Od przestępstwa do kary. Przebieg dochodzenia kryminalnego, procesu karnego oraz egzekucji wyroku w Polsce w okresie międzywojennym w sprawach o morderstwo

Od

_{przestępstwa}

do kary.

Przebieg dochodzenia kryminalnego

,

procesu karnego

or

az egzekucji wyroku w Polsce

w

ok

resie

międzywojennym

w sprawach o morderstwo

Wprowadzenie

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodleg łości funkcjonariuszo m policji bra kowało dostateczn ej wie-dzy w dziedziniekryminalistyk i,takpotrzebnej do us ta-lenia sprawcy izeb raniamate riałówdowodowych. Zd

a-rzałosię,żeoujęciupodejrzanegodecydowałaintuicja policjanta,bowiem brak specjalistyczneg osp rzętu r

zu-towałna efekty jego pracy. Szybki rozwój daktyloskopii oraz wykorzysta niewdochodzeniach os iągnięć m edy-cyny sąd owej i biegłych sądowych wpłynęło pozyt yw-nienaefekty pracyfunkcjonariuszy pionu kryminalnego polskiejpolicji.

Organizacja służby śledczej oraz dochodzenie policyjne na miejscu przestępstwa

Stawian e przed nowo utworzoną PolicjąPań stwową

zadania dotyczyły przede wszystkim zap ewnienia p

o-rządku i bezpiecze ństwa publicznego, a także walki zprzestępczości ą kryminalną.Do realizacji tego os tat-niego zadaniapowołanabyłasłużbaśled cza,która sta-nowiłaspecjalny pionw strukturze PolicjiPaństwowe]l.

Należy zaznaczyć, że w zakresie służby bezpieczeń­

stwa i czy n n ości wykonawczych Policja Państwowa

pod legała przedstawicielom władzy administracji pol i-tycznej - starostom,wojewodom. Z kolei urzędy proku-ratorskie iwładze sądowe mogły wydawać bezpośred­ nie polecenia policji, zgodnie z przepisami zawartymi w ustawie opostępowaniu karnym2.

Wyszkoleni specjali ści w zakresie zapo biegania przestępstwom ,ich ujawnianiaiścigania koncentrowa -lisięprzede wszy stkim na prowadzen iu:

•dochodzeń policyjnych w sprawach przestępstw

karnych wym agających kompetentnego przyg oto-waniaiśrodkówtechnicznych,

•wywiadu policyjneg o zpoleceniawładza dministra-cyjnych,

• arkuszy informacyjnych zawodowychprzestępców, •albumu fotograficznegoprzestępców,

• rejestru poszukiwany ch na podstawie "Gazety Śledczej",

•ewidencji osób pozostających pod dozorem poli-cji3.

PROBLEMY KRYMINALlSTVKI270(pa1dziernik""ilrudzleń)2010

W wypadku otrzymania zawiadomienia o popełn i e­ niu morde rstwa jednostki śledcze Policji Państwowej

udawałysię bezzwłoczniena miejsce wypadku i d

oko-nywały przede wszystkim oględzi n ci ała i stwi e rdzały zgon. Zd a rzało się bowiemtak,że,,(...) w nierzadkich przypad kach,gdy organśledczyzauważyofiarę leżącą wwiększejkałużykrwi,z góry przyjmuje,iżśmierćm

u-siała już nastąpić. Leżyto wnaturzeczłowieka p roste-go, że z ilości przelanej krwiocenia żywotność ofiary (...)"4.Niejed nokrotnie zdarzało się, że policjanciginę­ linasłużbie(ryc. 1). Nazwiskapoległych funkcj onariu-szy umieszczano w specjalny chpublikacjach pl. " Ofia-romobowiązku".W latach trzydziestych z inicjatywy k o-mendanta głównego Policji Państwowej Janusza Ja-gryma-Maleszewskiego zaczęto umieszczaćnazwiska zabitych policjantów na marmurowych tablicach, które znajdowałysięwsalihonor owejKomendyGłównejPP. Dokonania zmarłych funkcjona riuszy opisywan o wg a-zecie policyjnej "Na Posterunku"oraz w specjalnejksię­ dzeparnlątkowejś.

Śmierćosobystwierdzano,badającpuls,przykłada­ jącdo ust ofiaryiusterko lubwylewającnaskó rę ro zto-piony igorący lak- jeśliosobajeszczeżyła, wówczas pojawiałysięna skórze oparzenia lub zaczerw ienienia. W przypadkustwierdzenia zgonu zabezpieczano teren wo kół ofiary, by zapobiec ewentualnemu zniszczeniu śladów6_.

Następnie rozpoczynano badanie terenu oraz pro

-wadzono wywiad. Na miejscu znalezienia zwłok doko-nywano wstępnych ustaleń, czy miejsce znalezienia

Ryc. 1. Policjantzamordowanywe Lwowie (ranarąbana głowy) źródło(ryc.1- 2,7-8):Księgajubi

le-uszo wawięzi en ni ctwapolskiego 1918-1928,podred.Zyg muntaB u-gajskiego,Warszaw a 1928 (skanK.Halicki)

Fig.1.Police affieer murdered inLviv (hackedwound)

zwłok było jed n ocześn i e miejscem zbrodni. Na przy

-kład porozrzucane meble w pomieszczeniu mogłydo -sta rczyćwiedzy o przebiegu zabójstwa oraz czy ofiara się broniła . Według ówczesnych doświadczeń z pr

ze-biegu walki można było ustalić siłę, wzrost orazbudo -wę ci ałamordercy.Wywiad na miejscuzbrodni polegał

na badaniu zwłok i otoczenia, a także na obserwacji

i podsłuchiwaniu osób przyglądających się zdarzeniu.

Na podstawie obrażeń ciała ustalano,czy śmierć na-stąpiła z przyczyn naturalnych, czy było to sam

obój-stwo,czy dokonano morderstwa (ryc.2)7.

Badanie zwłok zaczynano od przeglądu ubrania,

szukanozapomocąlupy plam krwi,brudu,włosów itp. Najczęściej zabezpieczanoślady butów,stóp,palców,

krwi, kół, używanych narzędzi. W dokładnych bada

-niach śladów pomagali specjaliści z różnych dziedzin .

Uwagi lekarza, myśliwego lub szewca mogły być cen

-ne przy ustaleniu śladówstóp.Stolarz,śl usa rzi kowal

mogli zaś ocenić pochodzące odróżnych narzędzi śla­

dy pozostawione naprzedrniotachś.

Przykładowonapodstawieoględzin zwłokJózefa K. lekarzdr Stasiewski orzekł, że bezpośredniąprzyczyną zgonubyło zniszczenie tkankimózgowej spowodowa

-ne uderzeniem wgłowęostrym narz ę dziernv .W czasie śledztwa ustalono,żeprzebieg zbrodni był następują­

cy: pomiędzy ofiarą, Józefem K.,a oskarżonym Kazi-mierzem W.dochodziłood szeregu lat do sporów na tle majątkowym. Ostatn io zaś oskarżony wraz ze swoim bratem Franciszkiem W.zamieszkiwali bez zgody Jó

-zefa K.w jego domu na strychu. Józef K. postanowił pozbyć się lokatorówiw tym celu 11 lutego 1939 r. z a-bił gwoździamidrzwi do pokoju. Gdy po powrocie z pra-cyoskarżonyKazimierz W.nie mógł dostać siędo po-koju,poszedłdo kuchni iwszczął kłótnięz Józefem K.

i jego źoną, swoją siostrą. W czasie szamotaniny

Ryc. 2. Samobójstwoprzez powieszenie

Fig. 2.Suicidebyhangingbytheneck

72

oskarżony Kazimierz W.uderzył nożemwgłowęJ óze-fa K. tak silnie, że ten padł nieprzytomny na ziemię. Zmarłnastę p n egodniaw szpitalu w Szubinienie od

zy-skawszyprzy1omności(ryc. 3)10.

Śladówpalcówszukano zapomocąlupyizabezpie -czano, używając do tego celu miękkiego pędzelka iproszkuSchneideralub cynkowego orazkawałkafolii. Utrwalone linie papilarne przenoszono na folię , nakry -wano woskowym papierem , który spełniał funkcję z

a-bezpieczającą przed uszkodzeniem, i oddawano do dalszej analizy11.

Samobójstwa najczęściej popełniano przez: powie-szen ie,zażycietruciznyorazużycierewolweru.Otrucie

następowało najczęściejkwasem octowym orazługiem sodowym. Do zabójstw używano arszeniku, bowiem specyfik ten jest bezbarwny,pozbawiony smaku oraz

zapachu i można go było dodać do każdej potrawy. Przyotruciach arszenikiemnastępowaływymioty, silne bóle głowy, palenie w źołądku, biegunka oraz ogólne ostabienie. Zgon następował po jednym lub dwóch dniach12.

Ślady krwi szczególnie w sprawach o morderstwo miałybardzo istotneznaczenie.Jednakczęstozdarza -łosię, żepodczas ichzabezpieczaniapopełniano błę­

dy inieświadomieje niszczono 13.

Organy śledcze najczęściej lekceważyły ślady po

-strzałowe pocisków,zw racaj ąc głównie uwagę na śla­

dypocisków nazwłokach14

Wspomniane uchybienia w dochodzeniu kryminal -nym powodowały, że funkcjonariuszom Policji Pań­ stwowej często było bardzo trudno ustalić sprawcę morderstwa. Takbyło w przypadku zastrzelenia w dniu 16 sierpnia 1939 r. w Gdańsku polskiego źołnierza Michała Rożanokowskiego (Rożkanowskiego).

Zbez-czeszczone zwłoki żołnierza natychmiast zabrano do Gdańska i tam poddano sekcji, po czym po dwóch dniach odesłanodo Polski. W Polsce poddano ponow-nie oględzinom sądowo-lekarskim (ryc.4).Oto wyciąg zprotokołu:

,,(...) Zwłoki te były na terenie Wolnego Miasta

Gdańska sekcjowane. Stwierdza się brak przy zwło­ kach piątego, szóstego,siódmego i ósmego źebra po stronie lewej oraz przepony, poza tym stwierdza się w jamie brzusznej zwłokchaotycznie ułożone narządy

ciałobcych,a mianowicie:macica zmieniona

nowotwo-rowo, druga macica z przydatkami i pochwą, płuca

gruźl iczozmienione,łożys ko ,mostekdziecięcy,odłam­ ki czerepu kostnegodziecięcego , kręgosłup zmieniony chorobowo, nerki pochodzące od różnych osobników

w iiości 4, dwa języki wraz z przełykiem i tchawicą. Część śledziony, wątroba, bardzo liczna ilość tkanki mózgowej, szereg najrozmaitszych strzępów różnych

tkanek, kawałki słomy idrzewa,kłos żytni , trociny oraz

6 kartek zróźnyminapisami(...)"15.

-

,

'II

..

?" .• ,,_,., . _ ( l i dt II~''"-- '~ ~-r: I-...._~ ::!:ll.~

.00

..., _

~1!•.ńt . ...~ rf~ _ ...-_ •

.kL:!J:r.."'

''---11

11

. . . . 4,' l}I"tl. __ ~~~...b.ł-f.~• .. .., f1~4 ~H ... ..-(....

-

_...

...-

.

...-..-- ../'

_

.

.

."'Ii'

iiii_.Iiii.

--...

_{..". _}

--.-

_{1111. ·". _ _ ... ..- ......}

'I

."

•

.',

__

"

"1 _ _

,

...Olał.- ,- ""d1--- -\oI_,~

...

_

'.oL ) ."", ~ lf. _ , . ,_~ ~... ~..!::'::::::... , . , _ .. _ ..~~~ ! ·tt,.~ , . ( ' . (L!lI'· .;. ~L ł"ł.r/.. ~ ~•...,c!.::.!, ~ .~,..,;* tJ. t 'ł ~ -#~ ":.tA-.,.... I I~

''' .1h.&1 'f?1t+~~l-I Jf• I I )' _ "'""oY, .

"'1'1" •., ,1 ,1'.:1:"'" r-;to-""t•., t-~".", IJ~""' .łI'l-"~Wł_{L _ a_ _}....n t l .

'

'''._...-

,

:=_

.

.

-

(

.

,- ,

...

~~

,_

_ " ,.10

_

"

,

-01_..,._

r' -u! I-0 -. ;o"" H li)

.

,_.

....

-

-• -• I . '" " . " ,•

..-..

--.

...

---:;-;:-:-..1A4łłWl' II~'"

,

~I'" _f:tłtt _ ., ~

!T- _

-,.-

-6

'

-1

....-;łf ••,. -lot_ -'J"'.v"--- _ _ ł.- . - . . . - - _~cJ;J.Ke.-ł ... ,tl _ W . . . .

Ryc.3.Protokół oględzin zwłok

Fig.3.ProtocoJotpostmortemexamination

źródło(ryc.3-6,9-11):Zbiory ArchiwumPaństwowegowBydgoszczy (skanK.Klapka,B. Pasreka)

M.II ..._ ._

W pierwszych latach po odzyskaniuni epod ległości brakowałodostatecznej ilości sprzętu tak potrzebnego wśledztwach .Dopieropodkoniec lat dwudziestychz a-opatrywano mniejszekomendy powiatowe iposterunki policji w odpowiedni sprzęt do ujawniania i zabezp ie-czania śladów linii papilarnych na miejscu przestęp­ stwa. Lepsze wyposażeniepolicjantów wsprzęt dakty-loskopijny spowodowało, że zaczęl i oni zabezpieczać

znacznie więcej śladów linii papilarnych na miejscach przestępstw. W celuzwiększenia skuteczn ości działa­

nia policji gromadzono karty daktyloskopijne osób po-dejrzanych opopełnienieprzestępstw. W pierwszej ko -lejności przejętozbiorypo policjachbyłych państw za-borczych. Dopierowydana w 1928 r.instrukcja organi-zacyjnadla urzędówiwydziałów śledczych dokładnie precyzowała zakres czynności związanych z daktylo -skopowaniem osób oraz ze zbioremkart daktyloskopij-nych16.

Przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości

największe zasługi w rozwoju kryminalistyki położyli medycy sądowi. Do grona pionierów zaliczyć należy L. Wachholza,

J

.

Olbrychta oraz W. Grzywo-Dąbrow­

skiego,którzy przede wszystkim przeprowadzali

bada-".,..-{

.

-...

...

..,

..

...

..

--

"'

.

...

.

,

-

...

...,.

.,..,

fi.

1*_----.

~-

--...

_-~

.

•

,~

...

-...

--

'""""'-

----,

.

.

-

,~::.~.::

..

_~.

. . . _,..,...- !'(.. . . , .... "

-"'--....

_

..

V. P •• • • • • ,•••" .

"_.._u

_"MH /~. .., _ _,.... , ••_

_R.

..

'_

.. :.:;:.l::,.u::...

.

'l.ilf~"" ~'· -,r/ ·

I

_..•..

,

·...J.

...

.. - - .• ..,.... _ _ U!.II!1 ~ :::::::~"::""..:..'~.'.;~JJf:"

..

--~ -...,~

..

,.~'-"--

-.-

....

-'}I.". ' ••'l .. - - - -. -. - ,"?u"2-- ~...,,.. , z...-...

Io'"

0Rl

0-..

,

_

.-

---..

-

,w.. _ ...

"

.. _ ... _ , . _... ,,4- _ _

:=:=~~

..

~.:.-~

.

.

~--

"

.=-

-:=:

=-:::,~ l,,~... ..

:=..::

:.:

.:::::

...

1T..._ .. _.,H t'!.oL..,_ - - - - __ lO

:-=.:

xzl;

;=:z,.:,

'-'

..

.

-- -_.• _

.-

_. _

..

.

~ ~ :z.7'.';:,~---...,'\""!:.-

.

.tI-.,....~ Ol., _. _.. . .., _ , _ : \·11_1'..."""_10...I. .rofoopol...

...

__

.

-....

....---

..

-

~- - -- :~..:....-,._~=:::.=.:;:

-- -- --

:=:-~-~=~

..

-VI. ""'.01< , , , l6.

--::

'mir .. ._<1..._ .~- - ""' ..._" .r-,, _ _ , _ 1 0-_...,--

-.. _--,-

q

""

-

lor... . . .q.. , _ ' •. - rAi' ,. 4.~ ;'-~-=- '-"_"_ _"/J,.4.f~I./.J-,.ł!>t}

.

...

_-

-

.--.

"'-~"

.Z7:

_r

Z":.7:::::::'/1. : :"""':;;

..

'f;U---.-•- - , t. ,. , - ..--~ WSTĘPNY KWEST.IONARJUSZ

dl> hood.1I krJIII....ID_blołolflu"J..h.

..

_

.

~

-,

...

-l! ,..'J " •.- -.!foL- - -.1!~

-"--J!_--

_~

..

"_. __ I!..!.-_ - _ {1/"

-'

--

-

,.-

.

.

-,-.. __,_,,,"'f ..._.,. r '. _

...

~

_

._

....

t_

_---_.

'-'

._~--

---..

•

_-

._----.

~ .. _M...,-,.;." _.__Z"'ł ___ -"I' f .._ ..", , .. _ ..._ . - . _ _ _ .._ • _ _.._ ... o_ p ~~-.._~ II. •• • • " . ,• ••,. " .... lłtl. >I• •- 11"./1-_ ..-/~-:::::"'"-,:L~~ ­ .. _ ....._ . _ l P · - ..,_-1I__ ~---T7'--T'- , --- -ul . . . . ..0.. . .1..

..,...

.

_=_....

=-~=.;::: -"... -lO " ' _" " ' - ' ' ' ' _ ' '' - ' ' '_ _ '.__

..

_---,.~,.

-

-

...

.

,-

....

.

_-

.

MI..I.I....I...Sp~...INllI...Ól11

U..lHtrl.m~n lK"Ił )

~..._ ... _ . . . . .,••""'""'-...." . b ...._ ..

Ryc.4.Wstępnykwestionariuszdobadańkryminalno-biologicznych

Fig.4.fnitial questionnaire for criminal bi%gical examinations

nia kryminalistyczne dla organówbezpieczeństwaoraz wymiaru sprawiedllwoścll".

Jednym z najważniejszych zadań stojących przed

powołaną Policją Państwową było utworzenie

central-nego laboratorium kryminalistycznego. Według

W. Brzęka laboratorium takie powstało przy Głównej

Szkole Policyjnej w Warszawie w 1921 r.Paręlatpóź­

niej w 1926 r. pracownik Wydziału I Organizacyjno--Administracyjnego Komendy Głównej PP w Warsza-wie podinspektor J, Piątkiewicz zorganizował wGłów­

nej Szkole Policyjnej w Warszawie następne laborato-rium kryminalistyczne.Według informacji do września

1927 r. wykonano 22 ekspertyzy (m.in.dotyczącebroni palnej)18

Wpażdzierniku1927 r. przeprowadzono

reorganiza-cję,w wyniku której laboratoriumwłączono do

Wydzia-łu IV CentraliSłużby ŚledczejKG PP w Warszawie. La-boratorium swoim zakresem działania obejmowało:

•identyfikacjęwszelkichśladóww sprawiekradzieży,

•identyfikacjębroni palnej,

•identyfikację narzędzi cięcia,siekier, toporów itp.,

• ekspertyzy porównawcze pisma ręcznego19.

Wymiar

sprawiedliwości

Podstawowe zasady organizacji wymiaru

sprawie-dliwości w Polsce w okresie międzywojennym zawarto

w konstytucjach z 1921 r. i 1935 r.W pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej powstały sądy okręgowe

i apelacyjne oraz powołano Sąd Najwyższy. Unifikacje prawa regulująceustrój organówsądowych napotykały

w odrodzonym państwie wiele trudności. Źródłem ich

były odrębności dzielnicowe wywodzące się z różnic

systemowych w poszczególnych zaborach.Widać było

to w organizacji sądówI instancji(sądypokojubądż są­

dy powiatowe). Podziałnasądy pokrywał sięz

podzia-łem administracyjnym państwa na województwa i po-wiaty iprzedstawiał się następując020:

•sądy grodzkie (orzekały jako I instancja w drob

-nych sprawach cywil-nych i kar-nych oraz udzielały

pomocy sądowej innymsądom),

•sądy okręgowe (występowały jakosądy I instancji

wważniejszychsprawach karnych i cywilnych;

roz-patrywałyodwołania od wyroków sądów

grodz-kich),

•sądy apelacyjne (II instancja odorzeczeń sądów okręgowych. Jako I instancja mogły orzekać

w sprawach szczególnych,przekazanych im przez ustawy.Orzekaływskładzietrzyosobowym,w

wy-jątkowychprzypadkach jednoosobowo.Dzieliły się

nawydziały),

•Sąd Najwyższy (najwyższa instancja dla sądów

powszechnych. Rozpatrywał odwołania od

orze-czeń sądówII instancji orazorzekałw innych spra-wach przekazanych mu przez ustawy. SN dzielił się na izby:cywi l ną, karną i do spraw adwokatury.

Sąd Najwyższy orzeczenie wydawał w składzie

trzyosobowym , wyjątkowo w pięcio- lub s

iedmio-osobowym,wskładzie całejizbylub zgromadzenia

ogólnego.

Skazanym na karę śmierci na podstawie w

prowa-dzanychamnestii wyrok zamienianybyłnadożywotnie

więzien ielub w niektórych przypadkach na25lub20lat

ciężkiegowięzien ia. Dodatkowo karaciężkiego wi ęzi e ­

nia obostrzona byłapostem raz wmiesiącuoraz

ciem-nicąi twardymłożemprzez24godziny wkażdą roczni-cę morderstwa (tab.1 )21.

I tak na przykład Agata B. winna podania swemu

mężowi Jakubowi B. w zamiarze pozbawienia życia

na kol ację klusek zmieszanych z trucizną, skazana

została prawomocnym wyrokiem na karę śmierci.

Jednak na podstawie ustawy z dnia 24 maja 1921 r.

w przedmiocieamnestiiz powodu uchwalenia Ustawy Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17marca 1921 r.(Dziennik Ustaw RP z1921 r.nr42,

poz. 261) wyrok śmierc i zamieniono na karę 15 lat

ciężkiego więzienia22_{. Zabójstwa na tle pożycia mał­}

żeńskiego częściej zdarzały się na wsi, a środkiem,

który, jak wspomniano, powszechnie stosowano do otrucia,był arszenik23_.

Każdy skazany miał prawo odwołać się od wyroku do sądu wyższej instancji, a w ostateczności prosić

o prawo łaski , którym dysponował Prezydent RP.Nie zawszejednak Prezydent RP korzystał z tego prawa,

wówczas wyrokstawał się prawomocny i rozpoczyna

-noprocedury zmierzającedo wykonania kary śmierci.

Takbyło w przypadku Leona L. skazanego wyrokiem

Sądu OkręgowegowGrudziądzu z24 stycznia1929 r. za zbrodnie z art.21 kodeksu karnego na sześciokrot­

ną karę śmierciza zamordowanie rodziców,babki, sio-stryidwóch braci.Wyrokstał się prawomocny,

ponie-waż Sąd Najwyższy oddalił skargę rewizyjną oskarżo­

nego na posiedzeniu w dniu4czerwca 1929 r.Prośba

Tabela 1

AmnestiewDrugiejRzeczypospolitej

Amnestiesin Polist:RepublicII

Dekretwprzedmiocieamnestiizokazji otwarcia Sejmu Ustawodawczego.DziennikPrawPaństwaPolskiegoz 1919 r.nr 16,poz.219

Ustawaz dnia14 maja1920 r.o udzieleniuamnestiiwb.dzielnicy pruskiej,DziennikUstaw RP z 1920 r.nr 42.poz.252

Ustawaz dnia 10 marca 1921 r.wprzedmiocieamnestii,DziennikUstaw RP z 1921 r.nr 29 poz.163

Ustawaz dnia 24 maja 1921 r.wprzedmiocie amnestii z powoduuchwalenia UstawyKonstytucyjnejRzeczypospolitej Polskiej zdnia

17marca192 1f.,DziennikUstawRPz1921r.nr42,poz.261

UkładPolsko-Niemiecki w przedmiocie amnestii nagórnośląskimobszarze plebiscytowym,podpisany w Opolu dnia 21 czerwca

1922 r.(zatwierdzonyustawąz dnia 27 lipca 1922 r.),Dziennik Ustaw RP z 1922 r.nr 83,poz. 743

Ustawaz dnia6 lipca1923 r.w przedmiocieamnestiizpowodu uznaniagranicRzeczypospolitej,DziennikUstawRPz 1923 r.nr 70,

poz.555

Ustawa z dnia22 czerwca 1928 r.o amnestii z powodudziesięcioleciaodzyskanianiepodległości przezPaństwoPotskie.Dziennik

Ustaw RP z 1928 r.nr 70,poz.641

RozporządzeniePrezydenta Rzeczypospolitejz dnia 21paździerrnka1932 r.o amnestiiz powodu wprowadzenia z dniem

1września1932 r.jednolitego polskiego kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach,DziennikUstaw RPZ1932 r.nr 91,poz.782

Ustawa z dnia 2 stycznia 1936 r.o amnestii,Dziennik Ustaw RP z 1936 r.nr 1,poz.1

Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 2września1939 r. o amnestii,DziennikUstawRPz 1939 r.nr 87,poz.553

źródło:opracowaniewłasne

Z

Skala wykonywanych wyroków

śmierci

Ze względu na niezachowane w całości materiały archiwalne niezmiernie trudno jest określić choćby pro-centową liczbę skazanych na karę śmierci i wykona-nych wyroków. Zapewne wnikliwe badania w zachowa

-nej dokumentacji wskażą wprzyszłości skalętego zja

-wiska. Jednakźeaby przedstawić choćw ogólnych za-rysach omawianą problematykę warto przeanalizować na przykładzie Pomorza liczebność spraw karnych za morderstwa oraz liczbę zapadłych wyroków śmierci (tab. 2-4).

W okresie od 1 stycznia 1920 do 8 lutego 1929 r. przed Izbą Karnąw Brodnicy zapadło5 wyroków śmier­

ci (męźczyźni urodzeni w latach: 1880, 1885, 1897,

1898, 1902, trzech stanu wolnego, dwóch źonatych). W czterech przypadkach karaśmierciwykonana zosta-ła przez rozstrzelanie, a w jednym przez powieszenie.

Wyroki wykonano w 1922, 1923 (trzy egzekucje) oraz

w1928 r.26.

W Grudziądzu w okresie od stycznia 1920 do 31 stycznia 1929 L skazano 3 osoby za morderstwo

w 18 przypadkach.

Wyrok skazujący na karę śmierciwSądzie Okręgo­ wym wGrudziądzu zapadł22września1922 r. Egzeku-cję przez rozstrzelanie wykonano 27 września 1924 r. 06 ran027

Z kolei przed Sądem Okręgowym w Chojnicach w czasie od stycznia 1920 r. do 6 lutego 1929 r.zapadł je-den wyrok śmierci w dniu 11 stycznia 1922 r. Skazano wówczas Piotra M.(lat 25) za morderstwo i rozbój. Wy-rok przez rozstrzelanie wykonano 24 maja 1923 r.28.

W skalicałego kraju w latach 1923-1929objętodo

-chodzeniami policyjnymi 8841 przypadków o morder-stwo. Z zachowanych danych wynika.żew 1923L

Po-licja Państwowa na obszarze całego kraju wykrywała 72,4% wszystkich przestępstw. Roknastępny przyniósł wzrostwykrywalnoścido 76,3%29.

powiatowy stwierdził śmierć o godzinie 6.25. Zwłoki złożono do przygotowanej trumny i oddano policji do pochowania. Jeszcze tego samego dnia policja na po-lecenie prokuratora rozlepiła w mieście plakaty ob-wieszczającewykonanie wyroku (ryc. 5)25.

Dzieje

służby więziennej

~"IduOkręaow.aow Grudal,d&u

• cln" :14..IY~ln..1828t (I l3I!IQf28I

cl d.u,I n_eluOII'OIIn"', . . . . ł, 'y o-k.tol'k k.... 1e<

skazany

został

a

_{karę śmiBrci}

a zbrodnie morderstwa

Wy'ok _ y~on.n1...dn.u la lI.ud'"IQ~.o~I 8.XI

"l'ptll' PO nle.

zasądzonegooułaskawienie wedługreskryptu ministra sprawiedliwości z 31 października 1929 r. niezostała uwzględniona, a jego wniosek o wznowienie postępo­

wania karnego Sąd Najwyźszy na posiedzeniu niejaw-nym 9 grudnia 1929 r. oddalił. Wobec tego prokurator przy Sądzie Okręgowym w Grudziądzu zwrócił się zprośbąozarządzenieprzyjazdu kata celem wykona-nia wyroku śmierci24

Dnia 18 grudnia 1929 r. o godz. 17.30 ogłoszono skazańcowi, źe wyrok będzie wykonany następnego dnia po godz.6 rano.Zasądzony przyjął tę wiadomość spokojnie i wyraził życzenie wyspowiadania się oraz umieszczenia nagrobków na mogiłachrodziny. Od mo-mentu ogłoszenia terminu wykonania wyroku skaza-niec pozostawał pod ścisłym dozorem straźy więzien­

nej. Spowiedź odbył przed kapelanem księdzem Sowińskim. W dniu 19 grudnia 1929 r.o godz. 6.02 za-prowadzonoskazańcana miejsce stracenia. Podproku-ratorodczytałwyrok,pismo Ministerstwa Sprawiedliwo-ści zawierające wiadomość, iź Prezydent Rzeczypo-spolitej nie skorzystałz prawa łaski, oraz postanowie-nieSądu Najwyźszego oddalającewniosek oskarżone­ go o wznowienie postępowania. Następnie podproku-rator oddał skazańcawręce wykonawcy wyroku, który związał więźniowi ręce na plecach, zawiązał opaską oczy iwprowadziłpo stopniach na postument. Następ­

nie załoźył mu na szyję pętlicę i usunął postument spod nóg o godz.6.05. Obecny przy egzekucji lekarz

l ) K.ml ..."l

P... ku.llor~uOk•.,.,. . .

(l 3 ~,360:J7j.

...

~---Ryc. 5. PlakatinformującyowykonaniuwyrokuśmiercinaLeonteL.

Fig. 5.Informa/ion posteron deathpenaftyexecutedon Leon L.

Formowanie się struktury polskiego więziennictwa zapoczątkowane zostało1 maja 1918 L, kiedy to w Mi-nisterstwie Sprawiedliwościw Warszawie wyodrębnio­ no Wydział Więzienny. Przed organizatorami polskiej słuźby penitencjarnej stanął problem wyszkolenia za-wodowego zarówno kandydatów do pracy w więzie­ niach, jak ijuż pracujących. W latach 1919-1920

Tabela2

Zest aw ieniespraw karnych o morderstwa przy

Sąd zieOkręgowym w Grudziądzu w latach 1912-1921

(łącznie49 347 spraw)

Statisticsot manslaughtercases in years 191 2-192 1

trom GrudziądzDistrict Court

Rok Liczba spraw

1912 2 1913 4 1914 11 1915 4 1916 10 1917 8 1918 3 1919 9 1920 6 1921 8 Razem 65

źródło(la b.2-4):opracowaniewłasnenapodstawie:ABP,Prokuratura

SąduApelacyjnegowToruniu,sygn.58

Tabela3

Zestawienie spraw karnych o morderstwa przy Sądzie

Okręgowym wChojnicach w latach 1912-1921

(łącznie4679 spraw)

Sta tis ticsot manslaughtercasesin years 1912-19 2 1 trom ChojniceDis tric tCourt

{totet:4679 cas esJ

Rok Liczba spraw

1912 7 1913 6 1914 14 1915 4 1916 5 1917 10 1918 6 1919 32 1920 12 1921 13 Razem 109

PROBLEMYKRYMINALISTYKI 270(paździemik-grudzień)2010

Tabela4

Zestawienie spraw karnycho morderstwa

przySądzie Okręgowym w Toruniu w latach 19 12-19 21

Statistics ot manslaug hter casesin years 19 12-192 1

trom ToruńDistrict Co urt

Rok Liczba spraw

1912 9 1913 16 1914 13 1915 8 1916 9 1917 10 1918 18 1919 21 1920 21 1921 18 Razem 143

prowadzono w Warszawie kilka tygodniowych kursów stacjonarnych i uzupełniających dla kandydatów na in-spektorów oraz urzędników dyrekcji okręg owych . Od

1920 r. przyjęto zasadę, że kandydaci na stanowiska

wwi ęzi e niach odbywaliprak1yki,po k1órych przystępo­

wali do egzaminu. Realizowany w okresie międzywo­

jennymsystem szkoleniazawodowegosłuż by więzien ­

nejwzorował się na modelu kształcen ia, jaki stosowa

-no w szkołach wojskowych.System edukacjipodzielo

-no na blokitematyczne obejmującezagadnieniaz pra-wa, systemu penitencjarnego, przedmiotów zawodo

-wychiwojskowych. Wzależn ościod rodzajuprzydzi

a-łu służbowego okreś lan o właściwy wymiar czasowy

szkolenia. I tak najkrótsze były kursy dla dozorców

(straż ni ków), a najdłuższe dla urzęd ników (wyższych

funkcjonariuszy)30.

Jak wspomniano, na podstawie wprowadzanych

amnestii skazanym na karę śmierci kara zamieniana

byłanadożywotniewięzi en i elubw niek1órych

przypad-kach na 25 lub 20 lat ciężkiego więzien ia. Więzienia

w Polsce według ustawodawstwa z 1928 r.dzieliłysię

natrzygrupy.Do pierwszejnależaływięzie n ia przezna-czone do odbywaniakar:ciężkiegowięzienia , więzienia

zastęp ującegodom poprawczyiwięz ie nianaczas

po-wyżej trzech lat. Tego typu więzieni a znajdowały się

w:Warszawe (Mokotów),Św. Krzyżu, Wiśniczu ,

Rawi-czu, Grudziądzu (Wybickiego), Koronowie, Drohoby

-czu, Fordonie.

Do drugiej grupy więzień zaliczano więzienia prze-znaczone do odbywania kar:ciężkiego więzienia,

-;

::':":

";;

".:::..f~~:

~~':

::~"'~,";;,"~:':"~"':::::':i~·-';~'"

SI ...,. . " ,:ł;~

.

.

';'_-+ ..

)',i_ ...-';",~;'""/111-.10~

~1;,,~;,"""" --'j"::"""'V "'~ TłOf

Name, Wobnort, Erwerbszweig.

;~

.

...

.;

'.'~""'''''~

...x..

_...

...i. -1... ;.l:Mr>I":

.

,

"-

J~ ~,. 11"0010_ r~. {

...

..

/II.(;""'*"'-: Anre hOrlfe·

Mame, J..lter.AufenlbaJt.

7'~~!"'~1-'f1: - ., ,---..;.. ...-~ ,~ ••~ . " " 4'. ..

~·

ff:.,:;

~-t. w-n"

..

,

...

,.~ '. K. k. Weiberstrafanstalt zu '- I

~ -c::a.

-=

llmA.",hl.?u-t.<It

u:....

. _J-"'u ,.,l/ii1:-"/11

""'"' """1·~-'-""""""""'· 1f.#-.1I·-'"~'''

Name, Wobnort. ErwerbsIwelg• • - .- J;..;..,t" ,__ .. ..1--.4 ..

';.-...~

.~...

j·..

r ·..

PersonsbesebreibllD&,.

BeschlttigungwihrenddOl"Straruit.. ,....,. ,:,. K,?",- .,('... A....,..-.. • ł) .;..łI. . ...:... "•.m.I'!I_..... ' II_. '~ ~"-"""""-A"I1"" ~ .\'_~. k_ lli_ ~. 7~ ... ~K_ _ -.-.~ ~...I'e....::., ~-,....'o-.-_

•

•

•

ł:;'~ I

,

..~"

..

I...A","",

.

-

~

'"

.

,

,

"

m_ł;I.,I_{. . .}

,

_"

",

,

-

.

'1'. ":'~r..:!.!.t:.

-

-II."••

,

.

"

..

.

'

..

.

-

....

-

- .

.

-

_.

'

.

n.:.,.,.,Io(-.my>

..

.

..

.".,...- 'N ~ '.I~".I .-,.-J-' . ,J.;/~.,.

_I--

_'

_ «"11 "'""'--of"...

f---

'

"J~~

-...

-

-+

_"

..."

,

Nt';/Y""~ _"

-.,....,

I-r

- ,

'u~_

,.

..

~

...

~ ,

,...,

,,

-

-.-.'"

'+-

,

UJ__ •

,

J " J - - _ ••U

_

..

"

"

.... i - -_ ...r__ ...~....'•.• .'h:_.• , r- ~_ 'f " r-II.... '..-R-ł"'".';J",{btł" .;.,::.~

..

...

·

f

,...,..

·....

-

-

,

- -

."f,_...'""-••..:' i'" '-"--'.--. ~...~...-'._ ...."<,... ~--("' ,T"f"'ł...- - .-:. - ..;\".~;,U_ Z. ~~.' ~ - '-I"'~ ~...~.---..-..'z.,,,.••~ ...~~,(...~. '#<.z...,'.v"3......_ '._" ' 1 ~

Ryc. 6.Więziennyformularzosobowyz okresu zaborów(wykorzystywany wpierwszych lalachniepodległościprzezwładzepolskie)

Fig. 6.Prisonpersonałform from

m

e

periodof Poland beingunderforeignruJe(used duringinitial years ot independence)

RyC.7.GmachwięzieniakobiecegowFordonie

Fig.7.Ptemłseeot women'sprisonin Fardon

zienia zastęp uj ącego dom poprawczy i więzie ni a na

czasod roku dotrzechlat.Dotrzeciejgrupywięz i e ńza

-liczano więzienia przeznaczone do odbywania kar:

ciężkiego więzienia, więzienia zastępującego dompo

-prawczy i więzienia na czas poniżej jednego roku.

Osobną kategorią karbyła kara twierdzy wykonywana

wyłączn iewwięzien iuwe Wronkach,w specjalnym

pa-wilonie(ryc. 6)31.

Cięż kie wię z i enie

dla

k

obiet w Fordonie

Pobyt skazanych, warunki oraz zasady,jakich mu

-siał każdyzwiężniów przestrzegać, wartoprześledz i ć

naprzykładzi e Za kład uKarnego dla Kobietw Fordonie

(ryc.7).

Dzieje więzieniaw Fordoniesięgają połowy XIXw., kiedytorządpruskiprzystępowałdo organizowaniana tychterenachzakładówkarnych. Wykupionowówczas

działki po byłej komorze celnej, browarze i gorzelni. Wzniesiono zabudowania gospodarcze i tak powstał

dom karny, stanowiący filię zakładu w Koronowie.

W 1859 L wybudowa no kolejne pomieszczenia,

a zakład przeznaczony został na dom karny dla

350-450 kobiet. Kolejnarozbudowanastąp iław1870L,

kiedy to wzniesionoobecnypawilonIorazbudynek ad-ministracji32.

Po wybuchu I wojny światowej pensjonariuszki do

-mu karnego przewieziono doŻagania, a budynki ob

-sadzono oddziałami Grenzschutzu, które póżniej

zo-stały rozbrojone przez powstały w Fordonie

w efekcie działań ni e podleg łości owych Komitet O

by-watelski.20stycznia 1920r.sko ń czyłosiępanowanie

pruskie , amieszkańcyFordonu moglipowitać wyzw

o-ieńcz e od działywojsk polskich.

Pomieszczenia zakładu posłu żyły wojsku jako koszary do czerwca 1920 r.33.

Od1lipca1920 roku poobjęciuterenówprzeza

d-ministrację polską obiektwrócił do swojejrolizakła­

du karnegodla kobiet iodgrywał jąprzez całe dwu-dziestolecie międzywojen n e. Obok funkcji izo

lacyj-nej,prowadzonatubyła równ ież resocjalizacja przez

pracę, funkcjon owała kaplica, a w 1936 r. otwarto

pierwszą w historiizakładu jednoklasową szkołę

po-wszechną34.

Nalotywewrześniu 1939L nieuszkod ziły obi

ek-tów zakładu. Po wkroczeniu Niemców do Fordonu budynkizostały zajęteprzezoddziałyArbeitsdienstu,

przygotowujące tereny położonej nieopodal "Doliny

Śmierci" pod egzekucje tysięcy Polaków. Wkrótce

potem, bojużw styczniu1940L,czynnebyłotucięż­

kiewięzieniedla kobiet.Zaczęły napływaćt

ranspor-ty wi ęż niarek polskich,którepo odbyciu kary w f

or-dońskim więzieniu wywożon e były doobozów

kon-centracyjnych w Auschwitzi RavensbrOck.Dostycz

-PROBLEMY KRYMINALISTYKI270(październ ik-grudzień)2010

nia 1945 r.przewinęło się przezwięzienne mury 6300

kobiet,w tym kilkadzi es iąt działacze k podziemia k

on-spiracyjnego. Wi ęzien i e fordońs ki e należało do

naj-cięższych zakładów karnychdla kobietwokręgu Rze

-szy Gdańsk-P rusy Zachodnie. Osadzano w nim

wy-łącznie Polki iŻydówki na mocy wyroków niemieckich sądów cywilnych za przestępstwa pospolite,

a zwłaszcza wszelkie przejawy działaln ości antynie-mieckiej35.

Po wyzwoleniu w 1945 r. pierwsze znalazły się

w murachfordońs kiego więzie nia Niemkii Austriaczki,

najczęści ejznadzoruobozów koncentracyjnych,a ta

k-żepolskiekolaborantki.Ten okres trwałjednak bardzo krótko.Do za kład u, nazywanego Centralnym Więzi e­

niem dla Kobiet,przywożono Polki po wyrokachgłów­

niezadziałalność politycznąwlatach 1945-4836.

Z czasem cele więzienne zapełniały się także ofia-ramiterroru politycznegozlat 1950-56.Zakład byłjed

-nostkądlaskazanych kobietdo1983 roku.Poczęścio­

wej modernizacjizm ieniłprzeznaczenie nazakład kar

-ny dla mężczyzn recydywistów.Od marca 2000 r.do

chwili obecnej przebywają w nim skazani młodoc i an i

orazodbywający karępo raz pierwszy37.

Dom Karny w Fordonie był więzieniem dla kobiet.

Obiektwięziennyskładał sięztrzechbudynków:

- domuA(administracja),

- domuB(więzieniena250-300 osób),

- domu C (szpital).

Oprócz tego placówka miała kaplicę, ogród i 2,5 morgi pola uprawnego.

Zabudowaniawięzienne były wbardzozłym stanie.

W jednymz gmachówkoniecznabyłanaprawadachu,

w innychzaciekały ściany, brak było spustów do wody.

Wewnątrzbudynków były pozrywane dzwonkitak,że

alarmowanie z celbyło niemożliwe38.

W początkowym okresie w więzieniu fordońskim przebywały kobiety, których kara więzienia wynosiła

ponad rok.W 1928 r.fordońskie więzienie, jak wspo-mniano, zaliczono do pierwszej grupy najcięższych więzień. Przebywały tam więżniarki z terenu całej

Polski. W Fordoniekarę ciężkiego więzienia

odsiady-wały kobiety skazane wyrokami sądowymi za

prze-stępstwapolityczne i kryminalne (dzieciobójstwo,fał­

szowanie dokumentów i pieniędzy, gwałt, kradzież,

paserstwo,oszustwo,krzywoprzysięstwo, napady

ra-bunkowe i włamania, rozbój, pobicia, podpalenia,

przekupstwo, spędzenie płodu, szpiegostwo, zabó

j-stwo,zniewolenie oraz znieważenie). Najczęstszymi

przestępstwamibyły: kradzież, paserstwo,oszustwo. Na drugim miejscu były zabójstwa, na trzecim

dzie-cio bójstwo, a następnie fafszowanie dokumenfów ipieniędzy39.

Domem Karnym w Fordonie zarządzał początkowo

dyrekfor, który miał do pomocysłużbę nadzorcząz

in-spektorką na czele.Na podstawierozporządzenia Pre-zydenta RP z 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji

więziennictwa naczelne kierownictwo i nadzór nad

więżniami sprawował ministersprawiedliwości,a

bez-pośrednio naczelnik więzienia40 Dom Karny w

Fordo-nie podlegał nadzorowi służbowemu prokuratora przy

Sądzie Okręgowym w Toruniu.

W polskichwięzieniach obowiązywałprzymus pracy.

Skazańcy zatrudniani byli w warsztatach więziennych,

przy pracach gospodarczych oraz przy robotach

orga-nizowanych przez władze państwowei samorządowe.

Więźniarki fordońskie wyrabiały szczotki dla firmy

Bo-cheńskiz Bydgoszczy,darłypierze,tkałydywany i kili-my, aczęśćz nichzatrudnionabyłaprzy pracach

polo-Ryc. 8. Kilimywykonanewwarsztatachwięzienia wFordonie Fig.8.Carpets and tapestry made in Fordon prison workshop

80

wych i w szwalni więzien nej. Kilimy wyrabiane przez

fordońskie więźniarki znajdowały nabywców w całej

Polsce (ryc. 8). Więźniarki za pracę nie otrzymywały

wynagrodzenia. Przy zwalnianiu więźniarki pozbawio-neśrodkówdożycia mogły otrzymać zasiłek pieniężny

w wysokości zależnej od rodzaju wykonywanej pracy iilościprzepracowanych dni4 l

Personel wfordońskim więzieniu składał sięz jednej starszej dozorczyni (inspektorka,którą była pruska do-zorczyni,pracującaw zawodzie 31 lat),czterech

dozor-czyń,trzech pomocniczychdozorczyń,jednego kapela-na oraz jednego stróża nocnego, który nie miał broni

palnej. W trakcie kontroli w listopadzie 1922 r.

wwięzieniuprzebywało 75 kobiet i jednotrzymiesięcz­

ne dziecko ,które siętu urodziło.Aresztantkikąpały się

latem raz natydzień,natomiastzimądwa razy na

mie-siąc .Zmianapościelidokonywanabyłaraz wmiesiącu,

a bieliznę zmieniano raz w tygodniu. Przy domu

Kar-nym w Fordonie znajdowałsięcmentarz42.

Na uwagę zasługuje sprawa niemowląt

i dzieci rodzących sięiprzebywających wwięzieniach.

Podczas wizytacji fordońskiego więzienia w grudniu 1921 r. na ogólny stan skazanychwynoszący51 kobiet

było dwoje dzieci. Dodatkowo 8 kobiet przebywało

w więziennym szpitalu (ryc. 9). W listopadzie 1922 r.

odnotowano jednoniemowlę.Zatem narodzone wwię­

zieniu dzieci były oddawane do adopcji lub

przekazy-wane podtymczasową opiekę najbliższejrodzinie. Sta-tystyki niewspominająo liczbiezgonówwśród

niemow-ląt idzieci,które prawdopodobnie mogły być chowane

nawięziennymcmentarzu (ryc. 10)43.

Wyżywienie więźniówskładało sięz trzech posiłków

wciągu dnia:

•śniadania- kawajęczmienna z mlekiem i dzienna

porcja (400 gramów) chleba,

• obiadu - 400 gramów grochu, 1000 gramów ziemniaków, 20 gramówtłuszczu (jakotłuszczu

używałosięoleju), dwa razy natydzień mięsopo 50 gramów,

• kolacji - mącznapotrawa z 60 gramami kaszy. Podczas kontroli więzień zarzucano,że do żyw­ ności dodawano oleju,którybyłznaczniedroższyod

tłuszczu wieprzowegolubłoju44 Podobniewyglądał

jadłospis w więzieniu w Koronowie. Oprócz produk-tów zakupionych przezplacówkęw Koronowie,które

stanowiłypodstawowy zestawżywieniowywięźniów, były iinne, m.in.boczek wędzony, masło, ser, twa-róg, owoce i warzywa,atakżepapierosy imydło do golenia.Jednakwątpliwymjest, żewspomniane pro-dukty spożywcze trafiały na stoływ więziennej

sto-łówce45_{. Jedyną możliwością nabycia towarów}

"luk-susowych"byłzakup za własne pieniądze więźniów

zarobione podczas prac wprzywięziennych warszta

-tach.Wówczaswięźniowie najczęściejkupowali:

uwiad omienie o śmierci wię źnie. 00 .JDoJ,.~1I111WI4D...,o"1.... _ s,...m-kI.

II) ..Prob...'nr ,... ~~..

...-ti

c

c

,

I y

•

lO.o..WJft'Ilw.."..I ... • /-'~'f'1",,...-. ""#'Jł'/~-J'

II.Z...,...,(_lli u..1W.1", !

,e

,f /.q;:,....J<.....1

12.N... !>Jo1

...,

4:'_

.

•,

_

_

..

·

__

If1M .4.• .( ł o.J~~mC::.

_.

,

o./gza

WJ

~d~n1e

we;

~

-,

Ka rla amb ula t o r yj na

•

.

,

I

_!

_f

_i

_Ił

_l

.~

.-.-

"",.I,XI;),I M' ę

...

_~~.

l

_::';$

~--

-

;

"-

. -

_

..

•

-

_"

_"

~

_~

l

~

1

t

P

f

-

~ ~

ł

c, :\TANZOiłO\l.'lĄCR.\ZZASt.A8>lleaA ZA1ttĄDUHlAleKAR:sKI1!

,4... ~

...

'1"c'

.J.u..--_{i'_~"h "1'} k• r~

"'

,;:

.

...

.

II

~ I--.-~ ~.

_~

_---a.:

..-v

....

~ ::.

..

-

. •'Ss 'bo

t,

, 1 . . . -.

_V

_{, /,}

_r

_{Y-'--- ń--:} ,

~-!,

'"

-'?

.-

/t--t./J '- -. ~<

_

u.

A"~?-J,. . J .~, I

'y..

~~'1i

.

I,~ < T, / I

.

~,- _{ł.#'l'/"V ;(} ~

•

_; -~. .'... ".,"C)"', I ~. _-lo'I'~~1. ,,\

•

~~

,,"-'

..

_"

_•

'<

_J

.~w- .I . . ...t.~,

•• ...

.

-

l-.., _ ~'

''''-Ryc.9.Karta ambulatoryjnawięź nia

Fig. 9.Prison medical record

Ryc.10.Zawiadomi enieośmierci więźni a

Fig. 10.Notification ot prisone r's death

cho rkę (tyto ń ), bibułki, zapałki, chleb, masło, smalec,

boczek, słoninę, ser, cukier, sól, cebulę, mydło,

pro-szek, szczotki do zębów, ogórki kiszone, papierosy

(Machorkowe, Wanda),przyborypiśmienne,znaczki46

Więżniowie mogliot rzym ywać korespondencję . Jed

-nak każdylistbył wcześniejotwierany,czytany i po

ak-ceptacji , opi eczętowa n y napisem "ocenzurowano",

przekazywany adresatowi(ryc.11)47.

Ryc.11.lisI pisanyzwięz ie n i awtranskrypcjiuk rai ńs kiej

Fig. 11.Prisoner's lett er in Ukrainian transcription

Pods

umowanie

Ocena polskiego sądownictwa oraz systemu pe

ni-tencjarnego w okresie międzywojennym jest sprawą

trudną. Polskasłużba więziennabyła przezokres

dwu-dziestolecia międzywojennego obiektem ciągłych osą­

dów każdej opcji politycznej. Należy pamiętać, że po

okresie zaborów odradzające się władze stanęły przed

trudnym zadaniem scalenia trzech dzielnic będących

wcześniej integ ral ną częściątrzechpaństw. Jednak m

i-mo bardzo trudnychwarunkówgospodarczychwzględ­

nie szybko udało się utworzyć zwarty systemwięzien ­

nictwa, oparty na najnowszych osiągnięciach nauk

prawnych. Główną ideą wspomnianego systemu było

wychowaniewięż ni apoprzezpracęi umoralnieniez

za-łożeniem,że pobyt wwięzieniu miał odstraszać od p

o-pełniania przestępstw. Opracowano nowoczesne, jak

natamte czasy,regulaminy więzienne , zadbano o

za-opatrzenie zakładów karnych w odzież, lekarstwa,

książki i podręczniki. Dodatkowo utworzono szpitale

z aptekami orazszkołyi warsztaty.Śmiertelnośćww

zieniach,którawynosiław latach1918-192015% osa

-dzonych,spadław połowielat dwu dziesty ch do 7%48. Równieżpolskiwymiarsprawiedliwościpo odzy

ska-niu przez Polskę niepodległości wymagał unifikacji.

W

konsekwencji przystąpio n o do prac nad ujednolice

-niem sądownictwa, którego zwieńczeniem byłorozpo

-rządzeniaprezydenta z6 lutego 1928 r.ustanawiające

prawo o ustrojusądówpowszechnych49.Głównymiza

-sadami sądownictwa były niezawisłośćsędziów oraz

wyłączna kompetencja sądów w sprawach wymiaru

sprawiedliwości, które orzekały w imieniu Rz eczypo

-spolitej Polskiej. Dod at kow o możliwość zmiany zapa

-dłegowyrok u poprzezodwołaniedosądów wyższeji

n-stancji miała na celu zap ew nienie obywate lowi pra

wi-dłowościijednol itościorzecznictwa sądów.

Krzysztof Halicki

PRZYPISY

1Służba śledcza, Warszawa 1920, s.3; szerzejnt.zob.

A.Pop/ońskl : Organizacjapolicji kryminalnej w II R ze-czypospolitej,"Problemy Kryminalistyki"1984,nr165.

2A.Misiuk:PolicjaPaństwowa1919-1939 powstanie. or-ganizacja, kierunkidziałani a,Warszawa 1996 , s.22.

3R.Lilwiński:KorpusPolicji wII Rzeczypospolitej.Służ­

baiżyci eprywatne,Lublin2007,s.316.

4 ArchiwumPaństwowewBydgoszczy (dalejAPB).Okrę­

gowa Komenda Policji Państwowej w Toruniu (dalej

OKPPw Toruniu).sygn. 57.prof. dr L. Wachholz,pro!.

dr W. Grzywo·Dąbrowski: Szkicwykładów medycyny

sądowej, s. 1-2:W. Stepek,Z. Hoffmann-Kryslyań­

czyk:Służba śledcza. Pod ręcznikdla organów

bezpie-czeństwaz 58 rycinami,wydanie drugie. Poznań 1925,

s.228-229;Służba Śledcza. Podręcznik dla szkolenia

funkcjonariuszów Policjl Państwowej, oprac.J. Plątkle­

wicz,G.Lax,J.Jakubiec,Warszawa 1928,s.19

5 Utewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie (LCAP w Wilnie),KWPP w Nowogródku,Fond 119,

Apy-raśas1,Byla 147,Raport sytuacyjnynr36 z 16 II 1926 r.KG PPw Warszawie;R.Litwiński,op.cit.,s.350-357.

6W.Stępek.Z.Hoffmann-Krystyańczyk,op.cit..s.230.

7Ibidem,s,40-41,231;APB,OKPPwToruniu,sygn.57,

pro!. drL.Wachholz,pro!. dr W.Grzywo-Dąbrowski ,

op.cit.,s.14-17.

8W. Stepek, Z. Hoffmann-Krystyańczyk, op.cit.. s.

41-43.

9 APB,Sąd Okręgowy w Bydgoszczy (dalej SO w B

yd-goszczy),sygn.212, Aktoskarżen iaprzeciwko

Kazimie-rzowiW.oska rżon em uzart.225kodeksukarnegoo za

-mordowanieJózefaK.w dniu 11 II 1939r. wm

iejscowo-ściWieszki.

10 Ibidem.

82

11 W.Stepek,Z.Hottrnann-Krystyańczyk,op.cit.,s.50.

12 APB,OKPP w Toruniu,sygn.57,prof.dr L. Wachholz,

prof.dr W.Grzywo-Dąbrowski,op.cit.,s.22-23.

13W.Stepek,Z. Hoffmann-Krystyańczyk,op.cit.,s.50;

APB,OKPPw Toruniu,sygn.57,pro!.dr L. Wachholz.

prof. dr W.Grzywo-Dąbrowskl,op.cit.,s.3-4,7-9.

14W.Stepe k,Z.Hortmann-Krystyańczyk,op.clt.,s.57.

15 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy

we Lwowie (dalej CPAHU we Lwowie), Ministerstwo

SprawWewnętrznychw Warszawie,Fond 493.opis 1,

strana 21, Teczka dotycząca zbrodni popełnionych

przez Niemcówna Polakach wróżnych częściachkraju oraz w samych Niemczech.

16 LCAPw Wilnie,Urząd ŚledczyKWPPw Wilnie,Fond

1150, Apyraśas 1, Byla 3042, Kartki aresztowanych

osób na literę .K'; K. Halicki: Sprzęt specjalistyczny

wsłużbie Polic]i Państwowej wDrugiejR zeczypospoli-tej, "ProblemyKryminalistyki"2009,nr263,s.72-73. 17W.Brzęk:Laboratoriakryminalistyczne PoflcjlP

aństwo-wej,.Problerny Kryminalistyki" 1980,nr144, s.362.

18Ibidem,s.363-364.

19 Ibidem, s. 364-365.

20R.Łaszewski,S. Salmonowlcz: Historiaustroju Polski,

Toru ń1997,s.155-156;M.Kallas:Historiaustroju

Pol-skiX-Xx w.,wydanie III,Warszawa 1999,s. 342-346;

J.Bardach,B.leśnodorski,M. Pietrzak:Historiapań­

stwa i prawa polskiego, wydanie czwarte, Warszawa

1985,s.488-489,496-501 .

21APB,Dom Karny w Fordonie (dalej OK w Fordonie),

sygn.55.

22 APBOK w Fordonie,sygn.15,Sentencja wyrokuSądu

Okręgowegow Rzeszowiez 5września 1921 r.w spra-wiekarnejprzeciwkoAgacieB.

23 APB, OKPPwToruniu,sygn,57,prof.drL.Wachholz,

pro!. dr W.Grzywo-Dąbrowski,op.cit.,s.22.

24 APB,Prokuratura Sądu Apelacyjnego w Toruniu (dalej

PSA),sygn.103,Pismo prokuratora przySądzieOkrę­

gowym w Grudziądzu do ministra sprawiedliwości

w Warszawie z 12 XII 1929

r.:

Telegram ministraspra

-wiedliwości do prezesa Sądu Apelacyjnego w Toruniu

z 18 XII1929 r.;Proces Leona L., "Słowo Pomorskie"

z 27 I1929r.,nr23;L.zawisłna szubienicy.Stracenie

potwornego zbrodniarza,"Słowo Pomorskie" z 20 XII 1929 r.,nr294.

25 APB,PSA,sygn.103, Pismoprokuratora przy Sądzie

Okręgowym wGrudziądzudo ProkuraturySąduA

pela-cyjnegowToruniu z19 XII1929 r.

26 APB,PSA wToruniu,sygn.58,Wykaz skazanych na ka -rę śmierci przez Izbę Karną w Brodnicy w okresie

1I192Q-811 1929r.

27APB,PSA w Toruniu, sygn. 104,pismoprokuratoraprzy

Sądzie OkręgowymwGrudziądzuz 31 I 1929r.;ZG

ru-dziądzai okolicy,"SłowoPomorskie"z26IX1922 r.,nr

221.

28 APB,PSA w Toruniu,sygn. 104,Wykaz skazanych na

karęśmierciprzez Sąd Okręgowyw Chojnicachw

cza-sie od stycznia1920r.do 6 II 1929 r.

29 R.Lilwiński, op.cit.,s. 324-326.

30 S. Rajowski: Personel więzienny i jego wyszkolenie ,

(w:] Księga jubileuszowa więz i e n ni ctwa polskiego

1916-1928,pod red.Z.Bugajskiego,Warszawa 1928,

s.87-89 ;J.Zakrzewski :Jakpowstałopolskiewięzien­

nictwo,ibidem, s. 45-46.

31DziennikUrzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości nr 14

z 16 VIII 1928 r.,Okólnik nr 1409111I.A.W.l28w sprawie

klasyfikacjiwięzieńisegregacjiwięźn iów.

32 http://www.sw.gov.pl/Strony /Jednostka .aspx?ltem ID=15

33 Ibidem.

34 Ibidem.

35 Ibidem .

36 Ibidem.

37Ibidem.

38 AP B,PSA w Toruniu,sygn.184,Protokółlustracji Domu

Karnego dla Kobiet w Fordonie przeprowadzony

5lipca 1921 r.

39 Ibidem.

40Dziennik Ustaw Ministerstwa Sprawiedliwości nr 29

z 1928 r. Rozporządzenie Prezydenta RP z 7 marca

1928r. wsprawie organizacjiwięziennictwa.

41APB, PSAwToruniu, sygn.184,Protokółlustracji Domu

KarnegodlaKobietw Fordonieprzeprowadzo ny5 lipca

1921r.

42 APB,PSA w Toruniu,sygn.184,Protokółlustracji Domu

Karnego ...,op.cit.:Protokół zkontroliDomu Karnego w

Fordoniew dniu20 XI 1922 r.dokonanejprzez

referen-darzaOkręgowej Izby Kontroli PaństwowejwPoznani u

Mieczysława wendera . Pismo ministra byłej dzielnicy

pruskiej do prokuratora przySądzie Apelacyjnym w T

o-runiuz 26 VII 1921r.

43 APB,PSA w Toruniu,sygn.184,Sprawozdanie

dyrekto-ra DK w Koronowiez 19 XII 1921 r.z wizytacjiZakładu

Karnego dla Kobietw Fordonie.

44 APB,PSA w Toruniu,sygn. 184,Protokółlustracji Domu

Karnego dla Kobiet..., op.cit.; Pismoministrabyłejdzie

lni-cy pruskiejdo prokuratoraprzySądzieApelacyjnym w

To-runiu z 26 VII 1921 r.

45 CPAHU we Lwowie,Więzieniew Koronowie,Font 656,

opis 1, strana 22, Rachunek dla Więzienia Karnego

w Koronowie z14 I 1936 r.wystawiony przezFabrykę

li-kierów,towarzystwo kolonialne, fabrykęoctu Ignacy No

-wak z Koronowa.

46 CPAHU we Lwowie, Więzieniew Koronowie, Font 656,

opis 1,strana22,Wypiska za pien iądze własne więź­

niówWięzienia w Koronowie nadrugą połowęstycznia

1938 r.;Font656,opis 1, strana 21(Wi ęzie n iew

Koro-nowie),Wykaz salddepozytówpieniężnychna

poszcze-gólnych kontac hwięźniówwg stanu z1 I 1937 r.(wykaz

zawiera 838 nazwisk).

PROBLEMYKRYMINALISTYKI 270(październik-grudzień)2010

47 APB,DK w Fordonie,sygn.23.

48 K. Urbański: System penitencjarny II Rzeczypospolitej

a więźniowie polityc zni (na przykładzie województwa

kieleckiego), Kielce 1997,s. 9;M. Czerwiec :Więzienio­

znawstwo, Warszawa 1958,s. 213 .

49Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia

6 lutego 1928r.Prawo oustrojusądówpowszechnych,

DziennikUstaw RPz1928 r.nr 12,poz.93.

BIBLIOGRAFIA

1.Materiałyarchiwalne

Archiwu mPaństwowew Bydgoszczy

•Dom Karny wFordonie

•OkręgowaKomendaPolicjiPaństwowejw Toruniu

•Prokuratura SąduApelacyjneg ow Toruniu

•Sąd Okręgowyw Bydgoszczy

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainywe

Lwowie

• Ministerstwo Spraw Wewnętrznychw Warszawie

•Więzieniew Koronowie

Litewskie Central neArchiwum Państwowew Wilnie

• Komenda WOjewódzkaPolicjiPaństwowejwN

owogród-ku

•Urząd ŚledczyKomendy WojewódzkiejPolicjiPa

ństwo-wejw Wilnie

2. Prasa

•"SłowoPomorskie"

3.Literatura

• BardachJ.,Leśnodors kiB.,PietrzakM.:Historiapań­

stwa i prawa polskiego, wydanie czwarte, Warszawa

1985.

•BrzękW.:Daktyloskopiaw Polsceokresu międzywojen­

nego, "Problemy Kryminal istyki"1980, nr 145-146 .

•BrzękW.:Laborator iakryminalistycznePolicji Państwo­

wej,"Problemy Kryminalistyki"1980,nr 144.

• Buras D.: Wykorzystanie daktyloskopii przez Policję

państwowąw DrugiejRzeczypospolitej, "Problemy Kry

-minalistyki"2004, nr246.

• Halicki K.:Sprzętspecjalistycznywsłużbie Policji Pań­

stwowej w Drugiej Rzeczypospolitej, "Problemy Krym

ina-listyki" 2009,nr 263.

• Kallas M.:Historia ustroju Polski X-XX W., wydanie 111,

Warszawa 1999.

•LitwińskiR.: Korpus Folie] w II Rzeczypospolitej.Służ­

ba iżycieprywatne ,Lublin2007.

•Łaszewski R.,Salmonowicz S.:Historiaustroju Polskl,

Toruń1997.

• Misiuk A.:PolicjaPaństwowa1919-1939powstanie,

or-ganizacja,kierunkidziałania,Warszawa 1996.

•Pepłoński A.: Organizacja policjikryminalnej w II

Rze-czypospo litej, "Problemy Kryminalistyki"1984, nr 165.

• Rajowski 5.:Personelwięz iennyi jego wyszkolenie, [w:]

Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego

1918-1928, pod red.Z. Bugajskiego,Warszawa 1928.

•Służbaśledcza, Warszawa 1920.

•Służba śledcza. Podręcznik dla szkoleniaf

unkcjonariu-szów PolicjiPaństwowej, oprac.J. Pi ątkiewicz, G. Lax,

J.Jakub iec,Warszawa1928.

• Stepek W., Hoffman n - Krystya ńczyk Z.: Służba śled­

cza. Pod ręczn ik dla organówbezp i eczeństwaz 58 ryci-nami,wyd.li,Poznań1925.

•Wach hol z l.,Grzywo-Dąbrows ki W.,Szkicwykład ów

medycynysądowej[bdw].

•Zakrzewski J.: Jakpowstałopolskiewięziennictwo,[w:]

Księga jubileuszo wa więz i en ni ctwa polskieg o

19 18-1928 ...,op.cit. 4.Źródłainternetowe

• http://www.sw.gov.pl

Streszczenie

Dogłównych zadań nowo utworzonej PolicjiPaństwowej

należała przedewszystkim walkazprzestępczościąkryminalną.

Do realizacji zadaniapowołanabyłasłużba śledcza,która stano-wiłaspecjalnypionUJstrukturzePP.

Podstawowe zasady organizacji wymiaru sprawiedliwości

w Polsce w okresiemiędzywojennym zawarto w konstytucjach

z 1921r. i1935r.Strukturę sądownictwa tworzyłysądy okręgo~

we, apelacyjne orazSąd Najwyższy.

Skazanym nakaręśmiercina podstawie amnestii wyrokz a-mienianybył nadożywotnie więzienielub w niektórych przy-padkach na25 lub20 latciężkiego więzienia. Każdy skazany miał prawo odwołaćsięodwyroku dosądu wyższejinstancji, a wosta teczn ości skorzystaćzprawałaski, którymdysponowa ł

PrezydentRP. Nie zawszejednak PrezydentRPkorzystał

z

tego prawa,wówczas wyrokstawa ł sięprawomocnyirozpoczynano

proceduryzmierzającedo wykonaniakaryśmierci.

Więzien ia w Polscedzieliły sięna trzygrupy. Do pierwszej należały więzienia przeznaczone do odbywania karciężkiego

więzien iaiwięzien ia pou.ryżejtrzechlat.Dodrugiej grupywię­ zieńzaliczanowięzieniaprzeznaczonedo odbywania karciężkie­

gowięzieniaiwięzieniaodrokudotrzech lat.Dotrzeciejgrupy

więzień zaliczano więzienia przeznaczone do odbywania kar ciężkiego więzieniaiwięzienia poniżejjednego roku.

Słowa kluczow e:policja kryminalna,służbaśledcza, wię­

ziennictwo,sądownictwo.

Summary

Themain tasks oj newlyereated National Police included Jirstoj al! combating criminalo.ffences.This task wasmainly

completed by specially created investigative service being a dedicatedverticalstructurewithinthe Police.

The basierules oj justice system arganisationinPoland were stipulated in the Constitutionsoj1921and 1935.1tcansisted ojDistrict Courts,Courts oj Appeal and the Supreme Court.

Persanssentencedtodeath based onamnestycouldinstead

serve alife sentence and insamecases25ar20yearsin rigorous

penitentiaryinstitution. Every conviethad theright to appeal

84

and possiblyaskthc Presidentto use his right to reprieve. In same cases, however, dealh senfences wereexecuted.

There were three categories oj penitentiary instuu ticns:

rigorous prisonsJor sentencesover three years,rigorousprisons Jor sentences fram1lo3years and lhose where both rigorous

sentencesandsentencesbelow1year wereserved.

Key w ords: criminal police, investigative service, penitentiarysystem, judiciary.

,

Nowości

biblioteczne

Peter Stelfox

Crim inal l nv es tig ation

Anintroducti ontoprinciple s andpractice

WILLANPublishing

Jim Fraser and Robin Williams

Hand bookofForensicScience

WILLAN Publishing

lan K. Pepper

CrimeScene Inocstigati on

Methods and procedures

Second Edition William Goodwin Adrian linacre Sibte Hadi An introducti onto ForenstcGenetics Wiley