Jan Rutkowski
Badanie w podczerwieni malowidła
"Matka Boska z Dzieciątkiem" z
Kociny
Ochrona Zabytków 45/3 (178), 241-246
odbiór estetyczny m alowidła. Po upływ ie trzech lat od w ykonania pierwszych prób, w e fragmentach o dbarw io nych nie zaobserwowano żadnych zmian.
Opisana metoda um ożliwia przywrócenie pierwotnej, zgodnej z intencjami tw ó rcó w , barwy polichrom ii. Zw ra
ca uwagę m ożliwość wykorzystania jej nie tylko w o d niesieniu do bieli o ło w io w ej, ale także, przy zachowaniu odpow iednich środków ostrożności (stałej kontroli pro cesu rekonwersji), także do m inii.
P aw eł Karaszkiewicz
OXIDIZED LEAD PIGM ENTS IN M URALS A N D THE RESTORATION
OF THEIR ORIGINAL HUES
Attem pts were made to restore original hues to murals cases positive effects were obtained. The procedure was executed w ith lead pigments: w hite and red. In both subsequentlys recorded.
‘ (translated by A. Rodzińska-Chojnowska)
JAN RUTKOWSKI
1950-1990
< &
_
fSERWAi
BADANIE W PODCZERWIENI M A LO W ID ŁA „ M A T K A BOSKA
Z DZIECIĄTK IEM " Z KOCINY
Badanie m alow ideł sztalugowych w podczerwieni nale ży do technik rutynow ych. Rozwój stosowania podczer w ieni polegał z jednej strony na używaniu coraz bardziej zaawansowanej aparatury (od fotografii na uczulanym materiale aż po kamery TV z lampami analizującymi typu V id ic o n )1,2, z drugiej zaś - na coraz dokładniejszym badaniu poszczególnych o biektów 3.
Zastosowanie podczerwieni do badania m alow ideł daje trzy różne m ożliwości. Po pierwsze, m ożliwe jest w y krywanie w tórnych działań na obiekcie (podobnie jak w badaniach w ultrafiolecie). Po drugie, podczerwień pozwala niekiedy uczytelnić niew idoczne w białym świetle napisy czy też większe partie obrazu. Po trzecie wreszcie, penetracja promieniowania podczerwonego, lepsza niż promieniowania widzialnego, w głąb w arstw malarskich stwarza m ożliwość ujawnienia w niektórych w ypadkach rysunku autorskiego. Ta ostatnia zależna jest od obecności rysunku, rodzaju materiału użytego przy rysowaniu oraz czułości spektralnej w podczerwieni za stosowanego detektora. W ym ienione warunki ograni
1 Van Asperen de Boer, J. R. J., Ref/ectography o f paintings using an infrared television system, „Studies in Conservation", 14, 1969, s. 96. .
2 Van Asperen de Boer, J. R. J., A note o f the use an im proved infrared vidicon for ref/ectography o f paintings, „Studies in Conservation", 19, 1974, s. 97.
3 K. Nicolaus, Infrarotunterschung von Gemälden, „Maltechnik Restauro", 82, 1976, s. 73.
czają istotnie liczbę obiektów , na których obserwuje się w podczerwieni rysunek autorski. Podobne ograniczenia można podać dla wspom nianych wcześniej m ożliwości, dlatego metody nie można uznać za uniwersalną. Niniejszy kom unikat ma na celu przedstawienie w y n i ków badań w podczerwieni obrazu Matka Boska z Dzie siątkiem z kościoła parafialnego w Kocinie (w oj. kielec kie). M alow id ło to jest datowane na drugą połow ę XV w. i przez historyków sztuki zaliczane do typu Matka Boska Piekarska4.
Fotografie w podczerwieni na uczulanym materiale (w Polsce zazwyczaj ORWO I 8 5 0 -9 50 ) pozwalają na rejes trację prom ieniowania podczerwonego o długości do 800-950 nm. Zastosowanie takiego materiału, nawet przy doskonałej jakości zdjęcia, pozwala jednak uczytel nić rysunek jedynie w niektórych partiach obiektu, np. pod warstwam i zawierającymi głów nie biel.
W Pracowni Fizyki Stosowanej WKDS do oględzin w podczerwieni stosuje się prosty przetw ornik elektro- now o-optyczny, stanow iący wyposażenie mikroskopu binokularnego „M IF R A ", produkow anego przez PZO. O biektyw mikroskopu został tu zastąpiony obiektywem aparatu fotograficznego (ogniskowa 50 mm), co po zw oliło w ygodnie obserwować większe partie pow ierz chni m alowidła.
4 Konserwacja tego dzieła była przedmiotem pracy magisterskiej Agaty Nowak, prowadzonej przez doc. Małgorzatę Schuster- Gawłowską.
Wadą przetwornika jest n ie w ątp liw ie mała (ok. 2 cm 2) powierzchnia ekranu lum inescencyjnego, na którym p o wstaje przetworzony obraz. Przetwornik ten jest czuły w zakresie do 1 2 0 0 nm, co oznacza m ożliwość lepszej penetracji, jest to jednak czułość znacznie gorsza niż w w ypadku kamer um ożliw iających rejestrację prom ie niowania do 2500 nm.
Fot. 1 przedstawia całość lica m alow idła w św ietle bia łym, fot. 2 została w ykonana na materiale ORWO I 850. Rysunek tw arzy M ad on ny jest wyraźnie w idoczny. Przy zastosowaniu tego materiału ujawnienie ewentualnego rysunku na szatach postaci nie było możliwe.
Obserwacja w podczerwieni za pomocą przetwornika pozwoliła dostrzec rysunek również w partiach szat. Przedstawia on szkic postaci z zaznaczonymi za pomocą kreskowania cieniami.
Najbardziej interesujące fragm enty rysunku przedstaw io no na fot. od 3 do 8 . Dla porównania obok każdej fotografii w podczerwieni przedstawiono fotografię tego samego fragm entu w tej samej skali w św ietle białym. W tym w ypadku zdjęcia w podczerwieni uzyskano fo to grafując za pomocą aparatu fotograficznego z w y c ią giem, ekranik lim inescencyjny przetwornika (m akrofoto- grafia). Uzyskane tą techniką w yn iki przedstawiono po raz pierwszy w pracy A. N ow ak5.
5 A. Nowak-Skowrońska, Konserwacja X V -w iecznego obrazu
na p o dobraziu drew nianym »M atka Boska z Dzieciątkiem« z Ko- ciny, woj. kieleckie, praca magisterska, WKDS ASP Kraków,
1989.
Badanie chemiczne próbki czerni pobranej z miejsca, gdzie w skutek zniszczeń rysunek był odkryty, wykazało obecność czerni kostnej. Rysunek został w ykonany naj praw dopodobniej pędzlem. Analiza chemiczna próbek pobranych z szat M adonny i Dzieciątka wykazała w pier wszym w ypadku obecność azurytu, w drugim azurytu zmieszanego z kraplakiem. Grubość tych w arstw jest podobna jak w innych obiektach tego typu i w ynosi od 0,1 do 0,2 mm. Pomiary grubości w ykonano na prze krojach bocznych za pomocą mikroskopu z okularem mikrometrycznym. Z danych literaturow ych6 dotyczą cych w ykryw alności rysunku w zależności od rodzaju farby oraz długości fali rejestrowanego jeszcze prom ie niow ania podczerwonego wynika, że rysunek ten m óg ł by być uczytelniony jedynie przy grubościach nie w ię k szych od 0,1 mm. W świetle powyższych w y n ikó w konieczna w ydaje się doświadczalna weryfikacja tych danych, a szczególności - po pierwsze - dla farb o spoi w ie tem perowym (dotyczą one spoiwa olejnego), po drugie - pod kątem w p ły w u starzenia się w arstw y malar skiej na jej „przejrzystość" w podczerwieni.
Na zakończenie należy zwrócić uwagę na celowość podobnych badań w malarstwie tablicow ym , ze względu na m ożliwość uzyskania ich ewentualnych cech w s p ó l nych w w arstw ie rysunkowej.
Jan R utkow ski
6 Van Asperen de Boer, J. R. J., Reflectography o f paintings...
1. „M a tk a Boska z D zieciątkiem ” , kościół parafialny w K o c i nie (w oj. kieleckie) - lico m alow idła w św ietle białym 1. „T h e Virgin w ith the C h ild ”, the parish church in Kocina (Kielce voivodship) - the fro n t o f the p a in tin g in w h ite lig h t
2. Fragment m alow idła „M a tk a Boska z D zieciątkiem " w podczerwieni, fotografia na materiale ORWO / 850
2. A fragm ent o f „T h e Virgin w ith the C h ild " in infra-red, a photograph on ORWO / 85 0 film
3-8. Fragm enty rysunki m alow idła „M a tk a Boska z D zieciątkiem " sfotografow ane w po dcze rw ie ni (a) i w te j samej skali w świetle białym (b )
THE INFRARED E X A M IN A TIO N OF THE „V IR G IN W ITH CH ILD "
IN KOCINA
Observations and photographs have made it possible to investigate the draw ing of the face and dress of the figure. The thickness of the layers of samples taken (from the dress of the Virgin and C hild) constitutes 0,1 -0,2 mm, a fact w ith could suggest the necessity of a verifica tion of data, accepted in professional literature on the subject.
(translated by A. R odzińska-Chojnowska)
M A R IA R
0
GÓŻ
M O ŻLIW O Ś C I W Y K R Y W A N IA SPO IW ZAWIERAJĄCYCH
SUBSTANCJE BIAŁKOWE M E T O D Ą SPEKTROFOTOMETRII
ABSORPCYJNEJ W PODCZERWIENI
The examination of the „V irg in w ith C hild" (second half of the Fifteenth century) in the parish church in Kocina (the Kielce voivodship) has been conducted w ith the application o f an electronic-optical transformer from a M l FRA binocular microscope.
The objective of the microscope has been replaced w ith an objective of a photografic camera (50 m m). The lum iniscent screen of the transformer (m acrophotograp hy) has been photographed on ORWO I 850 film .
Celem niniejszego opracowania jest określenie m o ż liw o ści zidentyfikow ania spoiw białkow ych w próbkach za wierających czyste spoiwa białkow e oraz w mieszaninie z pew nym i pigmentam i. Jako metodę analizy w ybrano spektrofotom etrię absorpcyjną w podczerwieni.
Spektrofotom etria absorpcyjna w podczerwieni jest ty pem analizy nieniszczącej (m ożliw ość odzyskania sub stancji badanej do pow tórnej identyfikacji) i pozw alają cej na ustalenie struktury zw iązków chemicznych.
W yniki badań
Do badań pobrano próbki spoiw białkow ych i bia łkow o- olejnych (tem perow ych), czystych oraz zmieszanych z pigmentami. W badaniach wykorzystano próbki przy gotow ane na W ydziale Konserwacji Dzieł Sztuki ASP w 1981 r. przez mgr. T. Stopkę i mgr. Pawła Karasz- kiewicza. Do analizy w ybrano następujące spoiw a b ia ł kowe: jajko całe, żółtko, żelatynę i kazeinę, spoiw a te zmieszano z olejem lnianym i otrzymano spoiw a te m perowe. Spoiw a (białkow e i tem perowe) zostały połą czone z następującymi pigmentam i: bielą o ło w io w ą , błę kitem m iedziow ym , czerwienią żalazową oraz czernią roślinną otrzymaną z w ęgla drzewnego. Wszystkie kom pozycje sp o iw czystych i spoiw z pigmentam i poddano analizie metodą spektrofotom etrii absorpcyjnej w p o d czerwieni. Próbki do analizy pobrano w ilościach: 6 mg, 5 mg, 4 mg, 3 mg oraz 2 mg i zmieszano ze 170 mg bromku potasu (KBr) spektralnie czystego oraz spraso wano w form ie pastylek. W idma IR tych próbek zarejest row ano na spektrofotom erze typu AccuLab 6 firm y Bec kman w zakresie 4 0 0 0 -3 5 0 '1. Rozdzielczość aparatu w y nosi od 4 0 0 0 -2 0 0 0 cm ' 1 (10 c m '1), od 2 0 0 0 -6 0 0 cm '1
(5 cm '1) od 6 00 -3 00 cm ' 1 (3 c m '1). Otrzymane widm a IR porów nano i zinterpretowano. Stwierdzono, że w w i dmach IR próbek zawierających czyste spoiwa białkowe (całe jajko, żółtko, kazeina) w ystępują pasma przy na stępujących częstościach:
2920 cm 1 pasmo pochodzące od drgań rozciągających grup m etylow ych CH3
2860 cm 1 m etylenow ych CH2
1 725-30 cm 1 C = 0 grup karboksylowych COOH 1 645-50 cm '1 CO w wiązaniu peptydowym CONH (A mid I)
1 5 3 0 -4 5 '1 NH w wiązaniu peptydow ym CONH (Am id U)
Stwierdzono, że pasmo Amid I dla czystego jajka i jego mieszanin z pigmentam i w ystępuje przy 1640 cm ' 1 (V.J. Birstein5 podaje, że dla czystego jajka pasma w ystępują przy 1650 i 1550 cm '1, podobnie L.M. Kleiner13). W w idm ie czystej żelatyny i jej mieszanin z pigmentami występuje ponadto pasmo przy 1400 cm -1 pochodzące od drgań grupy COO~. Wg V.J. Birsteina pasmo 1400 cm' 1 znika dla świeżej żelatyny, a jego intensywność zmniejsza się dla żelatyny postarzonej.8
W w idm ach IR spoiw białkow ych o mieszaninie z olejem lnianym (tempera) stwierdzono dodatkow e pasma po chodzące od spoiwa olejnego przy następujących częs tościach:
1 700-10 cm 1 drganie grup karboksylowych COOH 1460 cm 1 symetryczne drganie deformacyjne grup me tylenow ych CH2
1410 cm '1 asymetryczne drganie deformacyjne grup me tylo w ych CH3
1375 cm '1 symetryczne drganie deformacyjne grup me tylo w ych CH3
