Marek Ostrowski
A. Cieszewska (red.) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji, 2004, Problemy Ekologii Krajobrazu tom XIV, Warszawa
KRAJOBRAZ W UJĘCIU INFORMACJI OBRAZOWEJ Landscape in expression of the image information
Krajobraz to odwzorowany w mózgu fragment przestrzeni środowiska przyrodniczego wyrażony w postaci związków i relacji, które dostrzega człowiek. Podstawą kształtowania krajobrazu jest struktura obrazu jako podstawowa forma przetwarzania informacji przez zmysł wzroku. Na ukształtowaną naszym systemem widzenia fizjografię przestrzeni nakłada się przestrzeń odbierana w kategoriach intelektualnych i wartościach: cywilizacyjnych, estetycznych czy emocjonalnych.
Krajobraz odbieramy jako obiektywnie istniejącą przestrzeń, nie uświadamiając sobie, że krajobraz jest obrazowym odbiorem (i w konsekwencji pojmowaniem) przestrzeni, naszą wykształconą ewolucyjnie specyficzną zdolnością określania relacji między zewnętrznym światem, a jego mózgowym odwzorowaniem.
Świadomość związków obrazowego odbioru przestrzeni w oparciu o utrwalone ewolucyjnie struktury biologiczne uzmysławia nam nie tylko samo istnienie krajobrazu jako weryfikowalnego odbioru i reprezentacji środowiska. Uzmysławia nam również ograniczenia i stereotypy istniejące w określonych stałych warunkach rozpoznawania, które są niezbędne do szybkiego odbioru informacji.
Dysonans między terminologią naukową w jednej dziedzinie, a interdyscyplinarnym rozwojem innych nauk, odnosi się między innymi do rozumienia terminu krajobraz. Jego konsekwencje ujawniają się nie tylko w daleko idących ograniczeniach poznawczych, interdyscyplinarnym braku spójności, ale nawet w działaniach praktycznych, jak budowanie dynamicznych interaktywnych baz danych.
W prostych bazach geograficznego systemu informacji o środowisku opartych o strukturę map, na które nanoszone są informacje, dotychczasowe niespójne pojmowania krajobrazu są jeszcze dopuszczalne. W strukturach baz danych uwzględniających obok fizjografii środowiska również elementy wartości i estetyki konieczne jest zbudowanie pojęcia krajobrazu opartego na atrybutach, uwzględniających jednoczesne relacje między środowiskiem a narzędziem poznawczym i tworzonym w konsekwencji wyobrażeniem.
Dotychczasowa terminologia i system pojęciowy nie spełniają tych norm.
W terminologii dziedzin naukowych zajmujących się badaniami środowiska krajobraz oznacza przestrzeń, którą można objąć spojrzeniem. Jest to określenie na tyle szerokie, że każda z dziedzin naukowych odbiera je jako prawdziwe, nie wnikając w treść określenia i w konsekwencji nie dostrzegając częstokroć sprzeczności.
We współczesnej nauce pojmowanie krajobrazu zdominowane zostało przez podejście typowo morfogenetyczne, w którym krajobraz jest rozumiany dosłownie jako struktura przestrzeni, niekiedy nawet jako przestrzeń podlegająca percepcji, ale nie jako obrazowe odwzorowanie rzeczywistości. Takie pojmowanie bardzo ogranicza możliwości poznawcze.
Ponadto pojawiają się problemy podmiotowości, w tym przypadku rozróżnienia między obiektem a jego odwzorowaniem wynikające z zastosowania narzędzi i metod poznawczych.
W naukach o Ziemi krajobraz rozumiany jest jako związek (system) materialnych form związanych z powierzchnią Ziemi - jej ukształtowaniem, rzeźbą terenu, wodami, glebami, roślinnością, atmosferą (Zonnefeld 1990). Podobne w swojej wymowie jest traktowanie krajobrazu jako przestrzennego geokompleksu z charakterystyczną strukturą i wewnętrznymi powiązaniami będącego fragmentem epigeosfery (Kondracki, Rychling 1983).
Wprowadzenie do teorii krajobrazu dostrzeganych elementów biologicznych w postaci ekosystemów, ich powiązań i funkcjonowania (Forman, Godron 1986) rozszerzyło poprzednie definicje o związki przyrodnicze. Był to istotny krok w rozumieniu przestrzeni, ale stale jest to geograficzne pojmowanie przestrzeni bez zmiany punktu widzenia. Szeroki przegląd pojęć krajobrazu znajduje się w opracowaniu poświęconym ekologii przestrzeni (Richling, Solon 2002). Krajobraz jest nadal definiowany wąsko jako wycinek przestrzeni geograficznej, charakteryzujący się określoną fizjonomią, dynamicznym sposobie funkcjonowania, który – i to jest istota powyższych definicji - można przedstawić na mapie.
Należy równocześnie uświadomić sobie, że w prawodawstwie polskim krajobraz (Ustawa o Ochronie Przyrody z 1991 r. oraz z 2001 r.) jest traktowany zupełnie inaczej – jako w a r t o ś c i ekologiczne, estetyczne i kulturowe terenu oraz związane z nimi elementy przyrodnicze, ukształtowane przez siły przyrody lub w wyniku działalności człowieka.
Krajobraz traktowany jest więc nie tyle fizjonomicznie, ale przede wszystkim w subiektywnych kategoriach wartości, i odbioru tej wartości. Środowisko przyrodnicze składa się z krajobrazów wraz z tworami przyrody nieożywionej, siedliskami przyrodniczymi oraz występującymi w nich roślinami i zwierzętami, a więc krajobraz traktowany jest prawnie jako jeden z równorzędnych elementów przestrzeni i należy do jednego zbioru równocennych kategorii razem z między innymi wodami, górami, lasami, klimatem czy populacjami.
W niniejszym opracowaniu nie chodzi o klasycznie pojmowanie percepcji w ujęciu gestaltyzmu (związków kształtowania się i nadrzędności form w poznawaniu) czy choćby koncepcji opartych na prostym istnieniu systemów (kanałów ) percepcyjnych związanych z odbiorem zmysłowym. Żadna z tych koncepcji nie uwzględnia dominującej w odbiorze i
przetwarzaniu informacji struktury obrazowej. Tymczasem obraz jest wykształconą ewolucyjnie strategią przyrodniczą, a jego konsekwencją jest informacja obrazowa.
Informacja obrazowa zdaje się być podstawą formowania nie tylko samej percepcji i naszego widzenia, naszej wiedzy o krajobrazie, ale i naszego pojmowania przestrzeni.
Człowiek kontaktuje się ze środowiskiem poprzez narządy zmysłów. Odbiór przestrzeni oparty na widzeniu nie sprowadza się jednak do prostej zmysłowej percepcji. Szczególne znaczenie ma sposób kodowania informacji w formie, która nie ma sobie równej, jeżeli chodzi o szybkość odbioru danych, pojemność informacyjną i dostępność. Tą formą jest dwuwymiarowy obraz, a obrazowanie należy traktować jako zjawisko przyrodnicze - jedno z najbardziej istotnych w ewolucji biologicznej i w konsekwencji w powstaniu cywilizacji.
Wszystkie geometryczne zależności istniejące w przestrzeni są w rzeczywistości fizjologicznym efektem zjawiska obrazu.
Punktem wyjścia prezentowanego tu pojęcia krajobrazu jest koncepcja informacji obrazowej i jej szerokie konsekwencje (Ostrowski 1992, 1997). Krajobraz w tym ujęciu jest weryfikowalną mózgową reprezentacją przestrzeni opartą na przetworzeniach informacji odbieranej ze środowiska przez nasze zmysły, z których zmysł wzroku jest zmysłem dominującym. Zmysł wzroku odbiera sygnały ze środowiska i formuje je w postaci obrazu w siatkówce oka. Obrazowa postać informacji, utrwalona ewolucyjnie jako najbardziej efektywna, jest fundamentalną strukturą dalszych procesów myślenia. Nasze procesy myślowe odnoszą się przede wszystkim do struktury obrazu i w takiej też postaci jesteśmy zdolni pojmować przestrzeń. W konsekwencji w tym ujęciu krajobraz jest wyobrażeniem przestrzeni, w którym dominującą rolę odgrywa informacja odebrana przez zmysł wzroku. W trakcie ewolucji biologicznej nasze myślenie zostało zdominowane przez zmysł wzroku, więc również dokonuje się w postaci form obrazowych. Obraz staje się nie tyle optycznym odwzorowaniem rzeczywistości, ile sposobem myślenia. Termin krajobraz, jako sensoryczne pojmowanie przestrzeni, jest więc dosłownym wyrażeniem tej zależności i jest właśnie jedną z takich form.
Cechy obrazu, jego struktura fizyczna i biologiczna, jego powstawanie i przetwarzanie na kolejnych poziomach dokonujące się w mózgu, do poziomu świadomości włącznie, w sposób oczywisty determinują odwzorowanie przestrzeni i wpisują się w obiektywną dotąd informację o środowisku. W mózgu powstaje subiektywne wyobrażenie środowiska, a krajobraz jest jednym z najbardziej oczywistych zmysłowych odwzorowań przestrzeni.
Na ostateczną postać wrażenia wpływają zarówno cechy przestrzeni, jak i cechy narządu zmysłu wzroku oraz algorytmy przetworzeń dokonujące się w mózgu człowieka.
W odbiorze przestrzeni nie jesteśmy zdolni rozdzielić zmysłowo cech obrazu od fizycznych cech środowiska. Linie równoległe zawsze będziemy widzieć jako zbieżne, ale w świadomości (na bazie naszej wiedzy) będą istniały jako linie równolegle. Można podkreślić,
że jedna i druga cecha są jednakowo prawdziwe – tak bowiem naprawdę widzimy, a tak wiemy. Podobnie jest z przestrzenią, która występuje w dwóch jednocześnie prawdziwych postaciach - odbieranej zmysłowo i intelektualnie, sama pozostając przecież w stanie nie zmienionym. Należy więc odróżniać reprezentację przestrzeni (obraz) od niej samej.
W takim ujęciu krajobraz jest zbiorem atrybutów przestrzeni, związanych z formami przekształceń dokonującymi się w naszym mózgu na podstawie danych sensorycznych; jest mózgową – zmysłową i intelektualną - reprezentacją przestrzeni, a nie przestrzennym i materialnym wymiarem rzeczywistości czy też fizyczną częścią epigeosfery.
Przetworzeniom informacji dokonywanym zarówno na poziomie molekularnym, biologicznym, jak psychicznym towarzyszy generowanie atrybutów - struktur, które opisują przestrzeń (środowisko), ale same w niej obiektywnie nie występują. Mózg tworzy w wyniku przekształceń informacji szereg biologicznych cech krajobrazu, będących wyłącznie wrażeniami mózgowymi, które nie istnieją poza mózgiem w przestrzeni materialnej i nie są elementem środowiska fizycznego. Należą one do różnych klas, począwszy od optycznych po psychiczne i intelektualne, które ostatecznie współtworzą pojęcie krajobrazu.
Do kategorii atrybutów optycznych można zaliczyć wiele relacji przestrzennych i spektralnych. Do najbardziej oczywistych, które nie występują w obiektywnej przestrzeni, należą m.in. perspektywa, horyzont, panorama czy barwa. Do kategorii psychicznych należą, w uproszczeniu, cechy związane przede wszystkim z uświadamianymi relacjami należącymi do grupy analiz jakościowych. Są one charakterystyczne dla procesów wstępnego przetwarzania informacji, które na poziomie świadomości odbieramy jako cechy typu: lekkie- ciężkie, harmonijne-dysharmonijne, ciepłe-zimne czy odległe-bliskie. Na tym poziomie pojawiają się również oceny kompozycji i harmonii przestrzennej, czyli wrażenia estetyczne, które są istotnym elementem krajobrazu i są przenoszone na obiektywną przestrzeń. Ich rozwinięciem są analizy wartościowania. Towarzyszą one pierwszym wstępnym etapom rozpoznawania, porządkowania, nadawania nazw i znaczeń oraz grupowania informacji, zanim przekształci się ona w konkretną strukturę wiedzy. Do kategorii intelektualnych zaliczyć można nakładane kategorie tematyczne: krajobrazy kulturowe (również zawodowe), historyczne, ekonomiczne, filozoficzne etc., oparte na naszej wiedzy lub światopoglądzie, a nie cechach środowiska.
W proponowanym ujęciu krajobrazu, którego podstawą jest koncepcja informacji obrazowej, mieszczą się zarówno fizyczne elementy przestrzeni, relacje między nimi, jak i sposób ich odbioru. Odbiór przestrzeni w postaci obrazu zawiera informacje wzbogacone na poszczególnych etapach przetwarzania o relacje emocjonalne, intelektualne, a także filozoficzne, określające relacje wartości, atrakcyjności czy sensu.
Zjawisko kodowania i przetwarzania informacji w postaci obrazu jest jednym z donioślejszych aspektów ewolucji biologicznej. Każdy mózg, każda populacja, każdy
gatunek zwierząt tworzy odrębne krajobrazy (odwzorowania) tej samej przestrzeni. I tylko tak jesteśmy zdolni pojmować przestrzeń. W postaci krajobrazu.
Krajobraz można więc traktować jako element fizjologiczny, psychiczny i cywilizacyjny, a nie strukturę istniejącą obiektywnie w przyrodzie. Jest mózgową reprezentacją rzeczywistości wynikającą ze zdolnością do zmysłowego odbioru i możliwości intelektualnego przetwarzania informacji przez Homo sapiens. Przy czym człowiek jest jednym z elementów cywilizacji.
Summary
Landscape in expression of the image information
A landscape is an expanse of natural scenery that can be seen in a single view and is expressed in the form of associations and relations perceived by man, since the foundation of a landscape is shaped by the strategy of the human sense of vision. The nature of space determined by our visual system is superimposed on by space as perceived in intellectual categories and values: aesthetic, emotional or those related to civilization. At the base of these associations is the concept of image information.
The awareness of relations of the image perception of space based on evolutionary fixed biological structures makes us realize not only the existence of a landscape as a verifiable perception and representation of the environment. It also makes us realize the limitations and stereotypes that exist under specific constant conditions of recognition that are indispensable for the rapid receiving of information.
LITERATURA
Ciołkosz. A, Ostrowski M.,1995. Atlas zdjęć satelitarnych Polski. Warszawa 1995, Wyd. SCI-ART Forman R.T.T., Godron M., 1986. Landscape Ecology, ed. J. Wiley and Sons, New York
Kondracki J., Richling A., 1983 Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej. Przegląd Geogr. 55. 1
Krzymowska-Kostrowicka A., 1993. Krajobraz jako przedmiot badań w ujęciu aksjologicznym.
Dokumentacja Geograficzna 5-6
Ostrowski M. (red.) 1992 Informacja obrazowa. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa Ostrowski M. 1997. Image Information - the Strategy of Evolution? Wydawnictwo SCI-ART Warszawa Ostrowski M. 2004. „Opus Hominis – dzieło człowieka” w serii „Polska z lotu orła”. SCI-ART Warszawa Ostrowski M. Dokumentacja fotograficzna-Archiwum Lotnicze
Richling A., Solon J., 2002, Ekologia krajobrazu, wyd. 4. Wydawnictwo PWN. Warszawa
Ustawa o ochronie przyrody z 16.10.1991 art 2a pkt 14b, Prawo ochrony środowiska z 27.04.2001.
Zonnenfeld J.I.S. 1990, Introduction to “Cultural aspects of landscape” First Inf. Conf. of the IALE ed.
H. Svobodowa. Wageningen
