Jerzy A. Miłobędzki
Domy rzemieślnicze w miasteczkach
południowej Lubelszczyzny
Ochrona Zabytków 5/2 (17), 117-122
Ryc. 114. D om p o d cien io w y w B iłgoraju , dziś n ieistn ieją cy . R ysu n ek M. B y s ty - d zień sk iego z r. 1905 (w g „W ieś i M iasteczk o“).
DOMY RZEMIEŚLNICZE W MIASTECZKACH POŁUDNIOWEJ LUBELSZCZYZNY
JERZY A. M IŁOBĘDZK I
W czasie objazdu m iasteczek południow ej Lubelszczyzny, zorganizow a nego przez In s tu tu t U rb an isty k i i A rc h ite k tu ry w p aźd zierniku r. 1951, m iałem m ożność obejrzen ia czterech s ta ry c h dom ów drew n ian y ch , słu żących w przeszłości jak o m ieszkanie i w a rsz ta t p racy rzem ieślniczej. P o chodzą one z różnego czasu i p o siad ają rozm aite u k ład y i form y.
I. B iłgoraj, dom przy ul. 3-go M aja N r 59. N ależał niegdyś do sita rz a 1. Opis:
S y t u a c j a : u sta w io n y dłuższą ścia n ą ku p o łu d n io w i, szczytem do u licy , w lin ii zabudow y, za jm u je m niej w ięcej p ó ł szerok ości d łu g iej, b iegn ącej p ro sto p a d le do u licy , d ziałk i; w ty le za b u d yn k iem n o w sze zab u d ow an ia gospodarcze. U k ł a d i f o r m a : jed n o tra k to w y , sk ład a się z izb y i z sien i od strony u licy ; sień p osiad a jedno w e jśc ie z u lic y (obecnie zab ite d esk am i), i d ru gie — z podw órza; od p odw órza
1 W g in fo rm a cji w ła ścicieli. S ita rstw o b yło od d aw n a p o w szech n y m za jęciem m ie szk ań ców B iłgoraja. B r a n d i J., P r z e m y sł drobny w p o w iecie b iłg o ra jsk im , W isła
16, 323— 329, (1902); C h l e b o w s k i B., a rtyk u ł B iłgoraj, S ło w n ik G eograficzn y K rólestw a P o lsk ieg o , 1, 227, (1880); ...i, B iłgoraj w L u b elsk iem , B ib lio tek a W arszaw ska 1842, 2, 222—223; K o l b e r g O., Lud..., S erya X V I, L u b elsk ie 1, 97, (1883).
R yc. 115. D om na L u b elsk im P rzed m ie ściu w Z am ościu; fragm en t pan ora m iczn eg o w id ok u m iasta z r. 1701 w K o n g lich es K rigs A rk iv et w S zto k
h olm ie. (Wg C zołow skiego).
R yc. 116. F ram pol, pow . B iłgoraj — sch em a t p la n ów d om ów przy ul. B u - tlero w sk iej 12 i P rzem y
słow ej 7.
izba posiada dw a, a sień jedno okno; rów n ież jed n o okno o św ie tla sień od u licy; u rządzenia og n io w e w rogu izby, kom in w sien i; dach d w u sp a d o w y , k ryty gontem . W ażn iejsze c e c h y k o n s t r u k c y j n e ścia n y k on stru k cji w ie ń c o w e j zb u d ow an e z o fliso w a n y ch od góry i dołu półok rąglak ów , zw ę g ło w a n y c h na obłap; zrąb sien i d ołączon y do zrębu izby za p o śred n ictw em łą tek ; trzy b elk i stropu izb y podparte przez sosręb.
Szczególną uw agę zw raca tu sień (przedzielona now szym przep ierze niem n a dw ie części). Posiada ona w ielkie w stosunku do izby rozm iary. N ależy przypuszczać, że służyła różnym celom, zw iązanym nie tylk o z go spo darstw em ogrodniczo - rolnym , jak im się zajm ow ali poza sitarstw em m ieszkańcy szczególnie tej części B iłgoraja \ ale i z p rodukcją rzem ieśl
niczą 2.
B ud yn ek przechodził w iele przeró bek i zm ian. P rzeb u d o w an e b yły u rz ą dzenia ogniowe, kom in i dach, pow iększane (o ile p ierw o tn ie wogóle ist niały) okna sieni. P rzed e w szystkim jed n a k dom pozbaw iony został kom o ry i podcienia, k tó re niegdyś bezw ątp ienia posiadał. D ow odem istn ienia kom ory są niepotrzebne obecnie dodatkow e drzw i w zew nętrzn ej, w schod niej ścianie izby. P rzesunięcie k u bokowi drzw i ze środka ściany szczyto w ej je st arg u m en tem p rzem aw iający m za obecnością trójsłupow ego pod cienia szczytowego, którego słup środkow y nie pow inien być ustaw ion y na osi d r z w i3.
1 D om zn ajd u je się w e w sch od n iej części m iasta, w z esp o le działek p rzechodzących b ezp ośred n io w teren y u praw ne; o u p ra w ie roli ja k o za jęciu d od atk ow ym sitarzy u K o l b e r g a j. w.
2 O pis dom ów sitarsk ich w B iłgoraju , w B ib lio tece W arszaw sk iej (223), p o w tó rzony przez K o l b e r g a (65, 66), m ożna rozm aicie in terp retow ać: albo dom y te p osiad ają u k ład taki, jak w dom u przy ul. 3-go M aja N r 59, o sien i b ęd ącej p ra cow n ią, albo rozd zielon e są sien ią na d w ie części — p r a co w n ię i m ieszk a n ie („... z jednej strony je st pracow nia..., z drugiej zaś m ieszk a n ie gosp od arsk ie z izby i alk ierza złożone...“).
J a k ta k i podcień praw dopodobnie w yglądał, w idać na ry su n k u M. B y- stydzieńskiego z r. 1905 1, p rzed staw iający m in n y dom z B iłgoraja, dziś n ieistn iejący (ryc. 114). N iew iadom a jest d ata pow stania tego domu, w y d aje się jednak, że pochodzi z pocz. w. XIX -go. Przeciw późniejszem u je go d atow aniu p rzem aw ia balasow aty w ykrój słupów podcienia, form a, k tó ra w ty m czasie u stę p u je m iejsca form om klasycystycznym , p an u jący m w d rew n ian y ch podcieniach m iasteczek lubelskich w. X IX -g o 2; z d ru giej stro n y w ęgieł n a jaskółczy ogon z ostatkam i, zastosow any tu, nie po w inien być w cześniejszy.
Dom przy ul. 3-go M aja N r 59 nie jest datow any. Posiada jed n ak cechy b u d y n k u starszego niż ten, k tó ry był rysow any przez B ystydzieńskiego, a m ianow icie: w ęgieł n a obłap, oraz bardzo niskie drzw i, z t.zw. psam i, d ającym i półokrągły w ykrój nadproża. M ożna więc przypuszczać, że po chodzi z w. X V III-go.
Pobieżna re k o n stru k c ja pierw otnego w yglądu obiektu pozw ala n a za liczenie go do ty p u b u d y n k u pow szechnie niegdyś spotykanego w cen tra ln e j Polsce. C h a ra k te ry z u ją go n astęp u jące cechy: zabudow a lu źna szczytem do ulicy lub drogi, p lan jed n o trak to w y złożony ze szczy tow ego podcienia, najczęściej o trzech słupach, dalej — z sieni, izby i za zw yczaj z kom ory. D om y tak ie budow ane były przez szlachtę dla p ań sz czyźnianych chłopów w w. X V III-y m 3, do początku X IX -go 4. Jak o ty p m usiały się w ykształcić jeszcze daw niej. W L ubelskim w ystępow ały już n apew no na przełom ie X V II/X V III w., jak o ty m św iadczy fra g m en t p a noram icznego w idoku Zam ościa z r. 1704, p rzed staw iający zabudow ę p rz e d m ie śc ia 5. Nie w nik ając w genezę p o d c ie n ia 6, trz e b a stw ierdzić, że ty p te n zw iązany je st z zabudow ą luźną, w iejską. Jeśli w y stęp u je w m iasteczkach, to nigdy w zw arcie zabudow anym śródm ieściu; luźna bo w iem p rzestrzeń m iędzy dom am i jest p otrzeb n a dla zapew nienia św iatła izbom um ieszczonym w środku budynków .
1 Ś rod k ow a część tego rysu n k u została o p u b lik ow an a przez Z. G l o g e r a (B u d o w n ictw o d rzew n e i w y ro b y z drzew a w daw nej P o lsce, 1, 233, (1907), całość — w w y d a w n ic tw ie W ieś i M iasteczko, 88, (1916).
2 Por. fotografie: G l o g e r , 217, 242, 243; W ieś i M iasteczko, 95, 103, 104. 3 G l o g e r , 142.
4 N ajp ó źn iejszy zn an y m i przyk ład tego typ u dom u pochodzi z r. 1813 (chałupa w Sm ogorzow ie, w p o w ie c ie opoczyńskim ). W L u b elszczyźn ie typ ten m u sia ł już w w . X I X - y m zanikać, skoro n ie fig u ru je w ó w czesn y ch opisach chałup lu b elsk ich (G 1 u z i ń s к i J., W łościan ie z okolic Z am ościa i H ru b ieszow a, A rch iw u m dom o w e ed. K. W ójcicki, 408, — przedruk, przez K o l b e r g a , 58— 60 K o l b e r g , 54—
56). K. M o s z y ń s k i (B u d ow n ictw o lu d o w e w o k o licy Z am ościa, 13 (b. r. w .) w y m ien ia jed en p od ob n y dom z p o d cien iem narożnym ; ch ału p y z w ejściem od szczy tu n igd zie już n ie sp otk ał (11).
5 C z o ł o w s k i A ., P lan i w id ok Z am ościa z r. 1704 w k sięd ze zbiorow ej S z y m on S zym on ow icz i jeg o czasy, 194— 199 (1929).
6 G l o g e r (142) przypuszcza, że p o w sta ły one jako n a śla d o w n ictw o p od cien i do m ó w m ia steczk o w y ch .
II, III. Fram pol, pow .Biłgoraj, 2 dom y: p rzy ul· B uttlerow skiej N r 12 i ul. P rzem ysłow ej N r 7. D aty budow y 1804 i 1812. N ależały nieg dyś do tkaczy 1. P raw ie identyczne (ryc. 117). Opis:
S y t u а с j a: u sta w io n e szczytam i do u lic, od k tórych od d zielon e są ogródkam i; ul. B u tlero w sk a b ieg n ie od strony p o łu d n io w ej dom u, ul. P rzem y sło w a — od p ó ł n o cn ej; w o ln o sto ją ce n a dość ob szernych d ziałk ach m ieszczących w ty le zab u d o w a n ia gospodarcze. U k ł a d i f o r m a : jed n otrak tow e, złożon e z izby — zaw sze w p ołu d n iow ej części dom u — sieni na przestrzał i kom ory; izby m ają po jed n y m ok n ie od w sch od u i jed n ym , bardzo szerokim , od p ołu d n ia (posiadają one n o w sz e skrzydła); k om ory o św ietlo n e w y c ię c ie m m ięd zy b alam i (w yzior); u rzą d zen ia ogn iow e w rogu izby, w sie n i — m u ro w a n y kom in, rozszerzający się k u do ło w i w m ałe pom ieszczen ie; dach czterosp ad ow y, k ry ty gontem . W ażn iejsze c e c h y k o n s t r u k c y j n e : ścia n y k on stru k cji w ień co w ej zb u d ow an e z o fliso w a n y ch od d o łu i góry p ółok rąglak ów , zw ęg ło w a n y ch n a obłap; zręb y sien i i kom ór dołączone do zrębu izb za p ośred n ictw em łątek ; w izb ach po trzy b e lk i o bardzo m a ły ch p rze krojach podparte przez sosręby; k rok w ie w sp a rte b ezp ośred n io na zrębie.
D om y zachow ały się w stanie pierw otnym . Je d y n ie u rządzen ia ognio w e zostały przebudow ane; m. i. otw ór (czeluść) um ieszczonego w izbie p ie ca chlebow ego w ychodził niegdyś do m ałego pom ieszczenia w e w n ę trz u kom ina.
W ykonyw anie rzem iosła w płynęło tu jedynie n a w ielkość okien w po łud niow ych ścianach izb, pod k tó ry m i m iały niegdyś stać w a rszta ty tk a ckie 2. Poza ty m dom y posiadają program , u k ład i w ygląd chałup w ie j skich. Podobne dom y w y stę p u ją w e w siach L ubelszczyzny przez cały w iek X IX -ty 3. Jak o ty p c h a ra k te ry z u ją je następ u jące cechy: zabudow a lu ź na, odsunięcie od drogi lub ulicy, p lan jed n o trak to w y złożony z izby, sie ni na p rzestrzał w środku i kom ory, dach czterospadow y.
D aty 1804 i 1812 um ieszczone n a sosrębach dom ów fram polskich dowo d zą istn ienia tego ty p u w m iasteczkach na przełom ie X V III/X IX w. Stoi
rów nież w e F ram p o lu dom z tego sam ego p raw ie okresu (przy ul. P rz em y słow ej N r 5, z r. 1818), któ ry, choć d w u trak to w y , w y k azu je w iele podo b ień stw do domów om ów ionych pow yżej, co n asu w a przypuszczenia istn ie
nia genetycznych zw iązków m iędzy n im i w s z y s tk im i4.
1 W g in form acji w ła ścicieli; o tk a ctw ie w B iłgoraju u B r a n d l a j. w. 2 W g in form acji w ła ścicieli.
3 G l u z i ń s k i j. w. ; K o l b e r g , 54— 56; M o s z y ń s k i , 8.
4 N a stą p iło tu zd w o jen ie traktu w części izb y i sien i, k om ora n a to m ia st p rzech o d zi przez całą szerokość dom u, jak w b u d yn k ach jed n o tra k to w y ch . N ie w y d a je się, b y m ożna b yło łączyć układ tego dom u z sy m etry czn y m i p lan am i d w u tra k to w y m i sp o ty k a n y m i w tym czasie w bardziej na p ółnoc leżą cy ch częściach P olsk i.
R ye. 117. Fram pol, pow . B iłgoraj — dom przy ul. P rzem y sło w ej 7 z r. 1812;
R yc. 118. F ram pol, pow . B iłgoraj — R yc. 119. M odliborzyce, pow . K raśn ik — dom przy ul. B u tlero w sk iej 12 z r. 1804; dom nr 6; drzw i i n ieu ży w a n e okno
fragm en t ścian y w sch od n iej. sieni.
IV. M odliborzyce, pow. K raśnik, dom N r 6, p rzy placyku w północnej części m iasteczka (ryc. 119). Opis (w czasie mego p obytu w M odliborzy cach dom b y ł zam knięty, stąd niem ożność dokładnego opisu, ani zasięg nięcia in fo rm acji o jego w ieku i przeznaczeniu):
S y t u a c j a : u sta w io n y szczytem ku p la cy k o w i (na południe), od k lórego je s t o d su n ęty w głąb d ziałki; p rzestrzeń m ięd zy dom em a p la cy k iem zajęta częściow o przez ogródek; obok dom u bram a w ja zd o w a na podw órze, z drugiej strony sąsied n i dom bezp ośred n io graniczący; z tyłu — pod w órze z zab u d ow an iam i gospodarczym i U k ł a d i f o r m a : d w u trak tow y z sien ią w rogu, w której zn ajd u je się otw ór ok ien n y , zab ity d esk am i; dach n aczółk ow y, k ryty słom ą. W ażniejsze c e c h y k o n s t r u k c y j n e : ścian y k on stru k cji w ień co w ej zb u d ow an e z k an tów k i, w ę g ły obite deskam i.
Z w raca tu uw agę obecnie n ieużyw any otw ór okienny przy drzw iach do sieni. Istn ienie jego dowodzi w yko n yw ania w sieni czynności w y m ag ają cych specjalnego ośw ietlenia. N asuw a się przypuszczenie, że i tu m ieścił się w a rszta t rzem ieślniczy.
D w u tra k to w y p lan z sienią n a ro ż n ą 1, obróbka d rew n a w ścianach, dach n a c zó łk o w y 2 każą datow ać dom ten co nam niej n a połowę w. X IX -go. Podobne dom y z jaw iają się w Polsce ce n traln e j, na wsi, w la tach czterdziestych X IX -go w . 3
P odsum ow anie pow yższych opisów i uw ag da się ująć w p arę punktów : 1·— O m aw iane dom y sy tuow ane są w m iasteczkach w blokach pozaryn-
kowych.
1 W m iasteczk u tego regionu podobne rozp lan ow an ie znane m i jest na przyk ład zie z r. 1854 (U lanów , dom przy ul. Ja n o w sk iej N r 19).
2 W L u b elsk iem dach n a czó łk o w y w w . X I X -y m w y stę p u je p o w szech n ie n a do m ach m ia steczk o w y ch typu p rzyryn k ow ego; na ch ału p ach zja w ia się na przeł.
X IX /X X w. M o s z y ń s k i , 9).
3 S zereg p rzyk ład ów w zbiorach S ek cji I Z akładu A rch itek tu ry P olsk iej P o lite c h n ik i W arszaw skiej.
2.— Zbudow ane są n a dość obszernych działkach, m ieszczących p onadto w szystkie elem en ty zagrody w iejskiej: podwórze, zespół budyn k ów gospodarczych, ogród itd.
3.— Są b udynkam i w olnostojącym i; p lan ich, p rzy ustaw ien iu szczyto- tow ym , w yklucza, by m ogły znajdow ać się kiedykolw iek w zabudo w ie zw artej.
4.— Sw ym program em , rozplanow aniem , fo rm ą i k o n stru k c ją n a w iązu ją do budow nictw a w iejskiego poszczególnych okresów·
5.— M ieszczące się w nich w a rszta ty rzem ieślnicze nie w p ły n ęły zasadn i czo na u k ład i form ę budynków ; w p ływ ich ogranicza się do rozsze- szerzenia sieni i zaopatrzenia jej w o kna (Biłgoraj, M odliborzyce), czy — pow iększenia pow ierzchni okien w izbie (Fram pol).
Z m niejszająca się rokrocznie liczba drew n ian y ch zabytków b u dow n i ctw a m ałom iasteczkow ego każe zwrócić szczególną uw agę n a cztery opi sane domy. Jak o b u d y n k i ilu stru jące, w jak ich w a ru n k a ch odbyw ała się d aw n a pro d u k cja rzem ieślnicza, n a b ie ra ją one w artości d o kum entu. Po w inny być przeto otoczone opieką.
Dom w B iłgoraju je st jed y n y m pozostałym przy k ład em dom u sita rsk ie go. Przeszedł za w ielkie przekształcenia, by m ożna było go przyw rócić do daw nego stan u; w ym agałoby to p rzep ro w adzenia gru n to w n ej re k o n s tru k cji, nie byłaby ona jed n a k o p arta n a d ostatecznej dokum entacji.
D w a dom y tkaczy w e F ram polu i dom w M odliborzycach zachow ały się w dość dobrym stanie. Dalsze u trz y m an ie tego sta n u sprow adza się do ochrony ich dachów i podw alin, dwóch podstaw ow ych elem entów , od k tó ry ch zależy długowieczność b u dynków d rew n ian y ch ’.
1 W razie niszczenia mogą one być zawsze w całości lub częściowo w ym ienione, co jest najczęstszym zabiegiem konserwatorskim, przez który przechodziła większość starszych budynków drewnianych.
