Składniki pokarmowe w żywieniu zwierząt

Pasza

Woda Sucha masa

Związki organiczne Związki nieorganiczne

Związki azotowe Związki bezazotowe

Związki azotowe niebiałkowe Białko Węglowodany Tłuszcze

Włókno surowe Bezazotowe wyciągowe

Składniki pokarmowe w żywieniu zwierząt

Żywienie zwierząt jest jedną z ważniejszych dziedzin nauk rolniczych ponieważ w znaczący sposób wpływa na efektywność produkcji zwierzęcej. Żywienie to zestaw czynności związanych z produkcją, gromadzeniem pasz i zadawaniem ich zwierzętom.

Pasze zatem są środkiem, którym żywione są zwierzęta. Aby uzyskać odpowiedni wynik produkcyjny zwierzęta powinny być żywione z uwzględnieniem ich fizjologicznych i anatomicznych preferencji. Mówimy również, że żywienie zwierząt powinno być racjonalne. Znaczy to, że powinny one otrzymywać pasze, które są w stanie zjeść, w ilościach zapewniających odpowiedni efekt produkcyjny i tak dobrane, aby ekonomiczny koszt tych pasz, zapewniał opłacalność produkcji. Z żywieniem zwierząt związanych jest szereg czynności rolnika wymagających wiedzy i umiejętności. Dotyczą one znajomości wartości żywieniowej pasz, preferencji paszowych zwierząt, planowania żywienia, czynności związanych z przygotowaniem i zadawaniem pasz, obserwacji odpowiednich zachowań zwierząt korzystających z tych pasz i analizy stosowanego żywienia. Aby zacząć poznawanie zasad żywienia zwierząt należy, zorientować się jakie składniki pokarmowe potrzebne są zwierzęciu i jaką mają wartość żywieniową. O wartości żywieniowej paszy decyduje przede wszystkim jej jakość i skład chemiczny.

Istotne znaczenie ma znajomość roli poszczególnych składników chemicznych znajdujących się w paszach. Dostarczenie zwierzęciu pożywienia o odpowiednim składzie chemicznym zapewnia nie tylko właściwe jego zdrowie i rozwój, ale i oczekiwaną produkcyjność.

Skład chemiczny paszy

Związki organiczne dzieli się na związki azotowe i bezazotowe. Związki azotowe to białko ogólne, w którym wyróżnia się białko właściwe i związki azotowe niebiałkowe.

Związki bezazotowe tworzą węglowodany i tłuszcze. Oprócz wymienionych do związków organicznych zalicza się witaminy, enzymy i hormony. Występują one w bardzo małych ilościach.

Białka są składnikiem budulcowym, koniecznym do tworzenia odpowiednich struktur organizmu. Ich podstawowymi jednostkami budulcowymi są aminokwasy. Znanych jest około 20 aminokwasów. Część z nich organizm zwierzęcy potrafi sam wytworzyć (syntetyzować). Jest jednak kilka takich, które muszą być zwierzęciu dostarczone w paszach. Aminokwasy, które zwierzę może samo syntetyzować nazywane są aminokwasami endogennymi, natomiast te, które muszą być mu dostarczone w paszach, to aminokwasy egzogenne. Jest jeszcze jedna grupa aminokwasów, które mogą powstawać w organizmie tylko z innych aminokwasów. Te nazywamy względnie egzogennymi.

Podział aminokwasów

Aminokwasy endogenne Aminokwasy egzogenne Aminokwasy względnie egzogenne

Alanina Fenyloalaniana Arginina

Asparagina Histydyna Cystyna

Glicyna Izoleucyna Tyrozyna

Seryna Leucyna

Glutamina Lizyna

Hydroksyprolina Metionina Kwas asparginowy Treonina Kwas glutaminowy Tryptofan

Prolina Walina

Jakość białka uzależniona jest od składu aminokwasowego i zawartości aminokwasów egzogennych. Przy syntezie białka w organizmie potrzebne są wszystkie aminokwasy.

Aminokwas, który występuje w najmniejszej ilości ogranicza możliwość syntezy nowego białka. Udział poszczególnych aminokwasów jest inny w każdym białku, dlatego białka są bardzo różnorodne. Nie zawsze ilość białka w paszy przekłada się na efekt żywieniowy.

Wartość białka zależy od jego jakości. Bardzo ważne jest zapewnienie w dziennych dawkach pasz wszystkich aminokwasów egzogennych w ilościach odpowiednich dla poszczególnych gatunków zwierząt. Tylko dorosłe zwierzęta przeżuwające – bydło, owce, kozy- nie muszą mieć dostarczanych w paszach aminokwasów egzogennych ponieważ syntetyzują je dla nich mikroorganizmy żwacza. Bogatsze we wszystkie aminokwasy są pasze pochodzenia zwierzęcego. W paszach pochodzenia roślinnego nie występują wszystkie aminokwasy stąd białko tych pasz ma niższą wartość biologiczną.

Znajomość zapotrzebowania zwierząt na odpowiedni rodzaj białka i składu aminokwasowego pasz pozwala racjonalnie planować ich żywienie. Jest to szczególnie ważne w przypadku trzody chlewnej i drobiu. Białka w organizmie zwierzęcym trawione są przede wszystkim w dwunastnicy. Rozkładają się najpierw do peptydów, a następnie do aminokwasów i w takiej formie są wchłaniane i transportowane do tkanek.

Białka z zasady są składnikiem budulcowym, jednak przy deficycie w organizmie składników energetycznych lub jednostronnym karmieniu zwierząt paszami zawierającymi wysoki poziom białka, mogą one być wykorzystywane jako źródło energii.

Tłuszcze właściwe zbudowane są z trójwodorotlenowego alkoholu o nazwie glicerol i wolnych kwasów tłuszczowych. Stanowią one składniki odżywcze o najwyższej wartości energetycznej. W organizmie odgrywają dość istotne role:

— dostarczają potrzebnej energii

— wchodzą w skład struktur komórkowych (błony białkowo-lipidowe)

— stanowią substancję zapasową

— tłuszcz podskórny tworzy izolację cieplną

— ułatwiają wchłanianie rozpuszczalnych w nich witamin (A,D,E,

Tłuszcz w organizmie występuje we wszystkich tkankach. Zazwyczaj, pod skórą w postaci słoniny lub tłuszczu podskórnego i wokół narządów wewnętrznych jako sadło lub tłuszcz sadełkowy. Skład tłuszczu zapasowego jest charakterystyczny dla gatunku zwierząt. Właściwości fizyczne tłuszczów uzależnione są od udziału kwasów tłuszczowych w ich budowie. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zwykle maja konsystencję stałą. Tłuszcze pochodzenia roślinnego z reguły są płynne (oleje). Karmienie zwierząt paszami bogatymi w tłuszcze nienasycone (oleje) obniża jakość tłuszczów zwierzęcych poprzez zmianę ich barwy i konsystencji. Zawartość tłuszczów w paszach jest niezbyt duża jednak wystarczająca do zapewnienia właściwej ich ilości w dawkach żywieniowych. Tłuszcze trawione są w organizmie do glicerolu i wolnych kwasów tłuszczowych. W takiej formie są one wchłaniane i transportowane do tkanek. W organizmie zwierzęcym tłuszcze występują w ilości od 10-60%. Zawartość tłuszczu w paszach jest bardzo zróżnicowana. Spośród pasz roślinnych najwięcej tłuszczów jest w nasionach, mniej w łodygach i liściach, a najmniej w korzeniach. Dużo tłuszczu zawierają nasiona lnu, rzepaku i słonecznika (30-40%) oraz ziarno owsa i kukurydzy (4-7%). Tłuszcze podczas przechowywania ulegają jełczeniu (psuciu się). Na szybkość jełczenia mają wpływ: temperatura, światło i wilgotność. Zjełczałe tłuszcze mogą być szkodliwe dla zwierząt, dlatego podczas przechowywania należy dbać o zachowanie właściwej jakości pasz zawierających tłuszcze.

Pasze takie można zabezpieczać poprzez stosowanie tzw. antyoksydantów czyli przeciwutleniaczy.

Węglowodany w ciele zwierząt występują w niewielkich ilościach (ok.1%). Cukry proste występują w paszach rzadziej. W organizmie biorą udział w przemianach komórkowych, wchodzą w skład kwasów nukleinowych i koenzymów. Spośród cukrów złożonych w roślinach najczęściej występuje sacharoza – dwucukier, rafinoza – trójcukier oraz skrobia – wielocukier. Skrobia jest materiałem zapasowym gromadzonym w nasionach, owocach, bulwach, kłączach i korzeniach. W ziarnie zbóż znajduje się 50-70% skrobi. Do wielocukrowców zaliczamy też celulozę i hemicelulozę. Wchodzą one w skład tzw. włókna.

Oprócz wymienionych w skład włókna wchodzą jeszcze pektyna, lignina, kutyna i suberyna.

Włókno występuje w paszach roślinnych. Najwięcej jest go w łodygach, mniej w liściach, a najmniej w korzeniach i bulwach. W paszach suchych takich jak słoma, plewy czy siano zawartość włókna sięga 45%, a w ziarnie zbóż do 12%. Jest ono najtrudniej trawionym przez zwierzęta składnikiem paszy. Jednak w dawce paszy dla wszystkich zwierząt pożądana jest pewna ilość włókna. Pobudza ono ruchy perystaltyczne jelit, podrażnia ściany przewodu pokarmowego przez co powoduje lepsze wydzielanie soków trawiennych. Włókno jest składnikiem balastującym czyli wypełniającym układ pokarmowy co powoduje uczucie sytości.

Zbyt mała jego ilość w paszy, jak i zbyt duża mogą wywoływać biegunki. Większe ilości pasz zawierających dużo włókna mogą spożywać przeżuwacze i konie, ponieważ drobnoustroje w żwaczu u tych pierwszych i w jelicie ślepym u drugich wspomagają ich trawienie i wykorzystanie. Węglowodany są wchłaniane z układu pokarmowego w postaci cukrów prostych, głównie glukozy. Stanowią ważny składnik energetyczny. Po wchłonięciu wędrują z krwią do wątroby gdzie przy udziale insuliny zamieniane są w materiał zapasowy wielocukier o nazwie glikogen. Glikogen magazynowany jest w wątrobie i stopniowo, w miarę zapotrzebowania uwalniany. W postaci glukozy dociera do komórek gdzie jest wykorzystywany jako źródło energii. Zbyt duża ilość węglowodanów dostarczanych w paszach zwierzętom może być zamieniana w tłuszcze i magazynowana w tej postaci.

Witaminy to związki organiczne, których organizm sam nie potrafi wyprodukować, a są one niezbędne do normalnego wzrostu, rozwoju i zachowania zdrowia. Całkowity brak witamin w organizmie wywołuje awitaminozę, częściowy – hipowitaminozę, a nadmiar witamin – hiperwitaminozę. Wyróżnia się dwie grupy witamin:

— rozpuszczalne w tłuszczach,

— rozpuszczalne w wodzie.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach występują w paszach zawierających tłuszcze i są z nimi wchłaniane. Witaminy rozpuszczalne w wodzie biorą czynny udział w przemianie materii. U przeżuwaczy są wytwarzane przez bakterie żwacza, a ich ilość zabezpiecza zapotrzebowanie tych zwierząt. Nie są one magazynowane w organizmie, a ich nadmiar jest wydalany z moczem. Wyjątek stanowi witaminaB12.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina

A(akseroftol, retinol)

Witamina wzrostowa. Niedobór powoduje zahamowanie wzrostu młodych zwierząt i obniża sprawność widzenia. Zwierzęta magazynują tę witaminę w wątrobie. W większych ilościach występuje ona w paszach pochodzenia zwierzęcego (tran, mleko pełne). W paszach pochodzenia roślinnego występuje w postaci prowitaminy witaminy A czyli karotenów (beta- karoten), z których zwierzęta syntetyzują wit.A. Najwięcej karotenu jest w zielonkach, dobrym sianie, marchwi pastewnej i czerwonej oraz brukwi.

Witamina D (kalcyferol)

Witamina przeciwkrzywicza. Jej niedobór powoduje krzywicę u młodych zwierząt, a porowatość i rozmiękczenie kości u starszych. Ma wpływ na działanie niektórych enzymów i mięśni. Reguluje wchłanianie wapnia i fosforu. Jest syntetyzowana w skórze zwierząt przebywających na słońcu pod wpływem promieni ultrafioletowych. Stąd wskazane jest okólnikowanie ( wypasanie, przebywanie na świeżym powietrzu) zwierząt o każdej porze roku. Spośród pasz znajduje się w: tranie, maśle, wątrobie, jajach i sianie suszonym na słońcu

Witamina E (tokoferol)

Jest czynnikiem płodnościowym. Bierze udział w tworzeniu włókien mięśniowych i tkanki łącznej. Jest związana z przemianą tłuszczów i działa jako przeciwutleniacz. Niedobór występuje rzadko i powoduje zwyrodnienie mięśni i rozmiękczenie mózgu. Występuje w ziarnie zbóż, kiełkach, zielonce – szczególnie z lucerny i oleju sojowym.

Witamina K (filochinon)

Przeciwkrwotoczna. Jest niezbędna do prawidłowego krzepnięcia krwi, a jej niedobór opóźnia krzepniecie krwi oraz obniża poziom protrombiny. Jest syntetyzowana przez mikroorganizmy przewodu pokarmowego. Ponieważ powszechnie występuje w paszach, niedobory prawi nie występują.

Antywitamina witaminy K jest dikumorol, który tworzy się z kumaryny znajdującej się w nostrzyku białym.

Witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witamina Rola w organizmie i występowanie w paszach Witamina

B1(tiamina)

Bierze udział w przemianie węglowodanów. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje żwacza i jelita ślepego (konie, świnie). Niedobór występuje rzadko i objawia się nerwobólami, niedowładem mięśni, utratą apetytu, szybkim zmęczeniem, zaburzeniami w przemianie wodnej i wydzielaniu soków trawiennych. Wit. B1występuje w otrębach, ziarnie zbóż, zielonkach, drożdżach i mleku.

Witamina B2(ryboflawina)

Bierze udział w oddychaniu tkankowym i przemianie białek. Niedobór powoduje osłabienie wzroku, zmęczenie, zmniejszenie apetytu, zahamowanie wzrostu zwierząt młodych i spadek masy ciała dorosłych.

Występuje w dużych ilościach w: zielonkach, suszach z zielonek, drożdżach i serwatce.

Witamina PP (niacyna)

Zapobiegająca schorzeniom skóry objawiającym się zaczerwienieniem, zapaleniem jamy ustnej i otępieniem. Niedobór powoduje ponadto zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego i układu nerwowego. Znajduje się w: drożdżach, otrębach, wątrobie, mięsie, zielonkach i nasionach roślin strączkowych.

Witamina B6(pirydoksyna )

Pomocna przy wchłanianiu aminokwasów z przewodu pokarmowego.

Niedobór powoduje niekorzystne zmiany w skórze, układzie nerwowym i układzie ruchowym. Niedobór występuje często przy niedokrwistości.

Występuje w: drożdżach, kiełkach pszenicy, nasionach strączkowych, ziarnie zbóż, zielonkach, mleku i mięsie.

Witamina B3(Kwas pantotenowy)

Wchodzi w skład koenzymu A i jest syntetyzowana przez bakterie zwacza.

Jest czynnikiem niezbędnym do wzrostu i rozwoju zwierząt. Niedobór powoduje zmiany w skórze i układzie nerwowym, stany zapalne dróg oddechowych i zahamowanie wzrostu. Występuje powszechnie w paszach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego.

Witamina H (biotyna)

Wchodzi w skład enzymów. Jest syntetyzowana przez bakterie jelitowe.

Niedobór powoduje zaczerwienienie i łuszczenie się skóry, wypadanie włosów, brak łaknienia i zmiany sklerotyczne naczyń krwionośnych.

Występuje w drożdżach, wątrobie, zielonkach, mleku, otrębach i melasie.

Kwas foliowy

(folocyna) Wpływa na wzrost zwierząt oraz wytwarzanie krwinek białych i czerwonych

Cholina Odgrywa ważną rolę w przemianie tłuszczów.

Witamina B Związana z przemiana białek, węglowodanów i tłuszczów, a także syntezą hemoglobiny i kwasów nukleinowych. Jest syntetyzowana przez drobnoustroje żwacza przy dostatecznej ilości kobaltu. Niedobór hamuje wzrost i powoduje niedokrwistość. W dużych ilościach występuje w wątrobie i żółtku jaja.

Witamina C (kwas

askorbinowy)

Czynnik przeciwszkorbutowy. Aktywuje enzymy regulujące procesy utleniania i redukcji. Jej brak powoduje podatność na choroby infekcyjne i obniżenie odporności organizmu. Zwierzęta gospodarskie mogą j ą syntetyzować. Zasobne są w nią zielonki, mleko.

Związki mineralne odgrywają istotne rolę w wielu procesach życiowych:

— są elementami struktur organizmu – wchodzą w skład tkanek miękkich i układu kostnego

— są składnikami enzymów, hormonów,witamin

— są katalizatorami reakcji zachodzących w organizmie

— regulują ciśnienie osmotyczne utrzymując jego stały poziom

— utrzymują stałe pH regulując koncentrację jonów wodorowych w tkankach

— regulują stosunek kwasowo zasadowy w organizmie

— Związki mineralne są szczególnie ważne dla rozwijającej się młodzieży, zwierząt wysokoprodukcyjnych i ciężarnych samic. Niedobór tych związków wywołuje określone reakcje, a czasami nawet choroby. Również nadmiar niektórych pierwiastków może być dla zwierzęcia szkodliwy. Aby organizm mógł dobrze funkcjonować należy w paszach dostarczyć także pewnych ilości składników mineralnych. Stąd uzasadnione jest bilansowanie niektórych z nich w dawkach pokarmowych. Składniki mineralne w organizmie znajdują się w różnych ilościach. Te z nich,

które występują w ilości większej niż 0,01% nazywa się makroelementami lub makroskładnikami.

Występujące w ilościach poniżej 0,01% to mikroelementy lub mikroskładniki.

Makroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym

Makroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach

Wapń Stanowi w organizmie zwierzęcym 1,4-2,0% masy ciała. Przede wszystkim wchodzi w skład budowy kości (99%). W pozostałych tkankach i płynach ustrojowych – 1%. Wapń bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, wpływa na pobudliwość tkanek i odczyn w komórkach oraz reguluje przepuszczalność błon komórkowych. Niedobór wapnia w paszach hamuje rozwój kośćca, wywołuje krzywicę u zwierząt młodych, a u zwierząt starszych osłabienie kośćca i złamania. Przy dłuższym niedoborze wapnia w paszy dochodzi do obniżenia jego poziomu we krwi co powoduje jego uruchomienie z kości. Prowadzi to zwłaszcza po porodzie u krów do porażenia poporodowego. Wapń występuje w paszach pochodzenia zwierzęcego, zielonkach, zwłaszcza z roślin motylkowych, sianie, niektórych makuchach, kredzie pastewnej i fosforanach paszowych. Ważny dla przyswajania wapnia jest stosunek wapnia do fosforu w organizmie oraz obecność witaminy D.

Fosfor Występuje w układzie kostnym (ponad 40% fosforu znajdującego się w ciele zwierząt), w kwasach nukleinowych uczestniczących w przemianach energetycznych, w układzie mięśniowym, nerwowym i innych tkankach. Przemiany fosforu związane są ściśle z przemianami wapnia.

Niedobór w paszach powoduje krzywicę i złamania, zaburzenia we wzroście, zanik apetytu oraz zmniejszenie wydajności np. u krów mlecznych. Pasze zasobne w fosfor to: ziarna zbóż, otręby, śruty poekstrakcyjne, makuchy, pasze pochodzenia zwierzęcego i p a s z o w e fosforany wapniowe.

Magnez Około 70% magnezu znajdującego się w organizmie znajduje się w kościach a pozostałe 30% w tkankach i płynach ustrojowych. Aktywuje liczne enzymy i bierze udział w przemianie węglowodanowej. Niedobór powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, nadpobudliwość, drgawki prowadzące do tężyczki magnezowej. Jest trudno przyswajalny.

Pasze bogate w magnez to: zielonki, siano i makuchy.

Sód W organizmie zwierzęcym stanowi 0,2% masy ciała. Występuje głównie w płynach ustrojowych i w niewielkiej ilości w tkankach miękkich. Sód wspólnie z potasem i chlorem reguluje ciśnienie osmotyczne w komórkach, wzajemny stosunek kwasów i zasad i przemianę wodną. Sód wpływa na zatrzymywanie wody w organizmie. Niedobór zmniejsza wykorzystanie białka i energii w paszy, zahamowanie wzrostu, zmniejszenie apetytu i obniżenie produkcyjności starszych zwierząt. W paszach zwłaszcza roślinnych występuje w bardzo małych ilościach. Niedobór w dawkach uzupełnia się solą kuchenną. Nadmiar soli jest jednak szkodliwy.

Potas Występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych, jest go mniej w płynach ustrojowych. Działa antagonistycznie w stosunku do wapnia i sodu, zwiększając przepuszczalność błon przez co działa odwadniająco. Bierze udział w transporcie składników odżywczych. Niedobór zmniejsza apetyt, hamuje wzrost i wywołuje zaburzenia w działaniu serca. Niedobór występuje rzadko ponieważ w paszach występuje jego obfitość. Częściej zdarza się nadmiar, jednak jest on szybko wydalany z organizmu z moczem.

Chlor Występuje głównie w płynach ustrojowych, w mniejszym stopniu w tkankach. Bierze udział w regulacji ciśnienia osmotycznego. Jest składnikiem soku żołądkowego, jako wolny kwas solny aktywuje p e p s y n ę . Niedobór raczej nie występuje. Może być uzupełniany solą kuchenną.

Siarka Występuje w białku zawierającym aminokwasy siarkowe (metionina,cystyna,cysteina). Dużo siarki jest w keratynie – białku budującym kopyta, rogi, racice, włosy. Siarkę zawiera również insulina.

Siarka nieorganiczna podana przeżuwaczom jest wykorzystywana przez drobnoustroje żwacza do syntezy aminokwasów siarkowych. Niedobory zdarzają się bardzo rzadko. Pasze bogate w siarkę to: ziarna zbóż, nasiona motylkowych, otręby, siano z lucerny i pasze pochodzenia zwierzęcego.

Mikroelementy i ich rola w organizmie zwierzęcym Mikroelement Rola w organizmie i zawartość w paszach

żelazo Składnik hemoglobiny, mioglobiny i ferratyny. Jest magazynowane w wątrobie i śledzionie. Niedobór powoduje anemię (niedokrwistość).

Zdarza się to u zwierząt karmionych mlekiem, które jest ubogie w żelazo, szczególnie u świń. Pasze bogate w żelazo to: roślinne pasze objętościowe, szczególnie siano z motylkowych, otręby, melasa, drożdże.

Miedź Bierze udział w tworzeniu hemoglobiny, wchodzi w skład lub jest aktywatorem wielu enzymów. Wpływa na metabolizm żelaza, ubarwia włosy wełny. Jest magazynowana w wątrobie i w mięśniach. Objawy niedoboru to: zahamowanie wzrostu, osłabienie, niezborność ruchów, zaburzenia w rozrodzie i zmiany skórne. U owiec zahamowanie odrostu wełny, zmianę jej barwy i brak karbikowatości. W niektórych rejonach podgórskich Polski występuje niedobór miedzi w paszach. Uzupełnia się go dodatkiem siarczanu miedzi do paszy. Nadmiar może być trujący.

Kobalt Jest powiązany z syntezą hemoglobiny, uczestniczy w syntezie prowadzonejprzezmikrofloręŜwaczawitaminyB12. Objawy niedoboru to wychudzenie i niedokrwistość. W paszach występuje w bardzo małych ilościach, a jego niedobory uzupełnia się dodatkiem siarczanu lub c h l o r k u kobaltu.

Molibden Jest składnikiem wielu enzymów. Problemem jest jego nadmiar wywołujący zatrucia zwłaszcza u cieląt i krów. Objawy nadmiaru molibdenu to: silne biegunki, spadek wydajności mlecznej. Środkiem zaradczym jest podanie siarczanu miedzi. Miedź działa antagonistycznie w stosunku do molibdenu.

Jod Jest składnikiem hormonu tyroksyny regulującej tempo przemiany materii. Niedobór powoduje niedoczynność tarczycy objawiająca się wolem, słabość noworodków oraz martwe urodzenia. Zmniejsza się ilość pochłanianego tlenu, następuje obniżenie temp. Ciała, występuje obrzęk i szorstkość skóry. Niedobór jodu w Polsce występuje w okolicach podgórskich. Można go wyrównać poprzez podawanie soli jodowanej l u b tranu.

Mangan Występuje we wszystkich tkankach i narządach. Jest aktywatorem wielu enzymów. Niedobór powoduje zaburzenia w rozrodzie, obniżenie nieśności kur i wylęgowości jaj, zmiany w budowie kości i zahamowanie wzrostu. Niedobór zdarza się rzadko.

Cynk Uaktywnia enzymy,pełni istotne role we wzroście i rozwoju. Występuje w skórze, włosach, kościach. Jest go dużo w mleku i jajach. Objawy spotykane są u świń i kurcząt. U świń występuje parakeratoza objawiająca się zmianami na skórze, wymiotami, biegunką i zahamowaniem wzrostu. U kurcząt jest to słabe upierzenie.

Fluor Wchodzi w skład kości i zębów. W praktyce spotyka się jego nadmiar, który jest szkodliwy dla zwierzęcia. W dużej ilości występuje w glebie.

Selen Wywiera dodatni wpływ na wzrost i rozwój. Niedobór objawia się skazą wysiękową i zwyrodnieniem mięśni.

Inne Arsen (As), stront (Sr), brom (Br), wanad (W), nikiel (Ni),chrom (Cr) występują zarówno w ciele zwierząt, jak i w paszach, jednak ich rola nie jest jednak zbyt dobrze poznana

— O przeciętnym składzie chemicznym paszy hodowca może zorientować się korzystając z opracowań, w których znajdują się normy żywienia zwierząt. W tych opracowaniach znajdują się również tabele wartości poszczególnych pasz informujące o ilości niektórych składników chemicznych wchodzących w skład konkretnej paszy.

— Białko – ok. 15-21%

— Węglowodany – ok. 1%

— Woda – ok.

50-60%

— Tłuszcze – ok. 10-60%

Związki mineralne – ok. 4%

— Witaminy – ok. 1%

— Rys. 2. Skład chemiczny ciała zwierząt

Charakterystyka pasz, sposoby ich przygotowania i zadawania

Pasza jest to produkt pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, mineralnego lub syntetycznego, którego używa się w żywieniu zwierząt. Skład chemiczny pasz, charakterystyka składników i wzajemne ich proporcje w paszach decydują o ich wartości żywieniowej. Człowiek może wpływać na wartość pokarmową pasz jak i na jakość karmienia nimi zwierząt. Duża różnorodność pasz stosowanych w żywieniu zwierząt przyczyniła się do zastosowania kilku różnych podziałów tych pasz. Najbardziej znanym i najczęściej stosownym jest podział pasz na:

— treściwe,

— objętościowe.

Kryterium takiego podziału jest koncentracja w nich składników pokarmowych. Pasze objętościowe klasyfikuje się jeszcze w zależności od zawartości w nich wody na:

— pasze objętościowe soczyste,

— pasze objętościowe suche.

Pasze w zależności od koncentracji składników pokarmowych

—

Nazwa paszy Zawartość istotnych składników

Przykłady pasz Pasze treściwe Co najmniej 0,7 j.o. w 1 kg

Duża zawartość białka i skrobi

— j.o jednostka owsiana

Ziarna zbóż, nasiona roślin motylkowych, otręby,śruty poekstrakcyjne,mączki zwierzęce itp.

Pasze objętościowe soczyste

Poniżej 0,7 j.o. w 1 kg Powyżej 40% wody

Zielonki, kiszonki, okopowe i niektóre produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego Pasze objętościowe suche Poniżej 0,7 j.o. w 1 kg

Powyżej 19% włókna surowego

Siano, susze z zielonek, słoma, plewy

Ze względu na zawartość białka, pasze klasyfikuje się na:

— średniobiałkowe (10-20%białka)–ziarna zbóżi mieszanki przemysłowe średniobiałkowe,

— wysokobiałkowe (25-80% białka) – śruty poekstrakcyjne, śruty z roślin strączkowych, kiełki słodowe, mleko, kazeina, drożdże i maczki pochodzenia zwierzęcego, pasze przemysłowe, koncentraty wysokobiałkowe i superkoncentraty.

Kolejnym kryterium klasyfikacji pasz jest źródło ich pochodzenia. W oparciu o to kryterium pasze dzielimy na:

—pasze pochodzenia roślinnego – zielonki, siano, słoma, okopowe, ziarna zbóż, nasiona innych roślin itp.,

— pasze pochodzenia zwierzęcego – mleko, produkty uboczne produkcji mleczarskiej, mączki pochodzenia zwierzęcego, drożdże itp.

— Jeszcze inną grupa pasz są dodatki paszowe. Zalicza się do nich: kredę, sól pastewną, mieszanki mineralne, aminokwasy syntetyczne, stymulatory wzrostu, kokcydiostatyki, probiotyki, konserwanty, enzymy, premiksy, zioła. Dodatki do pasz muszą być stosowane umiejętnie i pod ścisłą kontrolą zgodną z zasadami ich stosowania. W żywieniu zwierząt

przydaje się znajomość ich właściwości, mających szczególny wpływ na zdrowie i produkcyjność. W związku z tym, można wyróżnić:

— pasze mlekopędne – otręby pszenne,

— pasze smakowe – sól, cukier, mięta, inne zioła,

— pasze lecznicze – śruta poekstrakcyjna lniana, otręby,kreda,

— pasze rozwalniające – buraki, ziemniaki,wywary,dla bydła młode zielonki,

— pasze zatwardzające – siano, susze,kreda,

— pasze wzdymające – bobik, groch, lucerna,koniczyna.

— W niektórych paszach występują tzw. czynniki antyżywieniowe. Należą do nich inhibitory enzymów proteolitycznych, lektyny, wicyna i konwicyna oraz alkaloidy. Pasze stosowane w żywieniu zwierząt mogą mieć różną jakość. Jest ona uzależniona od wielu czynników. Zalicza są do nich:

— środowisko (gleba, klimat, nawożenie itp.),

— gatunek i odmiana roślin,

— faza rozwoju roślin przy zbiorze,

— metody konserwacji i przechowywania,

— sposoby przygotowania do skarmienia,

— zastosowanie metod technologicznych przy przerobie,

— stopień zanieczyszczenia.

— Pasze objętościowe soczyste –charakteryzują się dużą zawartością wody, co sprawia, że są trudne do przechowania i w tym celu wymagają stosowania specjalistycznych metod. Tę grupę pasz stanowią zielonki, kiszonki i pasze okopowe. Pasze te są zwykle chętnie spożywane przez zwierzęta.

Zielonki –pasze te stanowią zielone części roślin, a więc łodygi, liście i kwiaty. Są one tanią i wartościową naturalna paszą soczystą, z której mogą korzystać wszystkie gatunki zwierząt.

Zielonki mogą pochodzić z upraw polowych, łąk i pastwisk. Wartość odżywcza zielonek zależy od gatunku, odmiany, okresu wegetacyjnego, a także sposobu uprawy. W związku z tym, skład chemiczny i strawność zielonek mogą się znacznie wahać. Zielonki zawierają 65–

90% wody. W zależności od gatunku roślin i fazy rozwoju w zielonkach są różne ilości związków azotowych. Białko ogólne stanowi 8–25% suchej masy zielonki. W jego skład wchodzi ok. 50% związków azotowych niebiałkowych takich jak aminokwasy, glutamina, asparagina czy azotany. Białko występujące w zielonkach ma wysoka wartość biologiczną.

Zawiera dużo lizyny, tryptofanu i histydyny. Mało jest metioniny. Młode zielonki zawierają duże ilości białka w stosunku do składników energetycznych. Stosunek ten wyrównuje się w zielonkach starszych ponieważ wzrasta w nich zawartość włókna. Ze wzrostem włókna pogarsza się strawność zielonek. Zawartość włókna w zielonkach waha się od 8-35% suchej masy.

Związki bezazotowe wyciągowe w zielonkach to: cukry proste – w zielonkach młodych, skrobia, pektyny, dekstryny, gumy – w starszych. Na tłuszcz surowy w zielonkach składają się: kwasy tłuszczowe, sterole,lecytyny,barwniki tj. karoteny, ksantofil i chlorofil. Kwasy tłuszczowe wchodzące w skład zielonek są kwasami nienasyconymi i dlatego powodują miękkość masła i słoniny.

W zielonkach jest wiele witamin z grupy B, witamina K i E oraz prowitaminy – karoten i prowitamina D. Bardzo zróżnicowane jest występowanie w zielonkach związków mineralnych. Bogate w wapń są motylkowate (0,5–1.7% suchej masy). W zielonkach występuje niedobór fosforu i sodu, czasami siarki, a nadmiar potasu. Ubogie w mikroelementy są zielonki z gleb torfowych i piaszczystych.

Najwięcej energii z 1 hektara można uzyskać uprawiając: kukurydzę, buraki cukrowe i słonecznik, białka – lucernę i dobre pastwisko

Zielonki z upraw polowych

. Charakterystyka zielonek z upraw polowych Gatunek Cechy charakterystyczne i

wartość żywieniowa

Przykładowe dzienne ilości podawane zwierzętom ROŚLINY MOTYLKOWE

Lucerna Może być użytkowana przez 3-4 lata dając3- 4 pokosy zielonki rocznie. Nie powinno się uprawiać na glebach piaszczystych i podmokłych. Nie nadaje się do wypasu, szybko odrasta po

skoszeniu. Daje plon 30- 50 t zielonki z 1ha w których jest 800-1500 kg białka

strawnego o wysokiej wartości biologicznej. Zawiera dużo wapnia, k a r o t e n u i witaminy K.

Na początku kwitnienia ponieważ później szybko drewnieje

Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg

Krowy mleczne do

40kgdziennie, opasy nieco mniej, z paszami

uzupełniającymi węglowodany.

Koniczyna czerwona

Użytkowana przez rok w czystym siewie, przez 2 lata w mieszankach z trawami. Daje 2 pokosy rocznie. Plon do 40 t/ha. Zawiera ok.3% białka, dużo składników mineralnych i witamin. Nadaje się na użytki kośne, w mieszankach z trawami również na pastwisko.

Ma to szczególnie duże znaczenie w gospodarstwach ekologicznych.

Na początku kwitnienia ponieważ później szybko drewnieje

Dorosłe świnie – 10 kg Tuczniki – 3 kg

Krowy mleczne do

40kgdziennie, opasy nieco mniej, z paszami

uzupełniającymi węglowodany.

Koniczyna biała

Nadaje się na pastwisko dla wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich.

Uprawiana najczęściej z trawami. Plony niższe niż koniczyna czerwona. Powoli Drewnieje, jest bogato ulistniona i jest bardzo wartościową paszą.

Bydło do 5% masy ciała.

Seradela Plon zielonki do 30 t/ha, zawiera 3,3% białka.

Powoli drewnieje dlatego może być koszona w pełni kwitnienia. Uprawiana na glebach lekkich i wilgotnych, odporna na przymrozki i na przygryzanie dlatego może

być również spasana.

Krowy mleczne do 50 kg Dorosłe świnie do 10 kg Można nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich.

Łubin Na pasze przeznacza się łubin słodki zawierający do 0.1% alkaloidów. Roślina późno dojrzewająca, powinna być koszona w okresie dojrzewania dolnych strąków. Plon do 40 t/ha. Uprawiana w czystym siewie lub w mieszankach.

Skarmiany podobnie jak zielonka z seradeli.

Bobik Plon do 40 t/ha. Uprawiany na glebach gliniastych, w mieszankach z innymi roślinami, dla których stanowi podporę.

Podobnie ja zielonka z seradeli.

Wyka i peluszka

Uprawiane najczęściej w mieszance z roślinami zbożowymi. Zawierają duże ilości białka.

Podobnie ja zielonka z seradeli.

ROŚLINY ZBOŻOWE Kukurydza Plon do 100 t/ha. Uprawiana na żyznej glebie,

potrzebuje dużo ciepła i jest wrażliwa na przymrozki. Na zielonkę powinna być koszona w fazie dojrzałości mlecznej ziarna, a na kiszonkę w fazie woskowo-mlecznej lub woskowej. Zawiera dużo cukru, jest pasza smaczną. Żywione jest nią przede wszystkim bydło.

Dorosłe bydło do 50 kg

żyto,owies , jęczmień i ich mieszanki

Uprawiane zazwyczaj jako poplon lub przedplon. Żyto często uprawiane jest w czystym siewie na zielonkę wczesną wiosną.

Pozostałe zboża zazwyczaj w mieszankach.

Dorosłe bydło do 50 kg

ROŚLINY KRZYŻOWE Rzepak i

rzepik

Plon do 30 t/ha. Daje stosunkowo wcześnie smaczną zielonkę o małej zawartości włókna i dużej zawartości białek. Powinien być koszony przed kwitnieniem ponieważ w czasie kwitnienia wytwarzają się w nim olejki gorczyczne szkodliwe dla zdrowia zwierząt.

Dorosłe bydło około 30 kg

Kapusta

pastewna Jest odporna na przymrozki, może być skarmiana

jeszcze w grudniu. Daje dobrą i smaczną zielonkę. j.w.

INNE ZIELONKI Mieszanka

słonecznika z łubinem słodkim

Słonecznik zawiera dużo węglowodanów, ma twarde łodygi i szybko drewnieje. Dlatego wskazana jest uprawa z łubinem słodkim zawierającym dużo białka

Krowy mleczne do 50 kg

Dorosłe świnie do 5 kg – tylko modą zielonką

Można nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich

Mieszanki ozime:

gorzowska, poznańska, swojacka.

Mieszanka gorzowska – rajgras włoski, wyka ozima i inkarnatka.

Mieszanka poznańska – rajgras angielski, wyka ozima i inkarnatka.

Mieszanka swojecka – Ŝyto, wyka ozima i inkarnatka Wszystkie dają dobrą zielonkę stosunkowo wc z e ś n i e wiosną.

Krowy mleczne do 50 kg

Dorosłe świnie do 10 kg

Można nią karmić wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich

Liście buraczane, z brukwi

Są paszą odpadową, jednak ich wartość pokarmowa jest duża. Są również dla zwierząt smaczne. Należy jednak uważać na higienę tej paszy ponieważ trudno ja

Krowy mleczne do 50 kg

Dorosłe świnie do

i marchwi zachować podczas zbioru. Pasze te zawierają dużo

wody i nie nadają się do przechowywania. 10 kg

Można nią karmić wszystkie inne gospodarskich

gatunki zwierząt

Łąki –są to użytki zielone przeznaczone przede wszystkim do użytkowania kośnego lub rzadziej kośno – pastwiskowego. Pozyskiwane z nich zielonki mogą być skarmiane świeże lub wykorzystywane do produkcji siana, kiszonki lub sianokiszonki. W skład runi łąkowej wchodzą w około 60 % trawy. Ponadto znajdują się tam rośliny motylkowe, chwasty, zioła, turzyce i sity. Szczególnie cenne na łąkach są trawy szlachetne, wysokie i rośliny motylkowe.

Pastwiska –to użytki zielone przeznaczone do wypasu. Ich skład gatunkowy jest podobny do składu łąk. Różnią się przede wszystkim gatunkami traw. Na pastwiskach pożądane są trawy średnie i niskie. Powinny dobrze się krzewić.

Kiszonki –są paszami otrzymanymi w wyniku zastosowania procesu fermentacji do zakonserwowania najczęściej zielonek, ale również innych pasz, w celu ich przechowania przez dłuższy okres czasu. Kiszonki są paszami o wysokiej wartości żywieniowej. Zakiszanie jest dobrą metodą konserwacji pasz ponieważ podczas właściwie przeprowadzonego procesu następują niewielkie straty składników odżywczych. W żywieniu zwierząt stosuje się kiszonki z traw, z traw i roślin motylkowych, kiszonki z zielonki z kukurydzy, typu CCM – z całych odkoszulkowanych kolb kukurydzy, sianokiszonki, kiszonki z ziemniaków parowanych i inne.

Kiszonki najbardziej nadają się do żywienia bydła, ale można nimi żywić również wszystkie inne gatunki zwierząt gospodarskich w ilościach dostosowanych do ich możliwości.

Pasze okopowe– do grupy tej zaliczamy: ziemniaki, buraki, marchew, brukiew, rzepę, topinambur i kapustę pastewną. Zawierają duże ilości wody (od 75% – ziemniaki, buraki i topinambur do 90% – buraki pastewne, brukiew, marchew). W suchej masie najwięcej jest związków bezazotowych wyciągowych.Są to: skrobia w ziemniakach, sacharoza w burakach i inulina w topinamburze. Białko występuje w nich w niewielkich ilościach, około 2% jednak jego wartość biologiczna jest dość wysoka. Niewiele jest tłuszczu i włókna surowego.

Spośród składników mineralnych dominuje potas. Wartość energetyczna wynosi 1,8-4,3 MJ energii brutto.

Pasze okopowe wykorzystuje się najczęściej w żywieniu zimowym. Działają rozwalniająco – może to wynikać z zanieczyszczenia ziemią i dużej zawartości potasu. Są też mlekopędne.

Można je skarmiać świeże i surowe (bydło), parowane lub parowane kiszone (świnie i konie), czy jako produkty suche (susze i płatki).Przy długotrwałym przechowywaniu znacznie tracą na wartości i masie. Ziemniaki mogą porastać. W kiełkach tych ziemniaków znajduje się duża ilość glikozydu – solaniny, która jest trująca. Należy więc przed skarmieniem obrać ziemniaki lub ugotować i wylać wodę. Dobrym sposobem przechowania okopowych jest kiszenie. Kisi się przede wszystkim ziemniaki parowane, rzadziej surowe. Pasze te należy przechowywać w odpowiednich warunkach wilgotnościowych , termicznych i przy ograniczonym dostępie światła. Do przechowywania nie należy przeznaczać okopowych uszkodzonych ponieważ szybko się psują. Przed podaniem zwierzętom należy pasze te oczyścić, najlepiej umyć. Nie należy skarmiać okopowych przemarzniętych.

Pasze objętościowe suche to: siano i susze z zielonek, słoma, plewy i strączyny. Siano i susze otrzymuje się w wyniku suszenia wcześniej skoszonych zielonek. Siano to zielonki wysuszone naturalnie. Susze to zielonki rozdrobnione i wysuszone w suszarniach.

Siano jest paszą wartościową i wpływa korzystnie na trawienie oraz zwiększa zdolność pobrania paszy. Jest dobrym źródłem energii, białka, karotenów, ksantofili i tokoferoli oraz witamin E, K i z grupy B. Wartość pokarmowa siana zależy od składu botanicznego zielonki.

Pożądane są trawy o wysokiej wartości, rośliny motylkowe, wzbogacające w białko i składniki mineralne oraz zioła poprawiające walory smakowe i dietetyczne. Ważnym czynnikiem decydującym o wartości siana jest stadium rozwoju roślin w czasie koszenia.

Najlepiej jest kosić łąki z przeznaczeniem na siano w początku kwitnienia. Wtedy uzyskuje się najwyższą wydajność strawnych składników pokarmowych i strawnej energii przy jednocześnie wysokiej wydajności z jednostki powierzchni. Najbardziej wartościowe jest siano z roślin motylkowatych i siano z traw. Dobre siano ma optymalny skład botaniczny, charakterystyczną, dość intensywnie zieloną barwę, przyjemny aromatyczny zapach. Dobrze wysuszone siano (do 15% wody) szeleści, a podczas skręcenia kruszy się.

Susz produkuje się z roślin koszonych przed wykłoszeniem, które poddaje się suszeniu w specjalnych suszarniach. Metoda ta polega na szybkim odwodnieniu suszonej masy poprzez działanie różnych gazów, a następnie zmielenie. Jest to metoda droga. Dobry susz z zielonek np. z lucerny, jest źródłem białka, składników mineralnych i witamin, zwłaszcza karotenu.

Słomy–jej wartość pokarmowa zależy od gatunku, odmiany rośliny, z której słoma pochodzi.

Ważne jest również to, czy w słomie znajdują się domieszki innych roślin – traw, chwastów lub wsiewek roślin motylkowatych. W 1 kg słomy znajduje się 30-40 g białka ogólnego i 15,6-16,2 MJ energii brutto. Nadaje się przede wszystkim do żywienia bydła i koni.

Słoma jęczmienna jest miękka i ma działanie zatwardzająco. Wskazane jest podawanie jej bydłu w okresie przejścia z żywienia zimowego na letnie, a także w czasie żywienia kiszonkami i liśćmi buraczanymi.

Słoma owsiana ma właściwości rozwalniające. Jest nieci twardsza od jęczmiennej, ale nieco lepiej trawiona. Szczególnie jest polecana w żywieniu koni.

Słomy żytnia i pszenna są słomami twardymi o niższej wartości energetycznej i białkowej.

Wykorzystuje się je w żywieniu koni do przygotowania tzw. obroku czyli pociętej na sieczkę słomy zmieszanej z ziarnem zbóż. Taka słoma jednak najbardziej nadaje się na podściółkę.

Słoma roślin motylkowatych ma wyższą wartość żywieniową niz słoma ze zbóz. Działa zatwardzająco, dlatego wskazane jest stosowanie jej z paszami rozwalniającymi. Nie wolno stosować w żywieniu słomy nadgniłej, zapleśniałej, porażonej rdzą i kilka lat przechowywanej.

Plewy i strączyny mają nieco wyższą wartość pokarmową niż słoma. W 1 kg jest 15,3–16,9 MJ energii brutto i 50–180g białka ogólnego. Ich przydatność żywieniowa jest dość zróżnicowana. Stosuje się je najczęściej w żywieniu przeżuwaczy i koni. Plewy zbóż często zawierają zanieczyszczenia: toksyczne nasiona chwastów, ziemia, zarodniki grzybów chorobotwórczych. Plewy z seradeli i koniczyny mają wysoką wartość paszową i nadają się dla trzody chlewnej, najlepiej jeżeli są sparzone i zmieszane z parowanymi ziemniakami.

Szeroki zastosowanie w żywieniu mają plewy owsiane. Plewy mogą być dodawane do pasz zakiszanych. Powoduje to zatrzymanie soków oraz polepsza strawność.

Pasze treściwe –są to pasze o dużej koncentracji składników pokarmowych i energii. Do pasz tych zalicza się: ziarna zbóż i ich przetwory, nasiona roślin strączkowych, niektóre pasze z przemysłu rolno spożywczego, mączki zwierzęce i mieszanki przemysłowe.

Ziarna zbóż stosowane są w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Na paszę przeznaczane jest ziarno jęczmienia, owsa, pszenżyta, kukurydzy, rzadziej pszenicy, żyta, sporadycznie prosa i sorga. W ziarnie zbóż znajduje się ok. 10% białka – najwięcej w pszenicy i pszenżycie, najmniej w życie i kukurydzy.

Białko zbóż ma ograniczoną wartość dla zwierząt ze względu na niedobór lizyny,metioniny i treoniny, a w kukurydzy tryptofanu. W skład tego białka wchodzą białka proste – prolaminy i gluteiny. W części zarodkowej występują albuminy i globuliny o wysokiej wartości biologicznej. Głównym składnikiem ziarna zbóż są węglowodany, wśród których najwięcej(50- 65%) jest skrobi. Zawartość włókna waha się od 3% (pszenica, żyto,pszenżyto) do ok. 10%

(owies). Ponadto, w ziarnie jest 2-3% popiołu i 2-5% tłuszczu surowego (najwięcej w ziarnie owsa i kukurydzy).

Nasiona roślin strączkowych są najbogatsze ze wszystkich pasz roślinnych w białko.

Najwięcej białka jest w nasionach łubinu żółtego – 40-45%, w nasionach bobiku – 30%, a najmniej w nasionach grochu i peluszki – 20-25%. Białko roślin motylkowych, jak każde białko roślinne nie jest pełnowartościowe. Jest w nim mało metioniny, cystyny oraz tryptofanu.

Dobrze się jednak uzupełnia z białkiem ziarna zbóż ponieważ zawiera dość dużo lizyny.

Spośród związków mineralnych w nasionach strączkowych występują potas, fosfor i niewielkie ilości wapnia. Nasiona wielu gatunków strączkowych zawierają substancje antyżywieniowe. Taniny i hemaglutyniny – w nasionach bobiku i grochu obniżają wartość odżywczą. W nasionach soi znajdują się inhibitory trypsyny, a w nasionach łubinów gorzkich są alkaloidy, które są trujące. Skarmianie większych ilości nasion strączkowych może powodować u zwierząt zaparcia i wzdęcia. Dlatego należy je skarmiać w umiarkowanych ilościach, najlepiej śrutowane lub moczone. Zarówno ziarna zbóż jak i nasiona roślin strączkowych należy przechowywać w dobrych warunkach, tak aby nie spowodować ich zagrzybienia czy porażenia przez szkodniki.

Taki sam skład chemiczny jak ziarna zbóż i nasiona roślin strączkowych mają ich śruty czyli ziarna czy nasiona rozdrobnione.

Otręby otrzymywane są przy przemiale zbóż na mąkę lub kaszę. Do otrąb dostaje się wtedy okrywa nasienna, obielmo, część bielma oraz zarodek. W otrębach jest dużo białka, tłuszczu, witamin i związków mineralnych oraz włókna. Otręby są paszą mlekopędną, wykorzystywaną w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich.

Mąki pastewne są resztkami lub mieszaniną mąki zbożowej o gorszej jakości. W porównaniu z całym ziarnem zawierają mniej włókna, a więcej skrobi.

Produkty uboczne przetwórstwa rolno-spożywczego

Śruty poekstrakcyjne to pozostałość nasion roślin oleistych po wyekstrahowaniu z nich tłuszczu za pomocą rozpuszczalników organicznych. Zawierają ok. 1% tłuszczu.

Ekspellery– pozostałość po wyciśnięciu z nasion oleju za pomocą silnych pras wrzecionowatych lub ślimakowych. Zawierają one 5% tłuszczu i maja postać twardych kawałków (płatków).

Makuchy– pozostałość po wytłoczeniu oleju z rozdrobnionych nasion roślin oleistych w prasach mechanicznych lub hydraulicznych.

Wysłodki buraczane są produktem ubocznym przy przerobie buraków cukrowych na cukier.

Mogą być suszone i wtedy mają wartość pokarmową zbliżoną do pasz treściwych (węglowodanowych). Dla podniesienia wartości wysłodki można poddawać melasowaniu lub amoniakowaniu. Są one szczególnie przydatne w żywieniu bydła, zwłaszcza w okresach kiedy należy wyrównać stosunek białkowo-energetyczny w paszy czyli przy żywieniu zielonkami z upraw polowych lub na pastwisku.

Drożdże otrzymywane są przy produkcji piwa lub w wyniku hodowli. Są cenną wysokobiałkowa paszą dla wszystkich gatunków zwierząt, szczególnie dla drobiu i trzody chlewnej. Ze względu na duża zawartość białka szybko się psują.

Kiełki słodowe są kolejnym produktem ubocznym produkcji piwa. Stanowią wartościową paszę dla wszystkich gatunków zwierząt. Szybko pochłaniają wilgotność i dlatego powinny być przechowywane w suchych i przewiewnych magazynach.

Susz buraczany i ziemniaczany otrzymywany jest w wyniku suszenia buraków i ziemniaków gorącymi gazami. Są to pasze wybitnie węglowodanowe. Mogą być stosowane jako zamienniki śrut zbożowych w żywieniu bydła, koni i trzody chlewnej.

Płatki ziemniaczane produkowane są z ziemniaków parowanych, a następnie suszonych na specjalnych walcach podgrzewanych od środka. Płatki są bardzo wartościową paszą węglowodanową. Nadają się szczególnie do żywienia trzody chlewnej.

Pasze pochodzenia zwierzęcego

Mleko w proszku otrzymuje się poprzez suszenie mleka w specjalnych suszarniach.

Odtłuszczone mleko w proszku zawiera 94% suchej masy, a w niej 35% białka, 50% cukru mlekowego, 1% tłuszczu i 8% popiołu. Można z niego otrzymywać mleko płynne poprzez zmieszanie 1 kg proszku mlecznego z 9 litrami wody. Mleko sproszkowane jest wykorzystywane jako komponent do mieszanek pasz treściwych przeznaczonych głównie dla kurcząt i prosiąt oraz do produkcji tzw. preparatów mleko zastępczych stosowanych w żywieniu cieląt.

Wodniste produkty mleczne to:mleko pełne, mleko odtłuszczone, maślanka i serwatka.

Są to produkty zawierające pełnowartościowe białko dlatego mogą być stosowane w celu uzupełnienia w dawkach pokarmowych tego składnika. Stosowane są najczęściej w żywieniu trzody chlewnej i drobiu. Mają duże znaczenie w żywieniu wymienionych gatunków w gospodarstwach ekologicznych. Zgodnie z obecnymi uregulowaniami prawnymi mączki zwierzęce zostały wycofane z obrotu ze względu na niekorzystny wpływ na zdrowie zwierząt, a pośrednio i ludzi.

Mięso i jego przetwory odgrywa dużą rolę w żywieniu zwierząt domowych takich jak psy, koty i inne drapieżniki. Niektóre zwierzęta domowe, żywi się również żyjącą paszą jaką stanowią: plankton, owady i ich larwy lub inne zwierzęta. Pasze takie zawierają duże ilości białka, składników mineralnych i witamin. Skarmia się je w postaci surowej lub są komponentem specjalnie przygotowywanych karm dla różnych gatunków zwierząt z uwzględnieniem ich preferencji paszowych.

Przemysłowe mieszanki i koncentraty paszowe są dostosowane do żywienia konkretnych gatunków i grup produkcyjnych zwierząt przy odpowiedniej konstrukcji dawki pokarmowej, a wiec w zależności od udziału tych pasz w dawce i intensywności eksploatacji zwierzęcia.

Wśród przemysłowych mieszanek paszowych wyróżnimy:

— mieszanki pełnodawkowe,

— mieszanki uzupełniające,

— koncentraty białkowe.

Pasze te mogą być produkowane z zachowaniem szczegółowych zasad regulowanych przepisami prawnymi stanowiącymi krajowe wymagania dostosowane do regulacji Unii Europejskiej.

Mieszanki pełnodawkowe komponowane są tak aby w pełni zapewniły pokrycie dziennego zapotrzebowania zwierzęcia na składniki pokarmowe i mogły być wyłączną paszą w żywieniu określonej grupy produkcyjnej zwierząt. Najczęściej stosowane są w żywieniu drobiu i trzody chlewnej. Mieszanki pełnodawkowe mają ściśle określony skład chemiczny i dlatego ich stosowanie gwarantuje osiągnięcie optymalnego efektu produkcyjnego.

Mieszanki uzupełniające zawierają powyżej 10% białka i są dodatkiem do pasz gospodarskich. W ich skład wchodzą zwykle śruty zbożowe i otręby, śruty poekstrakcyjne, śruty z nasion roślin strączkowych lub odpowiedni koncentrat czy superkoncentrat.

Zawartość białka dostosowana jest do zestawu pasz objętościowych jakimi żywione są zwierzęta w różnych okresach żywieniowych.

Koncentraty białkowe są paszami zawierającymi powyżej 30% białka, a superkoncentraty powyżej 40% białka. W ich skład wchodzą śruty poekstrakcyjne, śruty i nasiona roślin strączkowych, dodatki stymulujące takie jak witaminy, składniki mineralne, antybiotyki i probiotyki. Koncentraty i superkoncentraty wykorzystuje się do przygotowania mieszanek w oparciu o własne śruty zbożowe. Do tych śrut należy dodać 20% koncentratu lub 10%

superkoncentratu. W ten sposób pasze gospodarskie wzbogacane są w białko.

Dodatki paszowe

Dodatki paszowe stały się koniecznością żywieniową przy oczekiwaniu wysokiego poziomu produkcji zwierząt gospodarskich. Stanowią one uzupełnienie składników mineralnych i witamin w paszach naturalnych.

Kreda pastewna jest związkiem wapniowym. Zawiera również małe ilości potasu, sodu, magnezu i żelaza. Dodatek kredy do dawki żywieniowej wynosi 10g na 100 kg masy ciała.

Dobrym źródłem wapnia dla drobiu są również skorupy jaj.

Związki wapniowo-fosforowe znajdują się w fosforanach mineralnych i mączkach kostnych surowych, odklejonych i precypitowanych. Mączki zwierzęce zawierają jednak trudno przyswajalny trójfosforan wapnia. Fosforany paszowe mineralne to jedno- dwu- i trójwapniowe fosforany oraz niewielkie ilości sodowych, potasowych i amonowych łatwiej przyswajalne dla zwierząt. W fosforanach wapniowych znajduje się 23-17% fosforu i 18-34%

wapnia. Podawanie zwierzętom związków zawierających fosfor jest wskazane w związku z tym, że w paszach pochodzenia roślinnego występują jego niedobory oraz występuje on w powiązaniu z fityną co ogranicza jego przyswajalność.

Spośród dodatków mineralnych na rynku paszowym spotyka się wiele różnych preparatów o różnych nazwach handlowych. Preparaty zawierające sol pastewną sprzedawane są w postaci specjalnych bloków zwanych lizawkami.

Niektóre mieszanki mineralne zawierają w swoim składzie także mikroelementy. Mieszanki, które zawierają składniki mineralne, witaminy, antybiotyki, probiotyki, kokcydiostatyki (dla drobiu) i inne dodatki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt noszą nazwę premiksów. Dodaje się je do pasz w ilościach 0,5-1%.