Widok Słabo poznana karta z dziejów polskiej działalności wydawniczej. O podręcznikach dla szkół na radzieckiej Litwie

Słabo poznana karta z dziejów polskiej działalności wydawniczej.

O podręcznikach dla szkół na radzieckiej Litwie

ruchom ienie na Litwie w początkach lat 50. system u radzieckiej edukacji polskojęzycznej wymagało uregulowania nierozwiązanej wcześniej kwestii szkolnych podręczników 1. W ładze wykluczyły zarówno m ożliwość korzystania z polskich książek przedwojennych, jak i ewentualność sprowadzania ich z PRL. W okresie wczesnopowojennym, kiedy samorzutnie odradzały się na Litwie polskie szkoły, zakaz ten był zrozumiały. N ie chciano, by w świadomości uczniów zapisały się treści starych podręczników, przepojonych duchem wrogim budowanem u w ła­

śnie ustrojowi. Jednak rozporządzenie władz radzieckich objęło leż książki wydawane w Polsce Ludowej, kraju wprawdzie socjalistycznym, lecz nad­

miernie ciążącym ku kapitalistycznem u Zachodowi.

Początkowo szkoły korzystały z podręczników wydawanych przez lwow­

ską filię Państwowego Wydawnictwa Mniejszości Narodowych Ukraińskiej SRR - w latach 1940-1941 największego radzieckiego wydawcy książek w języku polskim. Jednak rozw iązanie to nie zlikwidowało wszystkich pro­

blemów. Edytor lwowski drukował tylko niektóre podręczniki dla szkoły siedmioletniej, nie zabiegając przy tym zbytnio o ich odpowiedni poziom merytoryczny2. O potrzeby szkół średnich, działających wówczas na Litwie, jeszcze się nie zatroszczono. Wobec tego niektórzy nauczyciele w ykorzy­

stywali podręczniki przedwojenne, skontrolowane i ocenzurowane, lub też przystosowywali i powielali własne materiały. Mimo tych zabiegów wielu uczniów m usiało korzystać z książek rosyjskich lub litewskich3.

W tej skomplikowanej sytuacji w styczniu 1951 r. przystąpiono do opra­

cowywania i drukowania podręczników szkolnych na miejscu, w socjalistycz­

nej Republice Litewskiej. Książki przygotowywała Redakcja Podręczników w Języku Polskim działająca przy Państwowym W ydawnictwie Literatury Pedagogicznej Litewskiej SRR (od 1964 r. W ydawnictwo „Śviesa”).

Brak dostępu do m ateriałów przechow yw anych w archiwach litew- skich uniem ożliwia dziś dokładne wyjaśnienie okoliczności powstania re-

Z Badań Nad Polskimi Księgozbiorom Historycznymi t. 21, Warszawa 2003.

dakcji oraz dogłębne poznanie jej celów i zadań. Trudno też odtworzyć w szczegółach takie kwestie, jak struktura jednostki i organizacja pracy, obsada personalna (autorzy, redaktorzy, tłum acze, recenzenci, pracow ni­

cy techniczni), warunki lokalowe, w yposażenie itp. Niew iele wiem y też o planach wydawniczych i stopniu ich wykonania, o trudnościach w dzia­

łalności redakcji, kontaktach z instancjami partyjnymi, władzami adm ini­

stracyjnymi czy cenzurą. Jedynym źródłem danych - bardzo skąpych - jest kilka przyczynkarskich artykułów naukowych, notatki prasowe oraz nielicz­

ne i mało dostępne wykazy oraz sprawozdania wydawnicze.

D ecyzja o przygotow yw aniu podręczników na m iejscu, na Litw ie, z jednej strony zapoczątkow ała stopniow e zm niejszanie dokuczliw ego niedoboru książek, z drugiej zaś - umożliwiała władzom całkowity nad­

zór nad treściami przekazywanym i dzieciom w polskojęzycznych szkołach radzieckich. Analiza treści i obudowy ideologicznej podręczników pozwa­

la dziś stwierdzić, że książki te nieustępliwie propagow ały poglądy ko­

munistyczne i były pozbawione tzw. ducha narodowego, ducha polskości.

E Grodziński, pierwszy kierownik redakcji, informował wileńskąprasę: d ą ­ żym y do tego, aby w podręcznikach znalazły szerokie odbicie takie tematy’, ja k osiągnięcia narodu radzieckiego na p olu budownictwa pokojowego, wal­

ka o pokój na całym świecie, bohaterska przyjaźń narodu radzieckiego i pol­

skiego"'1'. Czerpiąc przykłady głównie z literatury radzieckiej, a nie polskiej, powierzchownie i tendencyjnie om awiając geografię i historię kraju, auto­

rzy podręczników z całą pew nością kształtowali u dzieci i m łodzieży oso­

bowość przyszłych członków społeczeństwa kom unistycznego, osobowość obywateli radzieckich m ów iących po polsku5. A. Koprukowniak, analizu­

jąc treści przekazywane w podręcznikach do historii Litewskiej SRR, spo­

strzegł, że wielu faktów i w ydarzeń dotyczących relacji polsko-litewskich nie przedstawiano w sposób obiektywny. Dużo uwagi poświęcano takim zdarzeniom, które nie sprzyjały dobrym lub tylko popraw nym stosunkom z Polską; akcentowano fakt zajęcia Wilna przez oddziały gen. Żeligow skie­

go, zerwanie stosunków dyplomatycznych między Polską a Litwą, wielokrot­

nie powracano do spraw W ilna i zamieszkującej go mniejszości litewskiej.

Nie poinformowano natom iast uczniów np. o nawiązaniu przez oba pań­

stwa kontaktów przed wybuchem II wojny światowej. Nie uczono polskich dzieci o sytuacji politycznej po zajęciu W ileńszczyzny w 1939 r. i w łącze­

niu jej najpierw do Zw iązku Radzieckiego, a potem do państwa litewskie­

go. Informacje o Polsce Ludowej także były bardzo skromne. Tak więc ob­

raz Polski i jej dziejów, obraz stosunków polsko-litewskich - jak podkreśla

autor - był nazbyt syntetyczny, a przy tym bardzo spłaszczony6.

Początkowo redakcja nie miała własnych autorów. Jej pierwszymi publika­

cjami były poprawione wersje starych podręczników lwowskich. Natomiast wśród opracowań nieco późniejszych pojawiły się książki, napisane przez polskich nauczycieli z Wilna i Wileńszczyzny. Tak więc np. Z. Rzeszowska zredagowała wypisy z literatury, a H. Zacharkiewicz przygotowała do druku zbiór dyktand i wypracowań dla szkoły początkowej. Inni nauczyciele na­

pisali elementarz, podręczniki języka rosyjskiego dla klasy III, IV, VI oraz książki do nauki języka litewskiego dla klasy III, IV, V, V I7. W śród w ydaw ­ nictw pedagogicznych przeważały jednak podręczniki rosyjskie przekładane na język polski (około 60% wszystkich pozycji)8. Były to głównie książki do historii powszechnej i historii ZSRR, do w iedzy o społeczeństwie, bio­

logii, chemii, matematyki, fizyki, geografii oraz języka rosyjskiego. Pod­

ręczniki do historii Litwy, geografii LSRR, języka i literatury litewskiej, a także niektóre książki do biologii i matematyki tłumaczono z języka li­

tewskiego. N ieliczne podręczniki pisali po polsku Rosjanie9.

Tytuły książek będących przekładami z języka rosyjskiego i litewskie­

go - wybrane spośród kilkuset różnorodnych tłum aczeń - zawiera poniż­

sza tabela.

Podręczniki tłum aczone z języka rosyjskiego

Autor Tytuł Rok

Podręczniki do historii

W. Chwostow (red.) Historia nowożytna. Cz. II. Podręcznik dla klasy 10 szkoły średniej

1961

F. Korowkin Historia starożytna. Dla klasy V 1965

I. Agibałowa, G. Donskoj Historia wieków średnich 1966 I. Kriwoguz (i in.) Historia najnowsza. Podręcznik dla klasy X

szkoły średniej

1967

I. Fiedosow Historia ZSRR. Dla klasy VIII 1969

I. Berechin (i in.) Historia ZSRR. Epoka socjalizmu. Podręcz­

nik dla szkoły średniej

1970

W. Furajew Historia najnowsza (1917-1973). Pomoc naukowa dla klasy X-XI

1974

T. Goubiewa, L. Geller- stejn

Czytanki z historii ZSRR. Podręcznik dla klasy IV

1975

M. Nieczkina, P. Lejben- grub

Historia ZSRR. Podrcznik dla klasy VII 1977

Podręczniki do wiedzy o społeczeństwie G. Szachnazarow (i in.) Nauka o społeczeństwie. Podręcznik dla

klasy końcowej szkołyśredniej

1968

P. Guriejew (i in.) Podstawy radzieckiego państwa i prawa.

Pomoc naukowa dla klasy VIII

1968

Podręczniki do biologii

R. Garibjan, N. Makarów Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik clla klasy ósmej szkoły średniej

1958

J. Wiesiełow Podstawy darwinizmu. Podręcznik dla klasy IX szkoły średniej

1959

J. Wiesiełow Biologia ogólna. Dla klasy IX 1964

W. Korczagina Botanika. Podręcznik dla klas V-VIszkoły średniej

1965

B. Wsieswiatski Botanika. Podręcznik dla klas V-VI szkoły średniej

1966

A. Braun (i in.) Biologia ogólna. Podręcznik dla klasy X 1968

W. Kwietkauskas Przyrodoznawstwo. Dla klasy IV 1970

A. Cuzmer, 0 . Pietriszyna Czowiek. Anatomia, fizjologia, higiena 1971 Podręczniki do chemii

J. Goldfarb, J. Chodaków Zbiór zadań i ćwiczeń z chemii. Dla szkoły średniej

1968

L. Cwietkow Chemia organiczna. Podrcznik dla klas X-XI

1973

J. Chodaków (i in.) Chemia nieorganiczna. Podręcznik dla klasy VII-VIII

1975

J. Chodaków (i in.) Chemia nieorganiczna. Podręcznik dla klasy IX

1983

Podręczniki do matematyki

A. Borsuków Algebra. Dla klasy VI-VII 1962

N. Nilitin Geometria dla klasy VI-VII 1963

S. Panomariow, N. Symiew Zbiór zadań i ćwiczeń arytmetycznych dla klas V-VI

1965

A. Pczołko, G. Polak Arytmetyka. Podręcznik dla klasy IV 1968 A. Pczołko, G. Polak Arytmetyka. Podręcznik dla klasy I 1969 W. Winogradów,

I. Wyszniepolski

Kreślenie. Podręcznik dla klasy VII 1970

A. Botwinnikow (i in.) Kreślenie. Dla klasy VIII-IX 1971 A. Kołgomorow (i in.) Geometria. Pomoc naukowa dla klasy VIII-

IX szkoły średniej

1980

Podręczniki do fizyki

A. Pioryszkin (i in.) Fizyka. Podręcznik dla klasy VIII 1968

A. Pioryszkin Kurs fizyki. Podręcznik dla szkoły średniej.

Część I. Mechanika

1971

A. Pioryszkin Kurs fizyki. Podręcznik dla szkoły średniej.

Część druga

1971

I. Kikoin, A. Kikoin Fizyka. Pomoc naukowa dla klasy IX 1973 B. Buchowcew (i in.) Fizyka. Pomoc naukowa dla klasy X 1974 A. Pioryszkin, N. Rodina Fizyka. Podręcznik dla klasy VII 1978 A. Pioryszkin, N. Rodina Fizyka. Podręcznik dla klasy VIII 1979 G. Miakiszew, B. Bu­

chowcew

Fizyka. Podręcznik dla klasy X I szkoy średniej

1979

Podręczniki do geografii

1. Witwer Geografia fizyczna. Kurs początkowy.

Podręcznik dla klasy V

1952

N. Błońska, W. Rausz Czytanki geograficzne dla klasy IV 1960 A. Artiemjewa (i in.) Geografia gospodarcza krajów zagranic­

znych. Podręcznik dla klasy IX

1966.

N. Maksimów Geografia fizyczna. Kurs początkowy.

Podręcznik dla klasy V

1967

P. Sczastniew, P. Tierie- chow

Geografia części świata i najważniejszych państw

1969

A. Sołowjew Geografia fizyczna ZSRR. Pomoc naukowa dla klasy VII

1972

K. Strojew (i in.) Geografia gospodarcza ZSRR. Pomoc nau­

kowa dla klasy VIII

1973

W. Korinskaja (i in.) Geografia kontynentów. Podręcznik dla klasy VI

1974

W. Maksakowski (red.) Geografia gospodarcza krajów zagrani­

cznych. Podręcznik dla klasy IX

1979

Podręczniki do języka rosyjskiego I. Rimidżius (i in.)10 Podręcznik języka rosyjskiego. Dla klasy

VII szkół z polskim językiem wykładowym

1955

W. Czistiakow Elementarz języka rosyjskiego. Dla klasy IV szkół z polskim językiem wykładowym

1955

F. Szurawin (i in.) Podręcznik języka rosyjskiego. Dla klasy IV szkół z polskim językiem wykładowym

1958

Podręczniki tłum aczone z języka litewskiego Podręczniki do historii

N. Kastanauskajte Czytanki z historii Litewskiej SRR. Dla klasy IV

1966

J. Jurginis, W. Merkys Historia Litewskiej SRR. Dla klas VU-IX 1969 A. Gaigalaite, R. Żepkaite Historia Litewskiej SRR. Dla klas X-XI 1970 A. Matutuis, A. Stabingis Opowiadania z dziejów ojczystych. Czytan-

ki z historii Litewskiej SRR. Podręcznik dla klasy IV

1980

K. Navickas (i in.) Historia Litevskiej SRR. Podrcznik dla klas X-X1

1981

M. Jucas, V. Merkys Historia Litewskiej SRR. Podręcznik dla klasy 7-9

1982

A. Matutis, A. Stabingis Opowiadania z dziejów ojczystych. Czytan- ki z historii Litewskiej SRR dla klasy IV

1983

Podręczniki do biologii

S. Molis, B. Rimkeviciene Przyrodoznawstwo. Podręcznik do klasy III 1973 S. Molis, B. Rimkeviciene Przyrodoznawstwo. Podręcznik do klasy IV 1975 S. Molis, B. Rimkeviciene Przyrodoznawstwo. Podręcznik do klasy II 1976

Podręczniki do matematyki

B. Balczytis Matematyka dla klasy 11 1972

B. Balczytis Matematyka. Podręcznik dla klasy III 1973

B. Balćytis Matematyka. Podręcznik dla klasy I 1980

0 . Vokietaityte Materiały egzaminacyjne z algebry dla klasy VIII

1982

Podręczniki do geografii

K. Gerulajtis Geografia Litewskiej SRR 1963

A. Iwanauskas, 1. Stabinis Geografia Litewskiej SRR dla VIII 1967 Podręczniki do jęzka litewskiego

S. Balćytis (i in.) Podręcznik języka litewskiego. Dla klasy V- VI szkół z polskim językiem wykładowym

1957

J. Kavaliauskas, J. Sćerbinskiene

Podrcznik języka litewskiego. Dla klasy VII szkół z polskim językiem wykładowym

1958

- Teksty z literatury litewskiej. Dla klasy X I 1971 Grupa pracowników odpowiedzialnych za przygotowanie przekładów była stosunkowo liczna. Oto nazwiska najczęściej zam ieszczane w stop­

ce redakcyjnej:

1.: K. Abramowicziene, Z. Achram ow icz, G. Berłowicz, J. Bębnowska, B. Biber, T. Bogdanowicz, R. Deśkewić, J. Giecewska, L. Gołubas, S. Ja- kutis, J. Jurśa, A. Kaleda, I. Kowalska, K. Kozłowski, W. Kraucziunienie, W. M iłto, H. Niedźwiecki, B. Ośera, W. Petunowa, Z. Piećko, G. Pilecki, Ł. Pocewicziene, M. Raczkiewicz, J. Rauckiene, Z. Rymarczyk, M. Stęp­

kowska, K. Zdanowska (tłumacze);

2. : E. Baleviciene, T. Bogdanowicz, J. Giećewska, E. Kowalska, I. K o­

walska, L. Radecka, L. W ierziłowa, K. Zdanowska (osoby przystosowują­

ce podręczniki języków obcych dla szkół polskojęzycznych);

3. : J. Ciechanowicz, J. Kaszkarowa, K. Kozłowski, J. Sinkiewicz, Z. Szun- dryk (recenzenci przekładu).

Udało m i się zgrom adzić zaledw ie kilkanaście nader skrom nych no­

tek biograficznych o współpracownikach redakcji: autorach, tłumaczach, redaktorach i recenzentach, którzy uczestniczyli bezpośrednio w procesie wydawniczym. Biogram y te, zebrane przez byłego dziennikarza Czerwone- go Sztandaru Józefa Szostakowskiego, inform ują o narodowości poszcze­

gólnych osób, ich pochodzeniu społecznym, wykształceniu, przebiegu pra­

cy zawodowej oraz znajom ości języków obcych. Oto niektóre z nich.

Osoba 1: Rosjanka urodzona w 1929 r.; ukończyła slawistykę na Uniwer­

sytecie M oskiewskim; pracowała w Instytucie Nauczycielskim w Nowej Wilejce, następnie na polonistyce w W ileńskim Instytucie Pedagogicznym na stanowisku starszego wykładowcy; prowadziła zajęcia z językoznawstwa ogólnego, języka starosłowiańskiego i gramatyki polskiej.

Osoba 2: Polka urodzona w Wilnie; ukończyła polonistykę w W ileń­

skim Instytucie Pedagogicznym ; zw iązana z w ydaw nictw em „Śviesa”

od 1966 r.; od 1989 r. kierownik redakcji polskiej.

O soba3: Rosjanka urodzona w 1915 r. w rodzinie inteligenckiej; ukończyła przed w ojną Gimnazjum im. E. Orzeszkowej; przez rok studiowała prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego; znała język polski, rosyjski, francuski oraz (słabo) litewski; podczas wojny przebyw ała w Rosji; po wojnie praco­

wała najpierw w wydziale paszportowym, następnie od 1953 r. w redakcji Czerwonego Sztandaru.

Osoba 4: Białorusinka urodzona w 1908 r.; ukończyła biologię na Uniwer­

sytecie Stefana Batorego; znała języ k polski i rosyjski.

Osoba 5: (brak informacji o narodowości); pochodziła z rodziny urzędni­

czej; ukończyła szkołę rosyjską; w domu rozmawiano po rosyjsku; ukończyła anglistykę w Rydze; uczyła języka angielskiego.

Osoba 6: Polka; lekarz w szpitalu Św. Jakuba w Wilnie; tłumaczyła pod­

ręczniki z anatomii.

Osoba 7: Rosjanka; ukończyła rosyjską szkołę średnią; studiowała biolo­

gię.

Osoba 8: Polka urodzona na Ukrainie; wykształcenie niepełne wyższe;

znała język polski, rosyjski i niemiecki.

Osoba 9: Polak; ukończył szkołę polską; z wykształcenia chemik; praco­

w ał w szkole średniej.

Osoba 10: Karaim; ukończył szkołę średnią w Wilnie; z wykształcenia chemik; pracow ał w technikum rolniczym i w A kadem ii N auk LSRR; znał dobrze język polski.

Podręczniki szkolne opracowywano przy ścisłej współpracy wydawnictwa z M inisterstw em Ośw iaty Litewskiej SRR. W spólnie om awiano tematykę publikacji, wybierano autorów, na posiedzeniach rad naukowych opiniowano m aszynopisy i oceniano książki ju ż wydrukowane. Fachowej pom ocy udzie­

lały też wydaw nictw u niektóre instytucje naukowe: Instytut Naukow o-B a­

dawczy Pedagogiki LSRR (ocena i om ówienie rękopisów), Instytut Języka i Literatury Litewskiej A N LSRR (opracowanie i recenzowanie podręczni­

ków języka i literatury litewskiej), Instytut Historii A N LSRR (przygotowa­

nie podręczników historii), Instytut Ekonomii AN LSRR (opracowanie pod­

ręczników geografii) oraz Instytut Historii Partii przy KC KP Litwy (przy­

gotowanie dokum entów partyjnych dla szkół)11. M aszynopisy nowych pod­

ręczników wydawnictwo okazywało także doświadczonym nauczycielom , wcześniej zaś opublikowane pozycje omawiało na rejonowych konferencjach nauczycielskich12. U schyłku lat 70., po nawiązaniu korzystnej współpracy z WSiP, Redakcja Podręczników w Języku Polskim otrzym ywała w szyst­

kie pozycje pedagogiczne wydaw ane przez tę oficynę, co było nieocenioną pom ocą w pracy redaktorów, szczególnie w zakresie term inologii i nazew ­ nictwa. Poza tym niektóre podręczniki przygotowane do druku - przede wszystkim z literatury polskiej - recenzowano w Polsce13.

O znacznej intensywności pracy redakcji polskiej świadczy liczba w y­

danych przez n ią pozycji. W roku 1954 opublikowano 37 podręczników w niewielkim nakładzie 12 tys. egz.14, rok później przygotowano 42 książ­

ki w nakładzie 227 tys. egz.15, w 1963 r. opublikowano 22 pozycje w na­

kładzie 84,5 tys. egz.16, w następnym roku pracowano nad 33 książkam i17, w 1966 r. zaś w ydrukowano - jedynie na nowy rok szkolny - około 20 po­

zycji w nakładzie 81 tys. egzem plarzy18. W ciągu trzydziestu lat działalno­

ści (1951-1981) redakcj a wydała 1467 tytułów podręczników o łącznym na­

kładzie 4 147 890 egz. Roczna produkcja obejm owała średnio 30 tytułów

o objętości 400 arkuszy19.

Efekty pracy redakcji w wybranym roku 1957 ilustruje poniższa tabe­

la20.

Podręczniki dla szkół początkowych

Autor Tytuł

M. Kiernicka Czytanka. D la klasy 1 Ł. Siemaszko Czytanka. Dla klasy II P. H ausvater Język polski. D la klasy I V

F. Szurawinas (i in.) P odrcznikjzyka rosyjskiego. Dla klasy IV A. Pczołko (i in.) Arytmetyka. Podręcznik dla klasy I A. Pczołko (i in.) Arytmetyka. Podręcznik dla klasy III A. Pczołko (i in.) Arytmetyka. Podręcznik dla klasy IV M. Skatkin Czytanki z przyrodoznawstwa dla kalsy IV N. Błońska Czytanki z geograjii dla klasy IV

S. A leksiejew (i in.) H istoria ZSRR. Podręcznik dla klasy I V Podręczniki dla szkół średnich

D. Janowszczyński Gramatyka języ k a polskiego. Cz. I W. Obolewicz (i in.) Literatura polska. Cz. II. Dla klasy I X Z. Rzeszowska Wypisy. Podręcznik dla klasy VI

J. Kavaliauskas Podręcznik języ k a litewskiego. Dla klasy VII szkół z polskim językiem wykładowym P. German Podręcznik języ k a rosyjskiego dla klasy IV I. Rimdżius Podręcznik języ k a rosyjskiego dla klasy

VII

I. Szewczenko Arytmetyka. Podręcznik dla klasy V- VI P. Łariczew Zbór zadań algebraicznych dla klasy

VI-VII

W roku 1974 weszło w życie rozporządzenie M inisterstwa Oświaty Li­

tewskiej SRR o kierowaniu większości nakładów podręczników do bibliotek szkolnych (miało to przedłużyć ich użytkowanie). Odtąd pozycje w języku polskim ukazywały się co cztery lata w nakładzie do 3 tys. egzem plarzy21.

Praca nad podręcznikam i nie przebiegała bez zakłóceń. N iektóre z nich,

zwłaszcza te pierwsze powojenne książki, przygotowywano pośpiesznie,

nie zaw sze starannie i sumiennie, zatem w ym agały one przeredagow y-

wania. M usiano gruntownie przerabiać także podręczniki z końca lat 50.,

przestarzałe, przesiąknięte ideologią, przeciążone pojęciam i abstrakcyjny-

mi, nieprzekazujące uczniom wiedzy praktycznej. Z kolei zasadnicze zm ia­

ny program ów nauczania, zapowiedziane w 1966 r. w uchw ale KC KPZR i Rady M inistrów ZSR R O Mepax dajibueiiiuezo yjiymuewuH poóombi cpedneu o6ipeo6pa3oecimejibHoii utKonbi12, wym usiły natychmiastowe podjęcie prac nad przygotowaniem nowych podręczników, kolejną przeróbką starych książek, a nawet powtórnymi tłumaczeniami tekstów litewskich i rosyjskich. Jeszcze w 1972 r. nie były gotowe wszystkie podręczniki spełniające wszelkie w ym o­

gi stawiane przez nowe program y nauczania. Jak przyznał dyrektor oficyny B. Saulis, mimo wysiłku kilkuset pracowników naukowych, pedagogów Li­

twy oraz specjalistów Instytutu N aukow o-Badaw czego Szkół prace miały pochłonąć kolejnych kilka lat23. Pesymiści przewidywali ich zakończenie w roku 1980 (!)24.

W roku 1962 Czerwony Sztandar zamieszczał takie wielce niepokojące sygnały, ja k np. poniższa informacja:

„Klasy polskie na ogół są niedostatecznie zaopatrzone w podręczniki i często uczą się z rosyjskich (np. arytmetyki). Rów nież z innych przedm io­

tów nauczyciel m usi tłumaczyć m ateriał z języ k a rosyjskiego i dyktować uczniom. Jeżeli nawet sąpodręczniki w języ k u polskim, to w niedostatecznej ilości”25.

Notatki prasowe o problem ach z podręcznikam i dla polskich szkół spo­

tyka się także w latach późniejszych:

„Świąteczny nastrój uczniów Lentwarskiej Szkoły Średniej nr 1 zepsuła pierw sza lekcja, gdyż muszą się uczyć... bez podręczników. Zwłaszcza odczidi to uczniowie pierwszych klas z polskim językiem wykładowym, którym nauczy­

ciele wręczyli p o jed n ym podręczniku na trzech, w klasach trzecich i czwar­

tych brak podręczników z arytmetyki, botaniki i ję zy k a rosyjskiego”16.

„Aby nabyć książki, m usieliśmy sześć razy jeźd zić do Trakai. Za każdym razem odpowiadano - jeszc ze nie ma, spróbujcie 22 sierpnia. Tego dnia byliśmy p rzy księgarni o 8 rano. Tam j u ż był tłum. W ciągu dnia sprzeda­

wano podręczniki dla wszystkich klas naszej szkoły i kilku innych. Trudno opisać, co się działo w sklepie. Zdenerwowani, zmęczeni, do domu wrócili­

śm y z pom iętym i i, co najgorsze, nie wszystkimi podręcznikami. Niektórych nie mamy dotychczas”21.

„ [...] w Wileńskiej Szkole Średniej nr 5 nie otrzymano anijednego nowego

podręcznika biologii dla klasy X. Brak też podręczników geometrii dla klasy

IX, a dla V - ję z y k a polskiego, nie ma zupełnie „ Czytanek z historii ZSRR ”

dla klasy IV. Podobną sytuację obserwuje się w Szkole średniej nr 19, z tym,

że są tam dodatkowe trudności z podręcznikam i językó w obcych, chemii,

j a k też „ Wypisów z literatury ” dla klasy X. A ju ż całkiem źle je s t w Szko­

le Średniej nr 26. Tu praw ie zupełnie nie otrzymano nowych podręczni­

ków"1*.

Redakcja Podręczników w Języku Polskim zapew niała, że poświęca wiele uwagi poprawności językow ej drukowanych książek, por.: ,,[...] dą­

żymy do tego, aby przekłady możliwie najściślej oddawały treść orygina­

łu, jednocześnie zaś, aby były one popraw ne p o d względem stylistycznym i literackim"2'*.

Deklarowano tę troskę nie bez powodu. Podręczniki powstawały na Li­

twie, na terenach, na których od wieków posługiwano się nie polszczyzną etniczną, lecz polszczyzną północnokresową, czyli silnie zmodyfikowa­

nym - głównie pod wpływem obcym: wschodniosłowiańskim i litewskim -ję z y k ie m polskim. N aw et inteligencja będąca użytkownikiem kulturalnej odmiany polszczyzny północno-wschodniej charakteryzowała się chwiej­

nym poczuciem językow ym . Zatem mimo starań redakcji szata językow a podręczników od początku budziła zastrzeżenia części polskich nauczycie­

li z W ilna i W ileńszczyzny30. Do podręczników przenikały naleciałości kre­

sowe i niektóre inne swoiste cechy polszczyzny miejscowych autorów i tłu­

maczy, w składni zdarzały się interferencje struktur języka rosyjskiego i li­

tewskiego. Dziś ju ż wiadomo, że podręczniki pisano właśnie polszczyzną północnokresową, w jej wariancie powojennym 31. N a kartki książek prze­

dostały się niemal wszystkie osobliwe cechy fonetyczne, fleksyjne, skła­

dniowe, słowotwórcze i leksykalne odzwierciedlone w prasie w ychodzą­

cej na Litwie po roku 1945 oraz w wielu innych źródłach opublikowanych tam w okresie radzieckim 32, a także w idiolekcie inteligenta z Litwy Jana Ciechanowicza33. Jednak najciekawsze, najwyrazistsze i najliczniejsze są w podręcznikach osobliwości warstwy leksykalnej. Składają się na nie przede wszystkim wyrazy przestarzałe, archaizmy, wyrazy rzadkie, książkowe lub podniosłe, gwaryzmy, rusycyzmy, białorutenizmy, lituanizmy, rozm aite in­

nowacje lokalne oraz regionalizm y frekwencyjne.

Szata językow a polskich podręczników radzieckich to także pasjonujący

problem badawczy. Zgłębienie tego zagadnienia wymaga jednak co najmniej

kilku lat żm udnych studiów i analiz.

Przypisy:_____________________________

1 O początkach polskiego szkolnictwa na radzieckiej Litwie zob. m.in.: A. Srebrakowski, Szkolnictwo polskojęzyczne na Litwie w latach 1944-1991, [w:] J. Mazur (red.), Problemy kształcenia Polaków ze Wschodu. Referaty i komunikaty z konferencji nt. “Stan i proble­

my kształcenia młodzieży polonijnej (ze szczególnym uwzględnieniem Wschodu) ", Lublin 1992, s. 56; J. Mędelska, Możliwości edukacyjne Polaków na radzieckiej Litwie w trzy- dziestopięcioleciu 1945-1979, Przegląd Polonijny XXIV, 1998, z. 1 (87), s. 41-52. Por. też:

R. Brazis, Zarys stanu oświaty, nauki i kultury polskiej na Litwie w latach 1939-1989, Ku­

rier Wileński 1990, nr 71; Czerwony Sztandar 1960, nr 306, s. 4; E. Trela, Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w latach 1941-1946, Warszawa 1983, s. 16.

2 Por.: Czerwony Sztandar 1955, nr 83, s. 3.

3 A. Srebrakowski, op. cit., s. 60.

4 Czerwony Sztandar" 1953, nr 38, s. 2.

5 Por. m.in.: G. Błaszczyk, Polacy na Litwie. Zarys problematyki historycznej i współcze­

snej, Przegląd Wschodni 1991,1.1, nr 1, s. 158; M. Kalczyńska, Szkolnictwo polskojęzycz­

ne na Litwie w latach 1980-1990, [w:] H. Kubiakiin. (red.), Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, Wrocław 1992, s. 188; A. Koprukowniak, Kilka uwag o polskojęzycznych pod­

ręcznikach szkolnych na Litwie po LI wojnie światowej, Białystok 1992, s. 268-269; ten­

że, Oświata polska na Litwie, w Rumunii i w Czechosłowacji po drugiej wojnie światowej (1945-1988), [w:] A. Koprukowniak (red.), Działalność oświatowa w wybranych społecz­

nościach polonijnych, Lublin 1994, s. 97-98.

6 A. Koprukowniak, Kilka uwag..., s. 268-269.

7 Czerwony Sztandar 1955, nr 83, s. 3.

8 Wynika to z moich obliczeń dokonanych na podstawie ogólnodostępnych planów wy­

dawniczych oficyny “Sviesa”. Zdaniem W. Użtupasa tłumaczenia z języka rosyjskiego sta­

nowiły ok. 50% wszystkich publikacji (B. y»Tynac, Kmizoiudmue e JlumoecKoit CCP, [w:]

M3damenbCKoe de.io. BbinycK 3, MocKBa 1981, s. 13).

’ Por. notatkę w Czerwonym Sztandarze (1956, nr 156, s. 2) o podręczniku docentów Uni­

wersytetu Leningradzkiego S. Sowietowa i W. Obolewicza Historia literatury polskiej dla klasy VIII.

10 Pisownia nazwisk litewskich w moim artykule jest niejednolita. Odzwierciedla ona ory­

ginalną grafię stosowaną rozmaicie w różnych podręcznikach.

11 B. y>i<Tynac, op. cit., s. 12.

12 Ibidem.

13 Czerwony Sztandar 1978, nr 230, s. 4.

14 Czerwony Sztandar 1954, nr 182, s. 3.

15 Czerwony Sztandar 1955, nr 178, s. 3.

16 Podaję za: TeMamuuecKuü mtau ebmycKa jtumepamypbt na 1963 cod, KayHac, 1962, s. 29-33.

17 Były wśród nich nowe podręczniki, np. B. Kowalewicz, Język polski, cz. 1.; T. Gołu- biew, Czytanki z historii ZSRR; W. Szelajew, Zoologia; N. Maksimów, Geografia Litew­

skiej SRR oraz stare pozycje, wydawane z poprawkami i uzupełnieniami, np. B. Kowale­

wicz, Język polski, cz. II (Czerwony Sztandar 1965, nr 98, s. 2).

18 Czerwony Sztandar 1966, nr 163, s. 2.

” W. J. Podgórski, Szkolnictwo polskie w ZSRR, [w:] A. Koprukowniak (red.), Szkolnictwo polonijne w X X wieku. Studia i rozprawy, Lublin 1986, s. 219.

20 Zob.: LlnaupedampM)HHO-nodzomoeumejibHbixpaóom ua ¡957 zod, KayHac 1956.

21 Było to rozporządzenie nr 84 z 11 kw ietnia O co3damiu floudoe yueóuuKoe u MemoduuecKux U3danuii e iuKOJibubix 6u6nuomeKax u 06 yjiyuuieuuu oóecneneuuH yneómiKaMU yuaufuxcn uepe3 UtKOJibHbie óuóuiuomKU (B. yacrynac, op. cit., s. 14).

22 O środkach prowadzących do dalszego polepszania pracy średniej szkoły ogólnokształ­

cącej [M. M.].

23 Czerwony Sztandar 1972, nr 187, s. 4.

24 Czerwony Sztandar 1977, nr 154, s. 3.

25 Czerwony Sztandar 1962, nr 281, s. 3.

26 Czerwony Sztandar 1966, nr 203, s. 3.

27 Czerwony Sztandar 1974, nr 231, s. 3.

28 Ibidem.

29 Jest to cytat z wywiadu udzielonego Czerwonemu Sztandarowi przez E. Grodzińskiego (1953, nr 38, s. 2).

30 Por. notatkę w Czerwonym Sztandarze (1960, nr 86, s. 3).

31 Zob.: M. Marszałek, J. Mędelska, O języku podręczników dla polskich szkól na radziec­

kiej Litwie, Poradnik Językowy 1997, nr 2, s. 8-24; M. Marszałek, Uwagi o podręczni­

kach dla polskich szkół na radzieckiej Litwie jako jednym z rozsadników osobliwości ję ­ zykowych, [w:j J. Porayski-Pomsta (red.), Sytuacja językowa na Wileńszczyźnie. Materia­

ły sympozjum „Socjo- i psycholingwistyczne uwarunkowania sytuacji językowej w Wilnie i na Wileńszczyźnie". Warszawa 16-18 października 1997 roku, Warszawa 1999, s. 198-213;

tenże, Osobliwościfonetyczne, fleksyjne i składniowe w „Przyrodoznawstwie” M. Skatkina i W. Kwietkawskasa „Z badań nad polszczyzną podręczników wydawanych na radzieckiej Litwie ”, [w:] Ł. M. Szewczyk (red.), Polszczyzna stara i nowa, Bydgoszcz 2000, s. 63-79;

tenże, Polszczyzna północnokresowa odzwierciedlona w podręcznikach do naukijęzyka li­

tewskiego (w druku); tenże, Polszczyzna północnokresowa odzwierciedlona w podręczni­

kach do nauki języka rosyjskiego (w druku); tenże, Powojenne słownictwo pólnocnokre- sowe w podręcznikach do historii Litwy (

druku).

32 Zob. J. Mędelska, Język polski na Litwie w dziewiątym dziesięcioleciu X X wieku, Byd­

goszcz 1993; tejże, lęzyk polskiej prasy wileńskiej (1945-1979). T. II: Lata 1945-1959, Bydgoszcz 2000. T. III.: Lata 1960-1979, cz. 1.: Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, skład­

nia, Bydgoszcz 2001.

33 Zob. J. Mędelska, Język Jana Ciechanowicza. Przyczynek do dziejów polszczyzny na ra­

dzieckiej Litwie, Bydgoszcz 1996.