Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego i biomasy
na proces hydratacji i właściwości cementu
EFFECT OF FLY ASHES FROM CO-BURNING BITUMINOUS COAL AND BIOMASS ON HYDRATION AND PROPERTIES OF CEMENT
Streszczenie
Prezentowana praca przedstawia wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego i biomasy na hydratację i właściwości cementu. Badania wykonano na spoiwach, w których kolejno 20% i 40% cementu zastępowano popiołami lotnymi – ze współspalania węgla kamiennego i biomasy oraz popioły ze spalania węgla kamiennego.
Wpływ popiołów na przebieg procesu hydratacji cementu określono, oznaczając ilość ciepła i kinetykę jego wydzielania w początkowym okresie hydratacji cementu (badania mikrokalorymetryczne) oraz zawartość Ca(OH)2 w stwardniałych zaczynach cementowych (badania termograwimetryczne).
W celu określenia stopnia oddziaływania popiołów na właściwości użytkowe cementu wykonano badania wytrzymałości na ściskanie i porowatości zapraw, a także badania mikroporowatości i mikrostruktury hydratyzującego zaczynu cementowego za pomocą elektronowego mikroskopu skaningowego wyposażonego w mikroanalizator dyspersji energii promieniowania rentgenowskiego (EDX).
W badaniach wykazano, że popioły z węgla i biomasy wpływają w sposób istotny na właściwości cementu. Cement z dodatkiem tych popiołów ma niższą wytrzymałość początkową, w porównaniu z cementem zawierającym popioły z węgla, o około 17%
przy dodatku 20% popiołu i o 23% przy dodatku 40% popiołu. Po 28 dniach różnica wy- trzymałości wzrasta do 30%, po czym zmniejsza się do 24% po 180 dniach. W referacie przedstawiono próby wyjaśnienia przyczyn tych różnic na podstawie danych literaturo- wych i badań własnych.
Jan Małolepszy Ewelina Tkaczewska
prof. dr hab. inż. Jan Małolepszy – Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Inżynierii Materia-
Abstract
This paper presents effect of fly ashes from co-burning bituminous coal and biomass on hydration and properties of cements. The concentration of fly ashes in cement was – re- spectively – 20 and 40% by weight. Both fly ashes coming from co-burning bituminous coal and biomass and the ones from coal combustion were analysed. The effect of fly ashes on cement hydration process was examined by determination of heat released in cement pastes during hydration process (microcalorimetric tests) and content of Ca(OH)2 in hardened mortars (thermogravimetric tests).
The following properties of the cement were tested: porosity, compression strength as well as microporosity and microstructure using a SEM equipped with energy dispersive spectrometer (EDS). The results showed that fly ashes from co-burning bituminous coal and biomass strongly influence on properties of cement. The cement containing these fly ashes demonstrates lower compression strength than the one containing fly ashes from bituminous coal combustion. The decreases in compression strength are 17 and 20%
– respectively – for 20 and 40% substitution. This difference rises to 30% at 28 days, but it lower to 24% at 180 days. The attempts at explanation of reasons for these differences were presented on the basic of literature and results of researches.
Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego ...
1. Wstęp
W ostatnich latach wzrasta zastosowanie popiołów lotnych jako dodatku do cementu lub bezpośrednio dodawanych do mieszanki betonowej. Wprowadzenie popiołów do zaczynu cementowego zmienia strukturę chemiczną i fizyczną stwardniałego zaczynu.
Ziarna popiołów wiążą Ca(OH)2, tworząc fazę typu C-S-H zarówno na powierzchni zia- ren popiołów, jak i w porach zaczynu [1–3]. Reakcja pucolanowa nie zmienia generalnie hydratacji cementu, lecz uzupełnia i integruje proces hydratacji poprzez zmniejszenie zawartości Ca(OH)2, ale zwiększenie zawartości fazy typu C-S-H o niższym stosunku C/S niż w cemencie portlandzkim [4]. O przebiegu tej reakcji decyduje rozdrobnienie popiołów, zawartość SiO2, Al2O3 i Fe2O3 oraz struktura i skład chemiczny szkła popio- łowego [3,5–10]. Szybkość tej reakcji zależy również od zawartości jonów K+, Na+ i Ca2+
w fazie ciekłej zaczynu.
Według autorów [11] popioły stanowią ośrodek zarodkujący w procesie hydratacji i powstawania fazy typu C-S-H, przyspieszając wczesną hydratację cementu. Reakcja szkła popiołowego z jonami Ca2+ rozpoczyna się po jednym lub najpóźniej po trzech dniach [12]. Natomiast w pracach [13–14] stwierdzono, że popioły opóźniają hydratację cementu poprzez wprowadzanie do fazy ciekłej zaczynu jonów glinowych i organicznych pocho- dzących z rozpuszczania popiołów. Wielkość opóźnienia wzrasta ze wzrostem udziału popiołów w cemencie [15].
Eliminowanie z produktów hydratacji podatnego na korozję Ca(OH)2 i tworzenie trwałych połączeń typu C-S-H zwieksza odporność na korozję zaczynów, zapraw i beto- nów wykonanych z cementu zawierającego popioły lotne. Popioły obniżają ciepło hydra- tacji cementu, zwiększają jego wodoszczelność i ograniczają skurcz [16–17]. Taki cement wykazuje wolną dynamikę narastania wytrzymałości wczesnej, ale po dłuższym okresie jego wytrzymałość osiąga wartość przewyższającą wytrzymałość cementu portlandzkiego.
Wpływ popiołów na wytrzymałość cementu to równoczesne oddziaływanie jego frakcji ziarnowych, z których najbardziej aktywną jest frakcja < 45µm. Drobne frakcje ziarnowe popiołów zwiększają wytrzymałość cementu o 16÷20% w stosunku do wytrzymałości cementu zawierającego popioły wyjściowe [18–19]. Taki cement wykazuje niższą poro- watość całkowitą i kapilarną [20].
Liczne elektrownie i elektrociepłownie wdrażają system pozyskiwania energii ze źró- deł odnawialnych. Wśród paliw odnawialnych coraz większe znaczenie zyskuje biomasa.
W porównaniu z węglem biomasa zawiera czterokrotnie więcej tlenu, dwukrotnie mniej węgla, ale również mniej siarki, azotu i popiołu [21]. Konsekwencją tych właściwości jest zmiana właściwości fizykochemicznych popiołów lotnych. Popioły te charakteryzują się mniejszą zawartością SiO2, Al2O3 i alkaliów, natomiast większą zawartością MgO i CaO.
Na uwagę zasługują również wysokie straty prażenia, a także zwiększona ilość związków fosforu [22]. Z innej strony, dzięki użyciu biomasy jako paliwa, elektrownie i elektrocie- płownie spełniają międzynarodowe normy w zakresie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, które wynikają z ustaleń Protokołu z Kyoto z 1997 roku oraz dyrektywny unijnej ETS (Emissions Trading Scheme) z 2003 roku.
W pracy zaprezentowane zostały wyniki badań wpływu popiołów ze współspalania węgla kamiennego i biomasy na hydratację i właściwości cementu. W celu porównania wykonano badania na spoiwach zawierających popioły ze spalania węgla kamiennego.
2. Część doświadczalna
2. 1. Charakterystyka materiałów
W badaniach zastosowano klinkier portlandzki, którego skład chemiczny i fazowy po- dano w tabeli 1. Do produkcji cementów użyto popiołu krzemionkowego (P1) i popiołu krzemionkowego z biomasą (P2). Oba popioły pochodziły z III strefy elektrofiltru (licząc od kotła), gdyż popioły wytrącane z tej strefy elektrofiltru wykazują największe rozdrob- nienie. To nie były typowe popioły dodawane do cementu portlandzkiego. Właściwości popiołów zestawiono w tabelach 2–3.
Tabela 1. Skład chemiczny i fazowy klinkieru portlandzkiego
Składnik Zawartość składnika [% wag.] Udział faz mineralnych [% wag.]
SiO2 21,62 C3S – 72,70
Al2O3 4,70 C2S – 7,14
Fe2O3 2,50 C3A – 8,23
CaO 66,85 C4AF – 7,60
MgO 1,78
Uwaga: zawartość faz obliczono wg wzorów Bogue’a
SO3cał 1,55
Na2O 0,14
K2O 1,06
Tabela 2. Skład chemiczny i fazowy popiołów lotnych
Parametr Popiół lotny P1 Popiół lotny P2
Składnik udział składnika w popiele [% wag.]
Str. prażenia 1,1 1,1
SiO2cał/ SiO2akt 52,1/13,85 48,7/6,79
Al2O3cał/ Al2O3akt 28,4/14,04 21,2/3,75
Fe3O3 7,4 10,1
CaOcał 3,6 8,7
MgO 2,1 5,4
Na2O 1,6 1,4
K2O 2,8 2,3
SO3całk 0,9 1,1
P2O5rozp 0,0014 0,0018
Faza udział fazy w popiele*
Kwarc + ++
Mulit ++ +
Wolne CaO brak +
Peryklaz brak +
Anhydryt brak +
* Oznaczono rentgenograficznie.
Jan Małolepszy, Ewelina Tkaczewska Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego ...
Tabela 3. Właściwości fizyczne popiołów lotnych
Parametr Popiół lotny P1 Popiół lotny P2
Pow. Blaine’a [m2/kg] 480 260
Skład ziarnowy [%]
<16µm 27,2 13,7
16÷32 µm 28,2 16,1
32÷64 µm 33,3 40,0
>64 µm 11,3 30,2
Gęstość [g/cm3] 2,35 2,26
Pod względem jakościowym skład chemiczny obu popiołów jest taki sam, a różnice dotyczą jedynie udziałów poszczególnych pierwiastków i związków chemicznych (tabela 2). Popiół P2 zawiera mniej SiO2, Al2O3 i alkaliów, natomiast więcej Fe2O3, CaO i MgO. Na uwagę zasługuje również zwiększona ilość rozpuszczalnego fosforu. Wykonane badania składu mineralnego pozwalają wnioskować, że popiół P2 zawiera więcej składników kry- stalicznych (mniej fazy szklistej), co widać w zmianie intensywności pików dyfrakcyjnych na dyfraktogramie (rys. 1). W skład faz krystalicznych tego popiołu, oprócz kwarcu, wcho- dzą następujące minerały: wolne wapno, peryklaz i anhydryt. Wyniki badań aktywności pucolanowej popiołów metodą ASTM C 379-565 wskazują na bardzo niską sumaryczną zawartość SiO2akt i Al2O3akt w popiele P2 (tabela 2). Aktywność popiołu P2 osiąga wartość 10,54% i jest ponaddwukrotnie niższa od aktywności popiołu P1.
Rys. 1. Dyfraktogram XRD popiołów lotnych: Q – kwarc, M – mullit, A – anhydryt, C – wolne CaO, P – peryklaz
Tak niska pucolanowość popiołu P2 wynika z wielkości jego powierzchni właściwej i udziału najdrobniejszych frakcji ziarnowych. Wyniki badań rozdrobnienia popiołów – składu ziarnowego metodą IPS (Infrared Particle Size) i powierzchni właściwej metodą Blaine’a – wskazują na bardzo grubą granulację popiołu P2. Współspalanie węgla i bio- masy zmniejsza dwukrotnie udział frakcji <16µm, zwiększa prawie trzykrotnie udział frakcji >64µm, obniżając tym samym powierzchnię właściwą popiołu (tabela 3).
Badania przeprowadzono na pięciu cementach, których skład podano w tabeli 4.
Cement portlandzki otrzymano przez wspólny przemiał klinkieru i gipsu. Do cementu tego dodawano badane popioły lotne w ilości 20 i 40% w stosunku do masy cementu.
Tabela 4. Identyfikacja cementów
Rodzaj cementu Ilość popiołu lotnego [% m.c]
P1 P2
C - -
C20P1 20 -
C40P1 40 -
C20P2 - 20
C40P2 - 40
2.2. Charakterystyka procesu hydratacji cementów
Do oceny przebiegu szybkości wydzielania ciepła i wyznaczenia ilości ciepła wydzielo- nego w trakcie hydratacji badanych cementów zastosowano mikrokalorymetr różnicowy BMR. Wyniki badań przedstawiono na rys. 2. Ilość wydzielonego ciepła w początkowym okresie hydratacji cementu podano w tabeli 5.
Rys. 2. Krzywe szybkości wydzielania ciepła cementów
Tabela 5. Ciepło hydratacji cementów
Rodzaj cementu Ciepło hydratacji w [kJ/kg] po upływie:
24h 41h
C 167 215
C20P1 154 207
C40P1 126 179
C20P2 132 190
C40P2 120 170
Na podstawie otrzymanych wyników badań można stwierdzić, że dodatek popiołu lotnego powoduje wyraźne opóźnienie i zmniejszenie szybkości przebiegu procesu hydratacji cementu. Obecność popiołu wydłuża czas trwania okresu indukcji, w którym zostaje osią- gnięty maksymalny stopień nasycenia fazy ciekłej zaczynu produktami hydratacji (rys. 2).
Wydłużenie okresu indukcji zmniejsza z kolei wielkość efektu cieplnego i rozciąga efekt cieplny w czasie. Po okresie „uśpienia” hydratacja cementu w obecności popiołu zostaje przyspieszona. Prawdopodobnie wiąże się to z chemisorpcją jonów Ca2+ na ziarnach popiołu i krystalizacją C-S-H na tych ziarnach. Szybkość zachodzących zjawisk i w konsekwencji ilość wydzielonego ciepła w cemencie z popiołem P2 są związane z grubszym uziarnieniem (tabela 3) i dwukrotnie niższą aktywnością pucolanową tego popiołu (tabela 2). Zjawisko to zaznacza się tym wyraźniej, im większy jest dodatek popiołu.
Jan Małolepszy, Ewelina Tkaczewska Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego ...
Za pomocą analizy termograwimetrycznej i termicznej analizy różnicowej określono zawartość Ca(OH)2 w stwardniałych zaczynach. Badania wykonano po 2, 28, 90 i 180 dniach hydratacji cementów. Wyniki badań przedstawiono na rys. 3.
Rys. 3. Zawartość Ca(OH)2 w cementach po 2 i 28 dniach hydratacji
Uzyskane wyniki badań wykazały, że zawartość Ca(OH)2 w cemencie z popiołem P1 jest wyraźnie mniejsza niż w cemencie z popiołem P2. To zmniejszenie zawartości Ca(OH)2 po 2 dniach w cemencie z dodatkiem popiołu P1 świadczy o rozpoczęciu re- akcji pucolanowej, w wyniku której Ca(OH)2 reaguje z krzemionką i tworzy się faza C-S-H w stwardniałym zaczynie (rys. 3). Natomiast dla cementu zawierającego popiół P2 mniejszy przyrost związanego Ca(OH)2 po 28 dniach należy tłumaczyć niską aktywno- ścią pucolanową popiołu P2 i w konsekwencji stosunkowo wolnym przebiegiem reakcji pucolanowej. W obu przypadkach wzrost ilości popiołu do 40% powoduje wzrost ilości związanego Ca(OH)2.
2.3. Badania właściwości fizycznych i mechanicznych cementów
Wyniki badań właściwości fizycznych i mechanicznych cementów zestawiono w tabeli 6.
Powierzchnię właściwą cementów oznaczono metodą Blaine’a, a czas wiązania zgodnie z normą PN-EN 196-3. Wytrzymałość cementów określono zgodnie z normą PN-EN 196-1 po 2, 28, 90 i 180 dniach hydratacji. Zmiany wytrzymałości cementów przedstawiono na rys. 4.
Tabela 6. Właściwości fizyczne cementów Rodzaj
cementu
Pow.
Blaine’a [m2/kg]
Czas wiązania [min]
Wytrzymałość na ściskanie w [MPa] po upływie:
2 dni 28 dni 90 dni 180 dni
C 350 110 24,6 44,7 54,4 60,2
C20P1 380 151 20,0 44,1 57,5 67,8
C40P1 400 182 15,8 36,0 47,5 56,3
C20P2 330 161 15,7 30,9 45,1 56,0
C40P2 310 194 10,3 20,8 32,6 42,0
Rys. 4. Wytrzymałość na ściskanie cementów po 2, 28, 90 i 180 dniach hydratacji
Oceniając wyniki badań należy podkreślić, że cement z dodatkiem popiołu ma wolniejsze tempo narastania wytrzymałości, a jego wytrzymałość jest tym większa, im mniejsza jest zawartość popiołu w cemencie i im większa jest jego aktywność pucolano- wa. Po 28 dniach wytrzymałość cementu zawierającego 20% popiołu P1 osiąga poziom wytrzymałości cementu portlandzkiego, a po 180 dniach przekracza ten poziom nawet o kilkanaście procent (tabela 6). Przebieg zmian wytrzymałości cementu z popiołem P2 jest inny niż cementu z popiołem P1. Przypuszcza się, że to powolne narastanie wytrzy- małości cementu z popiołem P2 może być związane z opóźniającym wpływem jonów PO43- na przebieg procesu hydratacji. Z innej strony słabe właściwości pucolanowe popiołu P2 wyraźnie zmniejszają szybkość przyrostu ilości fazy C-S-H w stwardniałym zaczynie.
W konsekwencji wzrasta udział porów i spada zwartość matrycy cementowej. Z innych cech użytkowych cementu należy podkreślić zdecydowanie mniejszą powierzchnię wła- ściwą i dłuższy czas wiązania cementu z popiołem P2.
2.4. Badania mikrostruktury cementów
Przeprowadzone badania strukturalne w elektronowym mikroskopie skaningowym JEOL JSM-5400, wyposażonym w mikroanalizator dyspersji energii promieniowania rentgenowskiego (EDS), miały na celu określenie wpływu popiołów lotnych na strukturę powstającego zaczynu cementowego. Do badań przeznaczono próbki po 28 i 180 dniach hydratacji. Szczególną uwagę zwrócono na strukturę fazy C-S-H oraz strukturę porów w stwardniałej matrycy cementowej.
Badania strukturalne pokazały, że dodatek popiołu P2 ze współspalania węgla i biomasy zwiększa porowatość matrycy cementowej, obniżając jej szczelność i zwartość (fot. 5b). Obserwowany wzrost udziału porów w obrębie fazy C-S-H jest wynikiem słabych właściwości pucolanowych tego popiołu. Zrozumiałe jest więc, że szybkość przyrostu fazy C-S-H w stwardniałym zaczynie ulega wyraźnemu zmniejszeniu. Wyniki badań porowatości cementów metodą porozymetrii rtęciowej wskazują na największą objętość makroporów (d > 1000 nm) i najmniejszą objętość porów żelowych (d < 20 nm) w cemencie zawierającym popiół P2 (rys. 6).
Jan Małolepszy, Ewelina Tkaczewska Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego ...
Fot. 5. Faza C-S-H w kontakcie z powierzchnią kruszywa: a) C40P1, b) C40P2. SEM/EDS
Badania stwardniałego zaczynu z dodatkiem popiołu P1 wskazują na występowanie fazy C-S-H typu II, tworzącej trójwymiarową strukturę, określaną jako „plaster pszczeli”
(fot. 7). Natomiast w próbkach zawierających popiół P2 widoczne są liczne mikrospękania w obrębie fazy C-S-H, które mogą być wynikiem zwiększonych zjawisk skurczowych (fot. 8). Przyczyną występowania zjawiska „opóźnionego ettryngitu” może być obecność w popiele P2 siarczanu w formie anhydrytu.
Fot. 7. Morfologia fazy C-S-H zwana „plastrem pszczelim” (cement C20P1). SEM
Fot. 8. Faza C-S-H z widocznymi mikrospękaniami (cement C40P2). SEM
Na podstawie wyników punktowej analizy rentgenowskiej można wnioskować, że wartość stosunku C/S w fazie C-S-H w zaczynie z cementu zawierającego popiół P1 kształtuje się w granicach 1,0÷2,0 (fot. 5a) i wzrasta do poziomu 2,5÷3,0 w zaczynie z ce- mentu zawierającego popiół P2 (fot. 5b). Dodatkowo punktowa analiza rentgenowska wykazała prawdopodobnie obecność trudno rozpuszczalnego Ca3(PO4)2 na ziarnach ce- mentu z dodatkiem popiołu P2 (fot. 9). Potwierdza to opóźnioną hydratację tego cementu, a w konsekwencji mniejszą wytrzymałość wczesną cementu i wolniejsze tempo narastania wytrzymałości po długim okresie.
Fot. 9. Widoczne skupienia Ca3(PO4)2 na ziarnach cementu C40P2. SEM/EDS
Jan Małolepszy, Ewelina Tkaczewska Wpływ popiołów lotnych ze współspalania węgla kamiennego ...
3. Podsumowanie
Z przeprowadzonych badań wynika, że popioły lotne ze współspalania węgla i bioma- sy:
– opóźniają proces hydratacji cementu, wydłużając czas trwania okresu indukcji, – obniżają stopień hydratyzowania cementu, szczególnie w początkowym okresie tward-
nienia,
– zmniejszają wytrzymałość początkową cementu i dopiero po 180 dniach cement uzy- skuje poziom wytrzymałości zbliżony do wytrzymałości cementu bez dodatku, – zwiększają porowatość cementu, a szczególnie zawartość makroporów (d > 1000 nm),
co w konsekwencji zmniejsza szczelność i zwartość matrycy cementowej.
Literatura
[1] Kurdowski W.:, Chemia cementu, PWN, Warszawa 1991.
[2] Massazza F., Diamon M.: Chemistry of hydration of cements and cementitious systems, 9th ICCC, Vol.1, New Delhi 1992, 383.
[3] Massazza F.: Pozzolana and pozzolanic cements, [w:] Lea’s chemistry of cement and concrete, Arnold, London 1998, 471.
[4] Takemoto K., Uchikawa H.: Hydration of pozzolanic cements, 7th ICCC, Vol.1, Paris 1980, IV-2/1.
[5] Joshi R.C., Natt G.S., Day R.L., Tilleman D.D.: Scanning Electron Microscopy and X-Ray Diffraction Analysis of Various Size Fractions of Fly Ash, Mat. Res. Soc. Symp., Vol. 43, 1985, 31.
[6] Kokubu M., Jamede D.: Fly ash cements, 6th ICCC, Vol.2, Moscow 1974, 83.
[7] Małolepszy J., Tkaczewska E.: Wpływ frakcji ziarnowej popiołów lotnych na ich właściwości pucola- nowe, Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, Vol. 91, 2005, 1143.
[8] Papadakis V.G., Antiohos S., Tsimas S.: Supplementary cementing materials in concrete. Part II:
A fundamental estimation of the efficiency factor, Cem. Concr. Res., Vol. 32, 2002, 1533.
[9] Diamond S.: On the glass present in low-calcium and in high-calcium fly ashes, Cem. Concr. Res., Vol. 13, 1983, 459.
[10] Sakai E., Miyahara S., Ohsawa S., Lee S., Diamon M.: Hydration of fly ash cement, Cem. Concr. Res., Vol. 35, 2005, 1135.
[11] Ogawa K., Uchikawa H., Takemoto K.: The mechanism of the hydration in the system C3S-pozzolana, Cem. Concr. Res., Vol. 10, 1980, 683.
[12] Uchikawa H.: Effect of Blending Components on Hydration and Structure Formation, 8th ICCC, Vol.1, Rio de Janeiro 1986, 249.
[13] Jawed I., Skalny J.: Hydration of tricalcium silicate in the presence of fly ash, Symposium N on Effects of Fly Ash Incorporation in Cement and Concrete, Materials Research Society, Boston 1981, 60.
[14] Grutzeck M.W., Fajun W., Roy D.M.: Retardation effects in the hydration of cement - fly ash pastes, Mat. Res. Soc. Symp., Vol. 43, 1985, 65.
[15] Wang A., Zhang Ch., Sun W.: Fly ash effect. Part II: The active effect of fly ash, Cem. Concr. Res., Vol.
34, 2004, 2057.
[16] Nocuń-Wczelik W.: Heat evolution in hydrated cementitious systems admixtured with fly ash, J.
Therm. Anal. Cal, Vol. 65, 2001, 613.
[17] Langan B.W., Weng K., Ward M.A.: Effect of silica fume and fly ash on heat of hydration of Portland cement, Cem. Concr. Res., Vol. 32, 2002, 1045.
[18] Erdogdu K., Tüker P.: Effects of fly ash particle size on strength of Portland cement fly ash mortars, Cem. Concr. Res., Vol. 28, 1998, 1217.
[19] Seedat E.Y., Kruger R.A.: Super-pozz®: An ultra-fine pozzolanic class F fly ash for superior concrete, 11th ICCC, Durban 2003, 780.
[20] Chindaprasirt P., Jaturapitakkul Ch., Sinsiri T.: Effect of fly ash fineness on compressive strength and pore size of blended cement paste, Cem. Concr. Comp., Vol. 27, 2005, 425.
[22] Winnicka G., Zuwała J., Współspalanie biomasy w energetyce – ocena wpływu na skład chemiczny popiołu, Opracowanie IChPW, Zabrze 2005.
Temat zrealizowano w ramach działalności statutowej Nr 11.11.160.117.
