Fluor w wodach Woj. Olsztyńskiego (cz. i wodociągi)

(1)

S. SZKUL'.l'ECKA

ROCZNIKI PZH 1960, t. XI. nr ;\ ·,

FLUOR W WODACH WOJ.

OLSZTYŃSKIEGO

(CZ. I

WODOCIĄGI)

Z Woj. Stacji San.-Epid. w Olsztynie

I.

Wy s tępowanie

f l u o r u w p r z y r o d z i e w organ i z- mie l u d z k i m o r a z

w.pływ

jego n.a s t a n

uzębieni :1

Fluor jest jednym z pierwiastków

wchodzących

w

skład

organizmów

zwierzęcych

i

roślinnych.

Fluor znajduje

się również

w litosferze, hy- drosferze i atmosferze w

iloś<Ci średnio

ok. 0,03'0/o.

Organizm

człowieka

zawiera 0,5 - 2 mg fluoru na 100 gramów suchej masy.

Zawarto,ść

fluoru w

różnych narządach

i

płynach

ustrojowych jest

różna.

Najmniej znajduje

się

w

płynie

mózgowo-rdzeniowym (0,001 mg/100 g wagi).

Najwięcej

znajduje

się

w

kościach, zęhach, włosach

i pa- znokciach.

Przeciętnie człowiek spożywa

dziennie ok. 0,5 - 1,2 mg fluoru z tego ok.

¹/ 3

z -pokar mami, a

²/ 3

z

wodą.

Fluor

wchłaniany

jest dobrze (97°/o) z soli rozpuszczalnych i (77J/o) z nierozpuszczalnych w wodzi,e.

Część

fluoru pobranego przez organizm wydalana j-est z moczem (ca 900/o), a

część

z kalem (ca 100/o). Minimalne

ilości

wydalane

są

innymi drogami z organizmu. Wydalanie fluoru z or- ganizmu

zależy

od

ilości

wprowadzonego fluoru.

W

związku

ze stwierdzeni-em,

że

fluor

może odgrywać dużą rolę

w za- pobieganiu próchnicy u

człowieka

ustalenie dawki dziennej fluoru w

różnych

okresach

życia było

i jest t-emat-em wielu prac naukowych.

Ilość

ta jes trudna do ustalenia. Wg Hurnego dawka dla

dorosłych

jest . korzystna, gdy wynosi 1,4 - 2,0 mg, wg Clure dla dzieci 0,1 - 1,5 mg.

Przyjmując

zatem,

że

w pokarmach

człowiek spożywa

0,2 - 0,3 (dzien- nie)

przeciętnie

fluoru, a

najwyżej

0,8 mg, organizm

brakujące ilości

fluoru

uzupełniać

winien fluorem zawartym w wodzie do picia;

jeśli

fluo- ru w wodzie Jest b.

mało

powstaje w organizmie niedobór fluoru . Niedobór fluoru w wodzie może być uzupełniony sztucznie przez fluorowanie wo- dy lub

też

wprowadzenie fluoru do ustroju w inny sposób. Wobec

różnej ilości spożycia

wody w

zależności

od klimatu oraz

różnej zawartośd

fluoru w pokarmach ustalenie optymalnej dawki fluoru w wodzie która zapo-

biegając

próchnicy nie

wywoływałaby

szkliwa plamkowego,

nastręcza

łoby duże trudności.

W Stanach Zjednoczonych jako

dawkę minimalną

ustalono 0,5 do 0,6 mg/I. Dawka optymalna - 1,1 mgF w litrze wody.

Dawka minimalna

może donosić się

do klimatu

gorącego,

do kolie, gdzie

głównym pożywieniem są

ryby morskie, do okolic wulkanicznych itp.

Dawka 1,1 mg/1 ustalona jest dla strefy umiarkowanej dla okolic, gdzie fluoru w pokarmach na

ogół są

bardzo,

małe ilości.

Polskie Prawo Sanitarne ustala optimum fluoru w wodzie 0,8

1,0 mg/1. Za istnieniem dodatniego

wpływu

fluoru, przez wprowadz,enie-

(2)

Powiat

Bartoszyce

Braniewo

Działdowo

Giżycko

Górowo

Kętrzyn

Lidzbark W.

Morąg

Mrągowo

Nidzica Nowe Miasto

tabela

1

Zawartość

fluoru

w wodach wo-doc.

publ.

woj. olsztyńskiego (badania 195ti-1957/

---.-- ---.===--===-::.===::--.. :..::_-·

= = ==== = ==~==== ,=== = =

·-

-

"

,,

o

"'~

o

C:"' .

:o

.o

:o

o.o~::, O::: a.

2

4

2

I 2

2

3

2

1 1

W tym liczba I

Zawartości fluoru I w mg/I

I

-:~0.1 ^f 01-03 1 03-051

2

4

I ²

2

1

2

3

2

Nazw a

wodociągu (miejscowość)

Bartoszyce

Sępopol

Braniewo Orneta

Pienięzno

Krzewna

Działdowo

Lidzbark Pom.

Giżycko

Ryn Górowo

Kętrzyn

Korsze

Lidzbark Warro.

Dobre Miasto

Morąg Małdyty Miłakowo Mrągowo Mikołajki

Nidzica Lubawa

Rodzaj

wodociągu

miejski osiedlowy miejski miejski osiedlowy wi

ejski

I ^miejski

miejski mi

ejski

miejski miejski miejski osiedlowy miejski miejski miejski

osiedlowy

osiedlowy miejski miejski miejski miejski

Ujęcie

- Rodzaj studzien

wiercone

w

iercone

źródło

wiercone wiercone

wiercone

samobij

.

wiercone

I

,

w)ercone

wiercone

kopane

Zawartość

fluoru

w

mg/1

0.2 0,25 0,2 0,25 0,15 0,2 0,15 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0.2 0,1 0,2 0,3 0,25 0,3 0,15 0,1 0,2

,ii. ..;:.. 00

~

C/l

~

_Pl

'.Z

~ CJ1

(3)

:,i

! miejski z

o

Olsztyn 2

1 l Olsztyn-ujęcia

wiercone 0,2

"

^N

Olsztyn-Wf chód ^...,

::, <:Jl

;;;: Olsztyn-

Północ

wiercone 0.15

'O

Olsztyn-Zachód wiercone

0,25-0,3

N

Olsztyn- Kortowo samobij. 0,45

;t

Olsztyn po

vv.

3 3 Barczewo miejski samobij.

^0,2

"'

^Sząbruk

_Kajny _wiejski ^wiejski ^wiercone

_źródło ^0,25

_0,2

,

Ostróda

3

^I

3 I I Ostróda miejski wiercone 0,3

Obztynek

miejski wierccne 0,2

Dąbrówno

osiedlowy wiercone 0,2

Pasłęk

3 I ³ I

^Pasłęk_Młynary

I

¹

^miejski osiedlowy ^wiercone wiercona ^0,2 0,3

Płonne

I i II wiejski

źródło

0,1

^>xj

...

i::

I

I ^miejski ^o

Pisz I ² i

i

2 I I Pisz wiercone

^0,1

...,

Biała

mit-jski wiercone 0,15

_~

Reszel I ⁴

⁴

I I Biskupiec

,

miejski wiercone

0,3 ^~

i miejski

o

Bisztynek

wiercone 0,15

^r:;2.

Reszel miejski woda pow. 0,3

^N

;;·

Jeziorany mieJSki kopane 0,2

Susz

⁴ ⁴

I

^Iława

^miejski ^wiercone ^0.25

Susz

miejski wiercone o, 15

Prabuty

miejski wiercone 0,25

Kisielice

osiedlowy wiercone 0,2

Szczytno I ² ² I I Szczytno miejski wiercone

^0,15

Pasym osiedlowy wiercona

^0,2

Węgorzewo

I ⁵ ⁵ I I

Węgorzewo

miejski wiercone

0,2

Ruska

Wieś

wiejski wiercona

^0,3

Stawki wiejski wiercona 0,3

Grądy

wiejski wiercona 0,3

Budy

wiejski samobij.

0,3

,.i,.

50 48

I

2 I

^<:Cl^,.i,.

(4)

450

^S^.Szkultecka

Nr 5 go do ustroju w pewnych

ilościach,

w zapobieganiu próchnicy przemawia wiele faktów , i setki

doświadczei1

prowadzonych przez badaczy ni-emal

całego świata. Najważniejsze

z nich to:

, 1) w miastach, gdzie woda zawiera

^około

1 mg/L F

zapadalność

na

próchnicę

jest mniejsza

niż

w miastach , gdzie

ilość

fluoru w w odzie jest bardzo

mała,

2) w miasta ch, gdzie

zaczęto

fluorowani,e wody,

zmniejszyło się

nas i- lenie próchnicy,

3) zmniejszenie

się

ubytków próchnicowych po fluoryzacji miej&cowej

zębów,

4) u

zwierząt

po dodaniu do diet prochnicowych

związków

fluoru ob- serwowano mniejsze

występowanie

próchnicy.

Profilaktyczne zastosowanie

związków

fluoru w zwalczaniu próchnicy prowadzi do zmniejszenia j,ej

przeciętnie

od 10 do 700/o w

zależności

od stosowanej metody, czasu stosowania, wieku os obnika oraz

współdziała

nia czynników

mają,cych w,pływ

na p::>wstawani,e lub zapobiegani,e próch- nicy (np. dodatni

wpływ

fluoru jest zmniejszony u dzieci

dotkniętych krzywicą

i

źle odżywianych).

Na marginesie

należy zaznaczyć, że

niedobór fluoru w organizmi~

wpływa

ujemnie nie tylko na stan

uzębienia,

ale

również choć

w mni,ej- szym stopniu

wpływa

niekorzystni,e w

młodych

organizmach na prawi-

dłowy

rozwój

kośćca.

II. B a d a n i a n ad z a w a r t o

ś

c i

ą

f l u o r u w w o d .z i e w od o

ciąg

ów w o j. o l szt y

ń

ski ego

W Polsoe istnieje

konieczność określenia

poziomu fluoru w wodzie do picia jako podstawowego

źródła

t,eg,o mikroelementu dla organizmu ludz- ki-ego.

W pracy

Dżulyńskiej

i Justa (1) przedstawiono

zawartość

fluoru w wo- dzi,e znacznej

części wodociągów

publicznych Polski oraz

wodociągów

o charakterze publtcznym ni,ektórych województw.

Następne

prace (la, 2, 3, 4)

okf.eśliły

bardziej

szcz,egółowo

poziom fluoru w wodach do picia na tere!llie województw:

gdańskiego,

1ub,elskiego,

poznańskiego

i war-

szawskieg-0.

Celem niniejszej pracy

było określenie

poziomu fluoru w wodzie wo-

dociągów

public znych i o charakterze publicznym , z terenu woj.

olsztyń

sldego.

Badaniem

cbjęto

50

wodociągów

publicznY'ch i 515

wodociągów

o cha- rakterze publicznym.

Wodociągi

te

zaopatrują

ponad 300/o

ogółu ludności

województwa.

Oznaczenie fluoru przeprowadzano w próbach wody

wodociągów

pu- blicznych kilkakrotnie w

ciągu

roku, w

wodociągach

o charakterze pu·- blicznym jednorazowo, przy czym w przypadku stwierdzenia ca 0,4 mg/1 F przeprowadzano badania prób powtórnie

nadesłanych

z tego sa- mego obiektu. Do oznaczenia fluoru stosowano

metodę

Justa i Herma-

nowicza: (8).

Wyniki

badań

zestawione

są

w tabelach J. II i III oraz mapce.

(5)

Nr 5 Fluor w wodzie 451

Tabela II

Zawartość

fluoru w wodach wodoc. o char. publ. woj.

olsztyńskiego

(na podstawie

badań

z r. 1956--57)

Powiat

Bartoszyce Braniewo

Działdowo Giżycko

Górowo

Iław.

Kętrzyn

Lidzbark Warm.

Morąg Mrągowo

Nidzica N. Miasto Olsztyn m.

Olsztyn pow.

Ostróda

Pasłęk

Pisz Roszel Susz Szczytno

Węgorzewo

Razem:

Liczba zbadanych

· - - -

__________ O b i e k t y

^__,:__

_______ _ b a d a n

e 0,3 - 0,5 mg/I F

I z;s}!n~-

o zaw. 0-0.1 mg/l_l"_j__o_,_1 __ -:_ 0,3 mg/I F

obiektów' eh wodą_ I

zasil. i zasil. zasil.

I

,ze studni

Liczba

1 % st. po-' st. po-:Liczba st. po- o gł. po- ! nad !Liczba nad

I

% nad

13

23 17 25

7

25 12 23

13

16

40

4

35 80 28

30 54

29

34

10

515

nad 20 m

! 20 m 20 m ________

!~ _

^m

9

12

6

16

5

10

5 13 11

Il

Il 4

17 45 12 10 20

13

17

3

250

6 7

4

2 2 3 4

2 14

4

2 3

o o

3 3

o

2

2 3

3

4

2

12 23

Il 18

7 18

11

21

11 13

36

4

33 63

26

23 54 28 32

7

9

12 3 12

5 7

5

12

9 8 10 4

17 40 li

4

20 12

15 3

1

3

3 2 3

1-~1-~- ·

_2_5_1_4_5_1 _ 87,61218

I

¹²

1

2 1

2

(6)

Tab e 1 a

III

Charakterys_~!ka urządzeń wodnych woj. olsztyńskiego (wodociągów), w

których

woda

zawiera

zwiększone ilości

fluoru

· r-· ^L.p. ^P

^.

^owiat ···-·- Miejscowość ^RodzaJ

^•

^RodzaJ

^•

^pH

^ct1

~

^::::_

îi: ^Twardość ôgólna ^Zasado- waść ^{Fe mg/} ¹ ^Cl ⁸ ô ⁴ ^F

wodciągu

studni &j S ^mval/1 ^mval/1 mg/1 mg/1 mg/1

- --~o:s-z-:- -

l ^ujęcie publiczny ^PKP

^wiercona

^7,2 ¹⁰ Î ^5,6 ^6,4 Î ^1,2 Î I ^23,0

¹¹

^20,0 ^I ^0,5 ^0,45

Kętrzyn

2

3

4

5

6

7

Kętrzyn

Olsztyn m.

Ostróda

Pasłęk 8

I

Pasłęk

9

Pisz

10 Pisz

i

Barciany

Kortowo

Komorowo

Trojany

Pancerzyn

1

Rychliki

Węziny

Orzysz Orzysz

o char. publ.

(mleczarnia) publiczny

[ o

char. pub!.

(PGR)

o char.

publ.

(tuczarnia) o

char. publ.

(PGR)

wiercona

o char. publ.

(Ośrodek

Zdrowia) kopana I

o

char. publ.

! (tuczarnia)

o

char

.

publ.

(szkoła)

o char. publ.

(PTTK)

wiercona

kopana

7,4 7,2

7,2

7,4

7,2

7,4

JO 5

5

15

5

10

5

10 10

5,2 5,0

5,0

4,6

3,8 9,4

5,2

4.6 5,6

6,0 5,8

5,6

5,2 3,4

6,6

6,8

5,2

3,6

0,2

2,0

surowa

0,3 czysta

odżelaziana

0,3

1,6

0,5

1.0

0,7

1,5

42,0 nie 0,4 wykr.

12,0 2,0 0,45

33,0 12,0 0,45

10,0

!

2,0 0,4

9,0 0,4

92,0

200,0

0,5

16,0 nie I 0.4 wykr.

26,0

2,0

20.0

I 160,0

:

0,4 0,4

..i:,. 01 tv

Ul Ul

~

s

,-+

~

p,

>-~

"-, ,; :.;1

(7)

Nr 5

Fluor w wodzie

453

Ryc. 1. Zawartość fluoru w wodach wodociągów publicznych i wodociągów o charakterze publicznym wykazujących zwiększone ilości fluoru.

(!) Wodociąg publiczy - Fluor 0,1-0,3 mg/1 wody.

e

^Wodociągpubliczny i wodociąg o charakterz'e publicznym - Fluor 0,4-0,5 mg/1 wody

III. O m ó w i e n i e w y n i k ó w i w n i o s k i

1. Na terenie woj.

olsztyńskiego

przebadano

wodę

z 565

wododągów

zasilanych

wodą pochodzącą

z warstw

wodonośnych różnej głębo.foości dochodzącej

do 200 m.

W

żadnym

z tych

wodociągów

woda nie zawiera fluoru w

ilości

ca 1 mg/I. Z

powyższego można wyciągnąć

wniosek ,

że ludność

woj. ol-

sztyńskiego

nie jest

objęta

profilaktycznym

działaniem

fluoru zawartego w wodzie do picia,

gdyż

zbadane obiekty rozprzestrzenione

są

po

całym

obszarze województw.a i zasilane

są wodą

z warstw

wodonośnych

naj·- bardzi-ej dla

ludności dostępnych.

2. Ze zbadanych 50

wodociągów

publicznych - 2 (40/o)

,posiadają wodę

o

zawartości

0,45 do 0,5 mg/1 F,

wodociągi

te

zaopatrują

ponad 4 OOO

mieszkańców. Głębokość

studni jednego z tych

wodociągów

nie jest ustalona, drugiego ca 80 metrów.

Woda w

pozostałych wodociągach

publicznych zawiera fluor w

iloś

ciach 0,1 - 0,3 mg/I.

W tabeli I przedstawiono zestawienie

wodociągów

publicznycli z

uwzględnieniem zawartości

fluoru w wodzie. Ze zbadanych 515 wo-

dociągów

o charakterze publicznym 87°/o posiada

wodę

o

za,wartości

(8)

454

S. Szkultecka

Nr 5

0,1-0,3 mg/ 1 F, 10°/o obiektów posiada

wodę

o minimalnej

zawartości

fluoru lub bez fluoru, a tylko 2,4()/o (12) w

^ilości

0,3-0,5 mg/1 (tab. II).

Trudno

ustalić

pochodwn:e warstw, z których pochodzi woda o

zwięk

szonej

zawartości

fluoru

gdyż

w kilku obiektach nie

można ustalić głę

bokości,

w kilku obiektach woda pochodzi z warstw

glęb.

40 - 80 m.

w kilku natomiast obiektach studnie

są dość płytkie

(do 10 m).

Pokłady

kredowe i piaski glaukonikowe, które (2)

są źródłem

wody ze

znaczną zawartością

fluoru, wg

Pawłowskiego

(7)

występują

w znacz- nych

ilościach

na

półwyspie

Sambii i nad

Pregołą, chociaż

ww. autor

·.vspomina o

występowaniu tychże

na obszerze woj.

olsztyńskiego

be, z

określenia miejscowości.

Pomimo

starań

nie

można było uzyskać

danych co do stanu

uzębienia

w

rniejs,cowościach

zaopatrywanych centralnie w

wodę

ze

zwiększoną ilością

fluoru i w

miejscowościach

o minimalnej

ilośd

fluoru dla potwierdzenia

słuszności

teorii o dodatnim

wpływie

fluoru na zapobieganiu próchnicy

zębów,

który

może byłby już

widoczny

; przy

zawartości

fluoru w wodzie 0,5 mg/1.

W tabeli III podano

charakterystykę

2

wodociągów

publicznych i 8 o charakterne pubHcznych, których woda zawiera fluor w

ilości

równej

połowie

dawki profilaktycznej.

3. Stwierdz, ono

zwiększone ilości

fluoru w wodzie obiektów wodnych

grupujących się

na terenie niektórych powiatów lub nawet

m:ejscowości.

Konieczne jest zatem

szczegółowe

opracowanie tych

miejscowości,

co j,est zaplanowane na

przyszłe

lata.

4.

Skład

wody, w której wykrywane

były zwiększone ilości

fluoru,

charakteryzuje

się znaczną zasadowością alkaliczną

(w studniach wier-

conych), natomiast w studniach kopanych

dużą twardością.

Jednak

mała ilość

takich obiektów nie

może być podstawą

do

wyciągnięcia