Anna Diakowska-Czarnota, Marcin
Kozarzewski
Odsłonięcie, konserwacja i
restauracja części wystroju
malarskiego kaplicy św. Jakuba w
kościele NMP w Gdańsku
Ochrona Zabytków 36/3-4 (142-143), 258-260
ANNA DIAKOWSKA-CZARNOTA MARCIN KOZARZEWSKI
ODSŁONIĘCIE, KONSERWACJA I RESTAURACJA CZĘŚCI WYSTROJU MALARSKIEGO
KAPLICY ŚW. JAKUBA W KOŚCIELE NMP W GDAŃSKU
Jesie n ią 1982 r. w prasie pojaw iły się in fo rm acje n a te m a t now o o d k ry ty ch m alow ideł ściennych w kościele NM P w G dańsku 4 D oniesienia prasow e zaw ierały pew ne nieścisłości podyktow ane m.in. dążeniem do w yw ołania sensacji. W sp ra w ie m a low ideł w y pow iadała się doc. dr hab. M aria Roz- n ersk a, n ad zo ru jąca prace badaw cze o ra z k ie r u ją ca k o n serw acją i re sta u ra c ją polichrom ii, jed n ak jej sp ro sto w an ie nie zostało op ublikow ane i to w znacznej m ierze przyczyniło się do n a p isa n ia k o m u n ik atu .
W k ap licy Św. Ja k u b a , w południow ej n aw ie p re z b iteriu m , już około 1960 r. podczas rob ó t m u r a r skich praco w n icy gdańskiego O ddziału P rac o w n ie K onserw acji Z abytków stw ierdzili istnien ie poli chrom ii pod stary m i pobiałam i. Na p odstaw ie tych przypadkow ych o d k ry w ek dokonano w stępnego ro z poznania, ustalającego, iż jest to m alow idło p rz e d staw iające frag m en t „Sądu O statecznego”, znajd u je się n a w e w n ętrzn ej w schodniej sk arp ie i oddziela kaplicę Św. Ja k u b a od k ap licy Św. Jad w ig i. W zm iankę o tym zam ieścili w swoim k atalo g u A. K arło w sk a-K am zo w a i J. D o m asło w sk i2, pom inęli jed n ak pozostałą część polichrom ii pok ry w ającej ścian y kaplicy, co — ja k przypuszczam y — było w ynikiem b ra k u inform acji dotyczących zasięgu w y stęp o w an ia m alow idła oraz treśc i przedstaw ień . Do p ra c p rz y o d słan ian iu m alow ideł w k ap licy Św. Ja k u b a pow rócono obecnie, co należy zaw dzięczać in icjatyw ie proboszcza bazyliki M ariackiej i G dań skiego O środka D okum entacji Zabytków . Na zlecenie W ojew ódzkiego K onserw atora Zabytków prace zw ią zane z usunięciem pobiał powierzono ekipie studen tów z Z ak ła d u K o n serw acji M alarstw a i Rzeźby P o lich ro m o w an ej W ydziału Sztuk P ięk n y ch UMK w T o ru n iu pod k ie ru n k ie m m gr m gr D an u ty i R y szarda Ż ankow skich. F ro n t robót — z pow odu tr u d ności tech nicznych p o staw ienia odpow iedniego r u sztow ania — ograniczono do skarpy, gdzie odkryw ki b y ły najw iększe. W w yniku prac odsłonięto spod po b iał m alow idło przedstaw iające w g ó rn ej części „Sąd O stateczny” — C hrystus Sędzia w m ando rli, otoczony dm ącym i w trą b y aniołam i, niżej Dei- sis — M ater M isericordiae o tulająca płaszczem po
stacie orantów i św. Ja n Chrzciciel, pod ty m zaś scena R esurrectio Carnis, ukazana w c h a ra k te ry s ty cznej k on w encji „in ictu o cu li” 3. D olną część m a low idła w ypełn ia w całości m o n u m en taln a postać św. J a k u b a A postoła, p a tro n a kap licy ukazanego n a tle arch itek to n iczn ie m alow anego b ald ach im u . Od dołu kom pozycję zam yka pasow y o rn a m e n t ro ś lin ny (naprzem ianległe czerw one i zielone liście o w i jające się w okół pręta). O dsłonięte m alow idło m a form ę w ąskiego pasa o szerokości 1,40 m i w ysok o ści 9,30 m, licząc zaś od posadzki kaplicy, w ysokość m alow idła dochodzi do 14,50 m.
P olich rom ia ze św. Ja k u b e m i sceną „S ądu O sta tecznego” jest częścią szerzej pom yślanego w y s tro ju m alarsk ieg o kaplicy. Na obecnym etapie p ra c z przyczyn technicznych nie m ożna było je d n a k do konać pełniejszego rozpoznania. Konieczność w y ko rz y stan ia ustaw ionego ru szto w an ia zdecydow ała, że n aty ch m iast po odsłonięciu p o lich ro m ii na s k a rp ie po djęto p race n ad jej k o n serw acją i re sta u ra c ją . P ra c e te w ykonał zespół praco w n ik ów UMK w To ru n iu : doc. d r hab. M aria R oznerska, m gr A nna D iakow ska-C zarnota i m g r M arcin K ozarzew ski. P rzy oczyszczeniu m alow idła z resztek pobiał sk al pelam i i m iękiszem chlebow ym od spojenia ty n k u od podłoża podklejono 15—25°/o em ulsją w odną p o lio ctan u w in y lu (Talens, H olandia) z do datkiem k r e dy pław io nej, jako w ypełniacza. T ru d n y prob lem stanow iły żółte plam y pojaw iające się na pow ierz chni m alow idła n a sk u tek m ig rac ji soli żelazow ych podczas kładzenia pęcherzy. Z abarw ienia te częścio
wo udało się usu nąć w ilgotnym i k o m presam i z li gniny. Niepowodzeniem skończyło się im pregnow a nie pęcherzy od w ew nątrz roztw oram i „ P aralo id u ” w toluenie i „PM B” w acetonie, co m iało przyczy nić się do unieruchom ienia soli żelazowych i zapo bieżenia m ig ro w an iu ich na p o w ie rz c h n ię 4. W yko n an e p ró by w ykazały, że po ta k ie j im p reg n acji w n ętrze pęcherza m a ta k znaczne napięcie po w ie rzchniow e, że nie istn ie je m ożliwość w prow adzenia odpow iedniej ilości spoiw a em ulsyjnego. W zw iąz k u z ty m zrezygnow ano z p o d k lejan ia n iek tó ry c h odspojeń, uznany ch za n ie grożące dalszym i uszko dzeniam i. G łów nie b y ły to m iejsca, gdzie ty n k leży
1 „Wieczór Wybrzeża”, z 30.08.1982 r., „Trybuna budu”, z 31.08.1982 r. „Życie Warszawy”, z 6.09.1982 r.
2 Materiały do katalogu gotyckich malowideł ściennych w Polsce, pod red. A. Karłowskiej-Kamzowej, Poznań 1981.
3 Wyodrębnia się dwa podstawowe typy Zmartwych wstania Ciał — tzw. postępujące, którego najgłośniej szą realizacją jest „Sąd Ostateczny” Signorellego w ka tedrze w Orvieto oraz Zmartwychwstanie „in ictu ocu- li”, tzn. w mgnieniu oka, w którym osoby
zmartwych-258
wstające przedstawione są w pełni krasy ciała, najczę
ściej upiększonego i zuniformowanego, por. L. R e a u , Iconographie de l’art chrétien, (w:) Nouveau Testa ment, t. I, Paris 1957, s. 741.
4 Podobne próby zakończone pozytywnym rezultatem opisane są w nieopublikowanej pracy magisterskiej H. K u t z n e r , Zapobieganie przebarwieniom tynku przy zabiegu likwidacji jego odspojeń, wykonanej w Zakła dzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK w Toruniu, 1979 r.
- < \ * D
L
K o śció ł N M P a n n y w G dańsku, kaplica S w . J a k u b a — fr a g m e n t o d sło n iętej p o lichrom ii po ko n serw a cji. W gór n e j części m a lo w id ła przedstaw iono „Sąd O sta te c zn y” — C h r y stu s Sęd zia w m an d o rli otoczony d m ą c y m i w tu b y aniołam i, n iż e j D eisis — M ater M isericordiae otulająca p ła szcze m postacie orantów i Sw . Jana C hrzciciela. Po n iże j scena R esurrectio Garnis. D olna część m alow idła to m o n u m e n ta ln e p rze d sta w ien ie postaci św . J a k u b a A po sto ła , patro n a kaplicy.
S t M a ry ’s C hurch in G dańsk, S t Jacob’s C hapel, detail o f u n co v ered p o ly ch ro m y a fte r conservation. T h e top p a rt o f th e p ainting d ep icts L ast J u d g e m e n t — C hrist th e Ju d g e in m andorla surrounded by angels blow ing th e tru m p e ts, below — Deisis, M ater M issericordiae eve- loping fig u res of orants and S t Jo h n th e B a p tist. B elo w a scene of R esurectio Garnis. T h e bottom p a rt o f th e p a in tin g is a m o n u m en ta l re p rese n ta tio n o f th e fig u re o f S t Jacob, A postle, cha p el’s patron
n a gładkim , nie nasiek an y m licu cegły, a przyczep ność do podłoża jest zapew niona dzięki niew yró w - n a n iu spoin.
Założono w ap ien no -piasko w e k ity o ra z m iejscam i uzupełniono pobiałę, b y w yrów nać p ow ierzch nię m alow idła. O statni i zarazem n a jb a rd z ie j k o n tro w e rsy jn y eta p p rac stano w iło p u n k to w an ie i re k o n s tru k c ja frag m en tó w w a rstw y m alarsk iej. Nie m oż n a było uw zględnić pełnego k o n tek stu a rty s ty c z n e go i historycznego, jak im jest u k ry ta pod pobiała- m i pozostała część polichrom ii. Równocześnie w zglę dy ek on om iczno-organizacyjne p rzem aw iały za cał k o w ity m zakończeniem p rac na skarpie. Także stan zachow ania polichrom ii upow ażniał, ja k sądzim y, do podjęcia takiego k ro k u . O statecznie, po stan o w io no dokonać u zu p ełn ień kreseczką (tratteggio). Z a chow ane fra g m e n ty p olichrom ii pozw oliły na p eł ną re k o n stru k c ję fo rm y i k olo ry styk i w szystkich podstaw ow ych elem entów kom pozycyjnych. R etusz w ykonano farb am i akw arelow ym i firm Talens i W in so r N ew ton.
W stępna analiza stylisty czn a każe d o p atry w ać się w pływ ów m alarstw a czeskiego (trzeci sty l czeski), szczególnie w y raźn y ch w postaci św. Ja k u b a . S ze rzej zakrojona in te rp re ta c ja historyczna i ikono g raficzn a m ożliw a będzie po odsłonięciu pozosta łych części w y stroju, co może nastąpić dopiero za k ilk a lat.
m gr Anna biakow ska-Czarnota m gr Marcin Kozarzewski UMK w Toruniu T H E U N C O V E R Y , C O N S E R V A T I O N A N D R E S T O R A T I O N O F P A R T O F P A I N T E R S ’ D E C O R I N S t J A C O B ’S C H A P E L I N S T M A R Y ’S C H U R C H I N G D A N S K A b o u t 1 9 6 0 d u r i n g b r i c k l a y e r ’s w o r k s c a r r i e d o u t i n S t M a r y ’s C h u r c h i n G d a ń s t k , t h e w o r k e r s o f a G d a ń s k D i v i s i o n o f t h e A t e l i e r s f o r C o n s e r v a t i o n o f C u l t u r a l P r o p e r t y f o u n d o u t i n a s o u t h a i s l e o f t h e p r e s b y t e r y i n S t J a c o b ’s C h a p e l t h e e x i s t e n s e o f p o l y c h r o m y u n d e r o l d w h i - t e t e w a s h e s . I t w a s t h e n s t a t e d t h a t w a s t h e p a i n t i n g d e p i c t i n g a d e t a i l o f L a s t J u d g e m e n t . T h e w o r k o n t h i s w a l l p a i n t i n g h a s b e e n r e c e n t l y r e s u m e d . T h e w h i t e - w a s - h e s h a v e b e e n r e m o v e d u n c o v e r i n g , f o r t e c h n i c a l r e a s o n s , o n l y s m a l l p a r t s . T h e u n c o r v e r e d p a i n t i n g h a s a f o r m o f a n a r r o w b e l t (1 .4 m w i d e a n d 9 .3 m h i g h ) . G o n s e r v a t i o n a n d r e s t o r a t i o n w o r k w a s c a r r i e d o u t b y a t e a m o f 259
workers from the Toruń U niversity of Nicolaus Coper nicus. A fter rem oving the rem aining parts of w hite- -washes from the painting w ith scalpes and bread crumb, p laster loosened from th e base was cemented w ith a 15—25®/o w ater em ulsion of vinyl poly acetate (Talens, Holand) w ith the addition of w hiting as an extender. A serious problem represented yellow stains appeaning on the surface of the painting caused by a m igration of ferric salts during smoothing down the blisters. It was possible to remove the staining partially by putting w et compresses from wood-wool. A ttem pts to im pregnate blisters from inside w ith solutions of
Paraloid in toluen and of PMB in acetone ended in failure. The missing parts in the painting were done w ith hatching (trateggio). Preserved parts of polychro- my m ade it possible to reconstruct th e form and co lours of basic elements. W ater-colour paints made by Talens and Winsor Newton w ere used for retouching. A prelim inary stylistic analysis suggests the effect of Czech painting, pronounced in p articular in the figure of St Jacob. A full hictoric and iconographie interpre tation will be possible only after the uncovery of all
polychromy.
STEFAN W ÖJCIK
KONSERWACJA MALOWIDŁA „CHRYSTUS W TŁOCZNI MISTYCZNEJ” W ZAKRYSTII
KOŚCIOŁA NMPANNY W STARGARDZIE SZCZECIŃSKIM
„Kościół N M P anny w Stargardzie należy do n a j zn a ko m itszyc h dzieł średniow iecznej a rc h ite k tu ry nie ty lk o P om orza Zachodniego, ale w ogóle pół nocnych terenów E uropy Ś ro d ko w ej” *. P oczątki b u
dowy kościoła sięgają praw dopodobnie końca X III w., a jej zakończenie n astąp iło w 1499 r.: budow ę za k ry stii ukończono w 1404 r.
M alowidło „C hrystus w tłoczni m isty czn ej”, zn a jd u jące się w górnej części zachodniej ściany zak rystii, jak su g eru je K. K a li ta 2, m ogło pow stać po 1400 r.
M alowidło to, o w ym iarach 200X250 cm, od góry za kończone ostrym łukiem , przedstaw ia C hrystusa w tłoczni m istycznej i klęczącą po p ra w ej stro n ie M a donnę. Na sym bolicznie u k azanej tłoczni w p ostaci p ra s y do w yciskania w inogron stoi p ra w ie n ag i C h ry stu s, w sp ierający się n a k rz y żu i o b ejm u jący go lew ą ręką, w któ rej trzym a rózgę, przy czym dolna część krzyża stano w i jed n ą ze śru b prasy . Na dole z n a jd u je się naczynie, do którego spływ a w ycisk an y sok. Z p ra w ej stro n y klęczy M atka
Bos-1 K. K a l i t a , Kościół pw. NPMarii w Stargardzie Szcze cińskim, Szczecin 1978 r., maszynopis w posiadaniu Wo jewódzkiego K onserw atora Zabytków w Szczecinie, a cytat pochodzi ze wstępu. Jest to obszerne opracowa nie oparte na dotyczącej tem atu literaturze i dostęp nych źródłach archiw alnych. W szystkie dane historycz ne zaczerpnięto z tego opracowania.
2 M. K a l i t a , op. cit., s. 50. Żaden z autorów zajm u jących się wcześniej w ystrojem w nętrza kościoła NM Pan ny w Stargardzie Szczecińskim nie wspomina o m alo widle w zakrystii, co mogłoby sugerować, że malowi dło aż do gruntownego rem ontu w latach 1905—1911, kiiedy je konserwowano, mogło być zamalowane lub n a w et zatynkowane.
1. Kościół NMPanny w Stargar dzie Szczecińskim — „Chrystus w tłoczni m istycznej”, fotografia sprzed 1945 r.
1. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, ”Christ in a Mys tical Press”, photograph from
before 1945 260
