Rudolf Kozłowski
Nowa aparatura do konserwacji
obrazów na drewnie i nowy rodzaj
parkietu
Ochrona Zabytków 13/1-4 (48-51), 66-78
1960
RUDOLF KOZŁOW SKI
NOWA APARATURA DO KONSERWACJI OBRAZÓW NA DREWNIE
I NOWY RODZAJ PARKIETU
APARATURA DO KONSERWACJI OBRAZÓW N A DREWNIE
Obrazy na deskach klejone są częstokroć z dwóch lub w ięcej części. O sła bienie k leju na skutek niekorzystnych zm ian atm osferycznych lub procesów pleśniow ych jest pow odem rozklejania się i pękania podobrazia. D eski pękają rów nież niejednokrotnie od urazów m echanicznych. W n astęp stw ie takich roz- k lejeń lub pęknięć, o ile różny układ słojów na poszczególnych deskach po w oduje, pod w p ływ em działań atm osferycznych, różne zm iany napięć i od prężeń drew na, na każdej części tablicy m ogą w ystąpić n iejed n ak ow e d e form acje. Deform acje te są tym w iększe im dłużej spękany obraz pozostaje nie sklejony i im dłużej działają na niego n ieodpow iednie w arunki atm osfe ryczne (ryc. 1). Nieraz popękany obraz, na skutek bardzo znacznych różno rodnych wTypaczeń poszczególnych desek, jest w yb itn ie trudny do zakonser w ow ania i po sklejeniu w ystępują na nim uskoki m iędzy deskam i. Czasami na tym sam ym sklejeniu kilka razy zm ieniają się uskoki jednej deski w sto sunku do drugiej, zw łaszcza jeżeli obraz jest w iększych rozm iarów i składa się z m asyw nych desek różnej grubości. Na tablicy nie popękanej poszczególne deski, naw et o w yraźnie przeciw staw nym układzie słojów drew na, w ykonują ruchy w zajem nie przyham ow ane, które w p ływ ają na odpow iedni układ, cza sem bardzo subtelnych falistości pow ierzchni starego obrazu, które odzw ier ciedlają użyty m ateriał drzew ny i długą historię w p ły w ó w klim atycznych.
W ynaleziony aparat pozwala nie tylk o na szybkie i w ygod n e klejen ie sp ę kanych i różnie zdeform ow anych części obrazu, elim inując jak iek olw iek usko ki m iędzy poszczególnym i deskam i, lecz rów nież gw arantuje zachow anie autentyczności pow ierzchni zabytku. Jest to m etoda całk ow icie odm ienna od m echanicznego sprasow ania obrazu, lub przenoszenia w a rstw y farby, posia dającej różnie w ykształconą siatkę spękań i falistości pow ierzchni na nową równą p łytę ze sklejki lub tw orzyw a sztucznego.
Aparat opracow any przez autora w 1947 roku, został w yk on an y przez w a w elsk ie pracow nie precyzyjne — stolarską i m echaniczną — w 1950 r. Aparat składa się z ogromnej pionow ej prasy z tw ardego drew na, poziom ej konstruk cji ram ow ej z liste w drew nianych i żelaznych ułożonych na dw óch kobyłkach, w reszcie z ruchom ych ścisków żelaznych. W ym iar aparatu w środku: d łu gość 298 cm, szerokość 173 cm i w ysokość 170 cm. (ryc. 2).
K onserw ację obrazu przeprowadza się w następujący sposób (ryc. 3, 4): dw ie części pękniętego i spaczonego obrazu układa się poziomo na regulow anym
Ryc. 1. Na skutek zeschnięcia się drewna, różnica poziomu obrazu w miejscu pęknięcia ponad 2 cm. (Fot. R. Kozłowski)
rusztow aniu w środku prasy w taki sposób, żeby pęknięcie biegło w zdłuż ra m ion prasy. W yrów nania uskoków na kraw ędziach desek w m iejscu k le je nia dokonuje się za pom ocą pionow ych ruchomych ścisków (regulow anych przez w ykręcanie lub w kręcanie jednej części w drugą). U staw ia się m iano w icie ściski na zdeform ow anych brzegach desek w odpow iednich m iejscach, opierając o górne ram ię prasy. Takie sam e ściski ustaw ia się pod obrazem, opierając o odw rocie deski i dolne ram ;ę prasy. Za pomocą pow iększania lub zm niejszania długości ścisków , a tym sam ym naciskania na brzegi desek od góry lub dołu, uzyskuje się dopasow anie kraw ędzi obu części obrazu. Inne ru chom e ściski o układzie poziom ym , zaczepione naprzeciw siebie na żelaznych płaskow nikach poziom ej konstrukcji ram ow ej, spełniają funkcję ścisków sto larskich łączących d w ie części obrazu w jedną całość (po uprzednim pow lecze niu klejem pęknięcia podobrazia). Po sklejeniu dwóch części i w yschnięciu kleju, m ontuje się w identyczny sposób następną deskę. D okładne dopaso w anie pow ierzchni tab licy w m iejscu klejenia od strony farby uzyskuje się za pom ocą skośnego ośw ietlenia obrazu, które w yk ryw a najm niejszy uskok m iędzy deskam i.
Środkowa część aparatu (sama prasa) nadaje się jeszcze do innych zabie gów konserw atorskich (ryc. 5). Po u staw ieniu na dolnym ram ieniu prasy do datkow ej konstrukcji drew nianej, składającej się z kilku podstaw ek i ta b licy lipow ej, można w bardzo w ygod n y sposób naklejać na odwrocie obrazu parkiety za pom ocą ścisków pionow ych, opieranych o górne ramię prasy. Tę adaptację aparatury w ykorzystać można rów nież do przyklejania odpadają cych fornirów , inkrustacji, części rzeźb itp.
Ryc. 2. Aparat do klejenia pękniętych i spaczonych obrazów na drewnie. (Fot. R. Ko złowski)
Шттщтт
Я
Ryc. 3. Środkowa część aparatu wraz z klejonym obrazem widziana z góry. (Fot. R. Kozłowski)
Ryc. 5. Adaptacja aparatu do naklejania parkietu. (Fot. R. Kozłowski)
Rye. 4. Sklejenie bardzo mocno zdeformowanego pęknięcia na obrazie dużego wy miaru. (Fot. R. Kozłowski)
Ryc. 6. Zniszczenie obrazu nieodpowiednią konstrukcją parkietową. Lucas Cranach — zbiory sztuki na Wawelu. (Fot. R. Kozłowski)
'NOWY MODEL PARKIETU
W zasadzie należy unikać parkietow ania obrazów na deskach o ile odw ro cia ich nie b y ły strugane tak, że posiadają one autentyczną strukturę d rew na. N ow y m odel parkietu okazał się jednak bardzo przydatny dla obrazów nie m ających już autentycznej pow ierzchni na odwrociu, których deski są
Ryc. 7. Nieodpowiednia konstrukcja parkietowa hamująca zbyt duże ilości słoi drewna. (Fot. R. Kozłowski)
m ocno ścienione przez zestruganie i zaopatrzone w nieodpow iednie k onstruk cje parkietow e, przyczyniające się do destrukcji obrazu. W tych w ypadkach okazało się słuszne usunięcie nieodpow iednich konstrukcji i zastąpienie ich takim i, które gw arantują w łaściw ą konserw ację podobrazia.
Ryc. 8. Obraz o ukośnym układzie słoi drewna. Pęknięcie powstało na skutek złej konstrukcji na odwrocie. Wiek XVI, szkoła nider- landzko-niem iecka — zbiory sztuki na Wawelu. (Fot. R. Kozłowski)
N ieodpow iednie konstrukcje parkietow e podzielić można na dw ie zasad nicze grupy: pierw sza — daw nego typu (ryc. 6, 7): zbyt szerokie listw y przy klejane, unierucham iają dużą część pow ierzchni podobrazia, co w k on se kw encji pow oduje w czasie suszy pękanie deski przy kraw ędziach przykle
jonych listew . Druga grupa — parkiety norm alne, a naw et now oczesne, o w ą skich i w ysokich listew kach przyklejanych, lecz um ocow ane do desek, które m ają faliste lub ukośnie idące słoje drewna. N aw et najw ęższe listew k i przykle jane, jeżeli są ułożone schem atycznie, rów nolegle do boków deski, przecinają du żą ilość słoi drew na, a w ięc je unierucham iają. R ezultat jest taki jak przy par kietach szerokich daw nego typu, m ianow icie, że przy zbyt m ałej w ilgotności
Ryc. 9. Odbite prom ienie ultrafioletu w ykryw ają faliste pęknięcia deski idące za kie runkiem słoi drewna. Pęknięcia powstały na skutek w adliw ej konstrukcji parkietu.
W iek XVII, szkoła flamandzka — zbiory sztuki na Wawelu. (Fot. R. Kozłowski)
w zględnej pow ietrza, gdy deska m usi bardziej się skurczyć, unieruchom ione na w ięk szej pow ierzchni słoje drew na powodują pękanie deski. W tych w y padkach w ystęp u ją bardzo charakterystyczne pęknięcia biegnące w zdłuż słoi drew na. W skazują one dobrze gdzie należało um ocować uprzednio przykle jane liste w k i i jakiego kształtu (ryc. 8, 9).
Ryc. 10. Spaczenie obrazu na skutek zeschnięcia się drewna i użycia nieodpowiedniego gatunku deski, wyciętej daleko od środka pnia. Krąg Pontorma — zbiory sztuki na Wawelu. (Fot. R. Kozłowski)
N ow y rodzaj parkietu opracow any został w ła śn ie na p od staw ie obserw acji uszkodzonych obrazów, posiadających nieodpow iednie, stereotyp ow e parkiety albo fa listy czy ukośny układ słojów drewna. Pęknięcia na tych obrazach b iegły zaw sze zgodnie z falistym lub ukośnym kierunkiem słojów drewna.
Ryc. 11. Zaznaczenie linii parkietu w edług słoi drewna. (Fot. R. Ko złowski)
Bię kredą bez spoiw a rysunek parkietu zgodnie z kierunkiem słojów drewna (ryc. 11). Z kolei przenosi się rysunek na kalkę (ryc. 12), a następnie na prze znaczone na parkiet odpow iednie kaw ałki drew na, sk lejon e w jedną tabliczkę (ryc. 13). Na poszczególnych kaw ałkach drew na p ow inien być w miarę m oż ności, u w zględ n ion y kierunek słojów , zgodnie z odpow iednim m iejscem na obrazie. Od strony spodniej w ycina się odpow iednie rowki na poprzeczne
Ryc. 12. Schemat parkietu. (Fot. R. Kozłowski)
listew k i ruchom e (ryc. 14), n astępnie w ycin a się w szystk ie listew k i, które mają być klejone, num eruje się je i nakleja w ed łu g rysunku na odw rocie tablicy
(ryc. 15).
Obrazy, które z pow odów w ym ien ion ych w poprzednim artykule pow inny posiadać ustabilizow aną deform ację, zabezpiecza się parkietem naklejonym na podparkiecie, tj. na rodzaj fundam entu w yrów nującego zaklęsłość deski (ryc. 16).
Ryc. 14. W ycięcie na odwrocie żłob ków dla listew ek ruchomych. (Fot.
R. Kozłowski)
Ryc. 13. N aniesienie rysunku poszcze gólnych listew ek na sklejone dębowe deseczki o odpowiadającym słoju
Ryc. 16. Konstrukcja parkietowa stabilizująca daformację drewna. (Fot. R. Kozłowski) Rye. 15. Naklejony parkiet. (Fot. R. Kozłowski)
