , dz. cyt. R. Schumann w recenzji Koncertu f-moll op. 21 używa terminu

„ogólne”.

39 T e n ż e , Gesammelte Schriften iiber Musik und Musiker, red. P. Bekker, Wegweiser, Ber­

lin 1922, s. I I I

40 H e i n e, dz. cyt. Tłum. fragm. - M. T.

Zob. M. T o m a s z e w s k i , Etiuda a-moll op. 25 nr 11: żywioł rozpętany i ujarzmiony, w: tenże: Muzyka Chopina na nowo odczytana.

42 Zob. M. T o m a s z e w s k i , Studia nad pieśnią romantyczną. Od wyznania do wołania, Akademia Muzyczna, Kraków 1997.

43 E i n s t e i n , M uzyka w epoce romantyzmu, s. 231.

328

na przypuszczać> iż podobne przekonanie żywił Stefan Kisielewski, gdy pisał, iż

„działanie jego [Chopina] m uzyki apeluje do każdego słuchacza w sposób nie- powtarzalny, głęboko i intymnie**44.

Nastrojona poetycko muzyczna „m owa” Chopina, mająca charakter wypo­

wiedzi bezpośredniej

-

Fantazji f-moll,

Fantazję -

no mi na sercu

-

dziernika 1841).

6. Jeśli rozpatrywać fenomen m uzyki Chopina w perspektywie tak zwanego stylu muzycznego, to wydaje się rzeczą oczywistą, iż jest to m uzyka skompono­

wana w stylu romantycznym. Romantyczna jest barwa Chopinowskiego uniwer­

salizmu i romantyczne zabarwienie nosi wyrażony poprzez m uzykę i życie Chopinowski patriotyzm.

Co do uznania Chopina za romantyka, to od czasów Franciszka Liszta - jako świadka bezpośredniego - p o muzykologię współczesną, panuje raczej duch aklamacji. Zdaniem Liszta, Chopin z ruchem romantycznym „związał się całą duszą”45. Pogląd najczęściej spotykany dzisiaj wyraża najlepiej sfor­

mułowanie wybitnego semiologa Eero Tarastiego: „ Chopin funkcjonuje

-

-

dym razie Chopin tworzy punkt centralny poetycko-m uzycznej kultury roman- tyzm u”46.

I w tym momencie w grę wchodzi jeszcze jeden z Chopinowskich paradok­

sów. Syndrom europejskiego romantyzmu został ukonstytuowany p rzez okreś­

lony zespół właściwości i tendencji. Znalazła się wśród nich skłonność do sym­

biozy słowa i muzyki, kulminująca w pieśni romantycznej i dramacie muzycz­

nym, do poddawania się inspiracjom pozam uzycznym , znajdująca wyraz

w

zyce programowej, do puszczania w odzy fantazji wprowadzającej w obszar m uzyki surrealne menażerie zjaw, nimf, upiorów i dziwożon, do nostalgii za światem rycerskiego i mis teryjnego średniowiecza.

O tóż żadna z pow yższych skłonności i tendencji nie była Chopinowi bliska - rzec nawet można, iż żyw ił tendencje wprost im przeciwne - zanegował więc je

44 S. K i s i e l e w s k i , Chopin, w: tenże: Gwiazdozbiór muzyczny, Polskie Wydawnictwo Mu­

zyczne, Kraków 1958, s. 178.

45 L i s z t , Fryderyk Chopin, s. 111.

46 E. T a r a s t i , Zn einer Narratologie Chopins, „Musik-Konzeote” 45, Miinchen 1985, s. 58.

Myśląc Ojczyzna

329

i odrzucił. Swój własny syndrom romantyczny ukształtował w oparciu o te dwa zespoły właściwości, o których była tu mowa. Punkt wyjścia i oparcia tworzył zespół tych, które nosiły charakter uniwersalny: ekspresywna naturalność mu­

zycznej narracji, jej unie z wy kiająca poety ckość i jej pełna bezpośredniości p o d ­ miotowość. Naprzeciw i wespół stanęły właściwości, które zabarwiały muzykę

Chopina polskością: archetypiczne zakorzenienie w folklorze, wyraziste akcen­

towanie tożsamości narodowej i immanentne, uwewnętrznione zaangażowanie patriotyczne.

Pozostaje problem i zadziwienie: w jaki sposób dokonywało się u Chopina owo paradoksalne połączenie tego, co polskie, z tym co uniwersalne.

Zadziwienie bywało z reguły czysto retoryczne. Na istnienie w dziele Cho­

pina elementów zderzonych i pozornie przeciwstawnych godzili się wszyscy.

Jako taka właśnie - wysoce dynamiczna

-

J -

niła Chopinowską skłonność do łączenia ekstremów i antypodów, pisząc w

Dziejach mojego życia.*

szczególną logikę”48.

„Podnoszenie ludowych natchnień do potęgi przenikającej i ogarniającej Ludzkość całą - podnoszenie l u d o w e g o d o l u d z k o ś c i nie p rzez stoso­

wania zewnętrzne i koncesje formalne, ale p rzez wewnętrzny rozw ój dojrzałoś- ci”49 - nie stanowiło oczywiście żadnej niekonsekwencji. Dla Karola Szym a­

nowskiego tendencja ujęta metaforycznie i wzniośle p rzez Norwida stanowiła nawet praktyczny drogowskaz dla kompozytorskiego działania. Pisał Szym a­

nowski: „Jest on [Chopin] dla nas jedynym nauczycielem, który p rzez swoje cudowne metier potrafił praktycznie rozwiązać zasadnicze zagadnienie każdej wielkiej sztuki: jak osiągnąć w swym dziele wyraz najdoskonalszej wielkości i godności, najgłębiej i najpowszechniej ludzkiej, nic nie tracąc ze swoich cech

wrodzonych i ze swej narodowej oryginalności”50. Carl Dahlhaus, dziewiętnas­

towieczne, idące za przykładem Chopina, „ wpisywanie

|

salne uznał za sytuację naturalną. Interpretatorów ostrzegał: „ Związek m iędzy

47 N o r w i d , Promethidion, „Bogumił”, w. 3n., s. 287.

48 G. S a n d, Histoire de ma vie, Paryż 1854.

49 N o r w i d , Promethidion, „Epilog”, V, s. 315.

50 K. S z y m a n o w s k i , Fryderyk Chopin a polska muzyka współczesna, w: Kompozytorzy polscy o Fryderyku Chopinie, red. M. Tomaszewski, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kra­

ków 1964, s. 148.

330

ideą uniwersalności a charakterem narodowym nie powinien być nigdy trakto­

wany jako przeciwieństwo”51.

Co sprawiło, i i obie strony tego pozornie paradoksalnego równania znalaz-

0

ły w muzyce Chopina tak daleko idące zestrojenie?

Można zaryzykować przypuszczenie, iż u podstaw m uzyki autora

Sonaty b- -moll

Promethi- diona,

„

dzielonych realną stroną życia; ludzie kochają się i rozumieją p rzez Chopina

”

-

51 C. D a h 1 h a u s, Musik des 19. Jahrhunderts, Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion und Laaber, Wiesbaden 1980, s. 30 (tłum. fragm. - M. T.). Sytuacja powyższa tyczyła, zdaniem uczonego, jedynie dziewiętnastego wieku.

52 Por. N o r w i d , Promethidion, „Bogumił”, w. 108n., s. 91.