Eugeniusz Kosik
Miasto rządowe Małgoszcz w latach
1795-1869
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 117-128
1985
Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom X IV , Kraków 1985
EUGENIUSZ KOSIK
MIASTO RZĄDOWE MAŁOGOSZCZ W LATACH 1795— 1869
N iniejsza praca jest kontynuacją rozpoczętych przez autora studiów po św ięconych dziejom M ałogoszcza 1. Oparta została głów n ie na źródłach ręko piśm iennych zdeponow anych w archiw ach k ieleck im i radomskim. Ponadto w ykorzystano w niej rezultaty badań historyków parających się g łó w n ie pro blem atyką regionalną.
Intencją autora artykułu jest ukazanie procesu przemian, jakie nastąpiły w M ałogoszczu w latach 1795— 1869. P ierw sza z tych dat zam yka w zasadzie krótki okres ożyw ien ia gospodarczego, druga natom iast kładzie kres statu sow i M ałogoszcza jako m iasta. Od roku bow iem 1869 stał się osadą w iejską. Jaka była przynależność adm inistracyjna M ałogoszcza w om aw ianym okre sie? Do roku 1795 w chodził on w skład w ojew ództw a sandom ierskiego, a po III zaborze przez 14 lat b ył w rękach austriackich. Z kolei w roku 1809 dzięki zw ycięskiej kam panii ks. Józefa Poniatow skiego przyłączony został do K się stw a W arszaw skiego, zaś po jego likw idacji do pow stałego w roku 1815 K ró lestw a P olskiego.
Jaka była pozycja M ałogoszcza u schyłku istnienia R zeczypospolitej szla checkiej?
W dobie P olski feudalnej M ałogoszcz był obok Chęcin, Radoszyc i Przed borza jednym z czterech m iast królew skich położonych w pow iecie chęciń skim . Od X V w . stanow ił on w raz z pobliskim i wsiam i: Cieśle, Leśnica, Skor ków oraz w sią podm iejską B ocheniec starostw o niegrodow e. Od roku 1726 znajdow ało się ono w rękach Szaniaw skich herbu Junosza. Ostatnim z tego
1 E. Kosik, Dzieje Małogoszcza do r. 1795, Opole 1975, Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. M. Horna (maszynopis); Tenże,
Ludność Małogoszcza w latach 1662—1686 w św ietle ksiąg m etrykalnych,
„Studia K ieleck ie”, nr 2/1974, s. 61—72; Tenże, Działalność społeczno-gospo
darcza Slańków, „Studia K ieleck ie”, nr 1/1975, s. 74—78; Tenże, Małogoszcz. R ozw ój u rbanis tyczny i zabudowa, „Kwartalnik A rchitektury i Urbani
styki” nr 3/1976, s. 239—247; Tenże, S tarostw o niegrodowe małogoskie od XV do XV III w . „Studia H istoryczne” R. X IX , 1976, z. 4., Tenże, Dzieje
Małogoszcza do po ło w y XV II w . „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”
118 E u gen iu sz K o s ik
rodu, który trzym ał je zgodnie z p rzyw ilejem z roku 1781, b ył S tan isław Szaniaw ski, krajczy koronny, szam belan królew ski, kaw aler Orderu św . S ta n isław a 2. W drugiej połow ie X V III w., tak jak i w w ielu in n ych m iastach, także w M ałogoszczu nastąpiło ożyw ien ie gospodarcze. W 1761 r. rea k ty w o w ano cech garncarski, w trzynaście lat później pospolity, a w 1776 r. sz e w ski 8. Pom im o to w iększość m ałogoszczan utrzym yw ała się w ów czas z roln ic tw a, hodow li, z w yszyn k u oraz rękodzielnictw a. N iew ielk a liczba ludności ż y dow skiej trudniła się handlem i drobnym r z em io słem 4. Dom inacja elem entu polskiego u schyłku X V III w . była konsekw encją dekretu królew skiego z ro ku 1775, na m ocy którego zmuszono Ż ydów do opuszczenia m ia s ta 5. W jego następ stw ie jedynie co odw ażniejsi Izraelici pozostali w M ałogoszczu, w ię k szość natom iast przeniosła się do pobliskich m iasteczek: Chęcin, Radoszyc, Jędrzejow a, W łoszczowej, a naw et do pobliskich wsi.
K onsekw encją popraw y stanu rzem iosła i handlu w epoce stan isław ow sk iej było nasilen ie akcji budow lanej. W 1788 r. M ałogoszcz liczy ł co najm niej 179 dom ów, a w ięc ustępow ał w ów czas Chęcinom , które m iały w ów czas 255 d o m ó w 6. Jednakże w stosunku do roku 1765, g d y to M ałogoszcz liczył zaled w ie 115 dom ów, w zrost był aż nadto dostrzegalny.
Jednym z w ażkich czynników decydujących o rozw oju M ałogoszcza było jego położenie na bardzo ruchliw ym trakcie K raków — W arszaw a7. P rze jeżdżały tęd y liczne w ozy kupieckie i orszaki dostojników p aństw ow ych. W 1787 r. przebyw ał w M ałogoszczu S tan isław A ugust, podążający ku W ar szaw ie. Monarchę, przybyłego tu z Oksy, podejm ow ał bardzo uroczyście ran kiem 11 lipca starosta m ałogoski S tanisław Szaniaw ski w asyście kasztelana m ałogoskiego J. B ystrzanow skiego, burm istrza i rajców. W godzinach popo łu d n iow ych król w yru szył do Chęcin 8. P rzejazdy kupców i dostojników b y ły na ogół chw ilam i radosnym i w życiu m ieszkańców m iasteczka. D iam etralnie inaczej rzecz się m iała, g d y zjaw iały się w ojska. Ślady ich pobytu udaw ało się na ogół zlikw idow ać dopiero po kilku, n aw et kilkunastu latach. Z w ykle żołnierze obcych armii, a naw et i polscy, plądrow ali po domach, zabierali m ienie, niszczyli dom y i budynki użyteczności publicznej. W takiej to s y tuacji znalazł się M ałogoszcz w czerwcu 1794 r. W dniach 6 i 7 czerw ca prze b y w a ły tu w ojska pow stańcze Tadeusza K ościuszki zdążające po k lęsce
szcze-2 A. Niesiecki, Herbarz Polski, t. X, Lipsk 1845, s. 116—418.
* Lustracja w o j e w ó d z tw a sandomierskiego z r. 1789, cz. I, wyd. Maduro- wicz-Urbańska, W rocław 1965, s. 146—'148.
4 J. F. Carossi, Reisen durch verschiedene polnische Provinzen, mineralische und andere Inhalt, Lipsk 1781, s. 149—167. „Es gibt hier eine ziem liche
M enge Juden, die theils Handel, theils H andwerker treiben. Die m eisten C hristen leben von Ackerbau und Viehzucht von Schanck und H andw er ker”. M. Paulew icz, E. Kosik, C zy w Małogoszczu m ieszkali Ż yd zi przed
r. 1864, B iuletyn ZIH, nr 4/1979, s. 115.
8 J e w rejskaja Encyklopedia, t. X. Petersburg 1913, s. 574.
8 L. Stępkowski, Przem ia n y ludnościowe w Chęcinach w XV II i XV III wieku, [w:] VII W ie ków Chęcin. Materiały sesji n au kow e j 24 V 1975, K ielce, s. 112. 7 J. F. Carossi, op. cit., s. 148; K a len d a rzyk polityczny, chronologiczny, histo
r y c zn y za rok Pański 1808, Warszawa 1808, s. 140; T. Mencel, Galicja Za chodnia 1795—1809, Lublin 1076, s. 331.
M iasto rzą d o w e M ałogoszcz w latach 1795—1869 119
Ryc. 1. Mapa Małogoszcza sporządzona przez geom etrę rządowego Stetkiew icza w 1826 r. wg pomiaru M. Potockiego z 1821 r.
kocińskiej ku W arszawie. R annych bohaterów , a wśród nich i Bartosa G ło w ackiego, um ieszczono w ted y na plebanii, którą zam ieniono na lazaret. W szkole, w kościółku św. K rzyża i w B etan ii — szpitalu dla ubogich, w y poczyw ali strudzeni obrońcy ojczyzny. Stąd to T. Kościuszko pisał do Rady N ajw yższej N arodow ej w yjaśniając przyczyny k lęsk i szczek o ciń sk iej9. W go dzinach popołudniow ych 7 czerwca armia polska w yruszyła do K ielc pozo staw iając w M ałogoszczu zm arłych od ran generałów : Jana G rochow skiego i Józefa W odzickiego. Proboszcz m ałogoski, b yły konfederat barski, autor kilku rozpraw literackich, ks. Józef Sadow ski pochow ał ich w podziem iach kościoła parafialnego NMP, a w 1812 r. zw łok i przeniesiono na nowo założony cm entarz na Babinek.
Po w ycofaniu się Polaków do m iasta w kroczyła armia rosyjska. Żołnierze carscy rozlokow ali się w budynkach m iejskich i domach m ieszkalnych. Ich k ilkudn iow y pobyt spow odow ał zupełne ogołocenie m ałogoszczan, dew astację
• J. W iśniewski, H isto ryczn y opis kościołów , m ia st, za b y tk ó w i p a m ią te k
w Ję d rze jo w sk ie m , M ariówka 1930, s. 270. Warto dodać, że w tedy T. K oś ciuszko podarował ks. Sadowskiem u pałasz, brzytw ę i tabakierkę.
120 E u gen iu sz K o s i k
kaplicy św. Rozalii i B e ta n ii10, budynku szkolnego, kościołów , a także w ielu dom ów. Od tego m om entu nastąpił proces pow olnego regresu gospodarczego i urbanistycznego M ałogoszcza, trw ający w zasadzie do roku 1817.
W 1795 r. na m ocy III rozbioru P olsk i region M ałogoszcza przypadł A u striakom, którzy eksploatow ali go aż do 1809 r. Zaborca m ało liczył się z p ol ską tradycją. I tak w roku 1796 A ustriacy przenieśli siedzibę w ładz pow iato w y ch z Chęcin do K ielc n . W ten sposób M ałogoszcz znalazł się w te d y obok
Daleszyc, Radoszyc, Sobkowa, Chęcin, Bodzentyna i kilku jeszcze innych m iast w obrębie cyrkułu kieleckiego.
W dobie K sięstw a W arszaw skiego 1809— 1815 i w K rólestw ie P olskim był w p ow iecie kieleckim . W ówczas to w ładze m iasta narodow ego M ałogoszcza, jak to potwierdzają liczne korespondencje, zw racały się w niem alże w szy st kich spraw ach do w ładz pow iatow ych i obw odow ych kieleckich, a dopiero od 1867 r. do pow iatu w Jędrzejow ie.
Począw szy od roku 1802 w ładze austriackie nakazały używ ać w m iejsce starostw a nazw y dobra państw ow e S ta a tsg ü te r 12. Odtąd starostw o niegrodo- w e w eszło w skład dóbr państw ow ych. W 1808 r. po śm ierci Stan isław a Sza niaw skiego przejął je w drodze licytacji Jan R epniew ski, który adm inistrow ał nim do 1823 r. Potem , na m ocy zarządzenia w ładz K rólestw a, M ałogoszcz prze szedł na rzecz skarbu in k a m era c ji13 i b ył w ypuszczany w drodze licytacji najw ięcej oferującym . N abył je w ted y Józef Stetkiew icz.
W om aw ianym okresie w ładzę w m ieście spraw ow ali: burmistrz, ław n icy i radni. Burm istrz stał na czele urzędu m unicypalnego. O ile ła w n icy i radni pochodzili zazw yczaj z w yborów , to burm istrz b ył d esygnow any w latach 1809— 1815 przez prefekta, a od 1817 r. przez K om isję Rządową Spraw W e w nętrznych i D uchow nych.
Do roku 1812 burm istrzem w M ałogoszczu b ył B ogum ił Gąderski. Po nim zabiegał o ten urząd por. w ojsk K sięstw a W arszawskiego, Jan Laskow ski. N ie znalazł on jednak poparcia i nie zdołał zrealizow ać sw ych zam ierzeń z u w agi na pow ołanie go na w ypraw ę na M oskwę, z której nie powrócił. Przez stosunkow o krótki okres burm istrzem b ył Tadeusz Szczurkow ski. Jed nakże z nie znanych bliżej przyczyn w 1814 r. zrezygnow ał z tego urzędu. W zw iązku z w akatem podprefekt kielecki prosił prefekta radom skiego, by ten ogłosił konkurs na urząd burm istrza w Małogoszczu. Z głosił się doń ka pitan A ntoni Stankar, który w latach 1809— 1812 b ył tu kom endantem w o j skowym . Już w ted y dał się poznać m ałogoszczanom jako człow iek szanujący dyscyplinę i porządek. Dzięki jego osobistej energii stacjonujące tutaj od działy K sięstw a nie w yrządzały m ieszkańcom w iększych szkód 14. Dopiero po
10 S. Koba, Z historii lecznictwa kieleckiego X I X wieku, K ielce 1973, s. 231. 11 S. Arnold, Podziały administracyjne w o j e w ó d z tw a sandomierskiego do
końca XV III wieku, „Pamiętnik Świętokrzyski 1930”, K ielce 1931, s. 59—62;
J. Pazdur, Dzieje Kielc, t. I, Wrocław 1967, s. 186. 12 T. Mencel, op. cit., s. 348.
18 W. Ćwiek, Pozostałości feudalne w miastach rządow ych małopolskich t e
renów K r ó le stw a Polskiego <1015—1866), Lublin 1968, s. X II—XIX.
14 W ojewódzkie Archiwum Państw ow e K ieleckie, Rząd Gubernialny Radom ski, A k ta Specjalne K o m isji W o je w ó d z tw a K rakow skiego tyczące się orga
nizacji urzędn ików w s zystk ich miasta Małogoszcza, sygn. 246 (dalej WAPK,
M iasto r z ą d o w e M a ło g o szcz w la ta ch 1795— 1869 121
k ilk u letn ich zabiegach pism em z dnia 3 czerwca 1817 r. A. Stankar został m ia n o w a n y tym czasow ym burm istrzem m iasta narodow ego Małogoszcza. Tego te ż dnia przejął on w obecności sześciu radnych w szystk ie akta, dzienniki urzędow e, siedem naście dokum entów pergam inow ych, bibliotekę i duże p ie częcie m iejskie: żeliw ną i m o się ż n ą 15. Po dwóch latach A. Stankar opuścił M ałogoszcz, zam ieszkał w Solcu n/W isłą, gdzie podjął pracę na stanow isku kom isarza drogow ego.
W iele pracy w rozwój adm inistracji, gospodarki i kultury w łożył kolejny burm istrz M ateusz K lim kiew icz — urzędnik m ałogoskiej poczty. Oprócz za rządzania m iastem prow adził on także kasę m iejską.
W zrost dochodów m iasta w latach 1817— 1830 pozw olił na przeprowadze n ie w ielu m iejskich in w estycji. W 1823 r. rozpoczęto tu brukow anie dwóch g łó w n y ch ulic, W arszawskiej i J ę d rzejo w sk iej16. Za energię, duże zaangażo w a n ie w pracy na stanow isku ekspedytora poczty oraz burm istrza M. K lim k iew icz otrzym ał dnia 6 czerw ca 1829 r. pochw ałę od kom isarza obwodu, zaś 15 k w ietn ia 1830 r. odznakę honorową. Nadto 12 stycznia 1831 r. za w zorow e prow adzenie akt m iejskich i zorganizow anie pom ocy dla w alczącego w 1831 r. w ojsk a polskiego darem w postaci k ilk u set par butów w yróżnił go prezes Izby Obrachunkowej w K ielcach 17.
Po śm ierci K lim kiew icza w 1831 r. now ym burm istrzem został Stefan P isarzew ski, ob yw atel m ałogoski, natom iast pisarzem m iejskim — K le in 18. W zw iązku z niskim uposażeniem (200 zł m iesięcznie) Pisarzew ski i pisarz zrezygnow ali w krótce ze sw ych funkcji. N ie zraził się natom iast niską pensją Jan Dębski, który p ełnił obow iązki burm istrza aż do r. 1853.
M ały budżet m iasta, szczególnie w latach 1795— 1815, był odzw ierciedle n iem w arunków życia jego m ieszkańców . W roku 1807 zam ykał się on bar dzo skromną sumą w ynoszącą zaledw ie 600 z ł 19. Przyczyn tego stanu doszu kać się m ożna w fiskalnej polityce zaborcy austriackiego, w ogólnym kryzy sie m iast i m ieszczaństw a.
Od roku 1803 do 1809 stacjonow ał w M ałogoszczu jeden z pododdziałów austriackich płk. W ilhelm a N e ip p e r a 20. Jego utrzym anie spadło na barki m ieszczan obciążonych i tak już uciążliw ym i podatkam i. Miasto pozbawione w ów czas przem ysłu, zrujnow ane w 1794 r., zam ieniało się w nędzną osadę. Z tej racji n ie dysponow ało w ięk szym i dochodami. Także w okresie krótkiej niepodległości w latach 1809— 1814 w M ałogoszczu stacjonow ały oddziały K sięstw a.
Jaki b ył budżet m iasta w czasach K sięstw a? Zgodnie z projektem na lata 1810— 1811 w p ły w y budżetow e pochodziły z propinacji, w ydzierżaw ienia ra tusza, z jarm arków, targów, ze sprzedaży siana z łąk m iejskich i dzierżaw y gruntów. Za k w otę roczną 25 zł m agistrat w ydzierżaw iał w ów czas ratusz A ntoniem u W ojciechow skiem u, zaś za 16 zł łąki Grzegorzowi B azylew iczow i. N ajw iększe w p ły w y pochodziły z propinacji, bo aż 333 zł 15 gr. Łączny
16 Tamże.
18 WAPK, Oddział Terenowy Radom, Zarząd Dróg Państw ow ych, sygn. 3547. 17 Tamże, RGR, sygn. 246.
18 Tamże.
19 WAPK, RGR, Realności miasta Małogoszcza, sygn. 2546. 20 Tamże; T. Mencel, op. cit., s. 442.
122
w ięc dochód w y n o sił 474 zł 15 g r 21. Szczupłość środków p ien iężn ych u n ie m ożliw iała podjęcie jakichkolw iek in w estycji m iejskich, w p ły w a ła na niskie: płace burmistrza, pisarza oraz dozorcy m iejsk iego. Dopiero w K rólestw ie P o l skim po 1817 r. sytuacja ulegała popraw ie w raz z u p ływ em lat. Już w 1817 r.. budżet zam knął się kw otą 1035 zł 28 gr, zaś w roku 1827 w zrósł do 2497 z fi 25 gr. W przeddzień pow stania styczniow ego w y n o sił on już 1049 rs. W po rów naniu jednak z K ońskim i, które m iały w 1863 r. 1351 rs, czy C hęcina m i — 4486 rs, b ył on znacznie m niejszy.
W dobie K rólestw a Polskiego sytuacja m ałogoszczan uległa, jak w sp o mniano, poprawie. Lata w zględnej stabilizacji po roku 1815 w p ły w a ły bowiemi dodatnio na rozwój lokalnego rzem iosła i handlu. F unkcjonow ały tu dalejj cechy zw ane w K rólestw ie Polskim zgrom adzeniam i rzem ieślniczym i. N aj liczniejszym było zgrom adzenie pospolite. N ależało doń w 1823 r. 21 rzem ieśl ników rozm aitych branż: stolarze, kow ale, piekarze, kołodzieje, bednarze, rzeźnicy. Oprócz cechu pospolitego istn ia ły tu nadto zgromadzenia: sz ew sk ie i garncarskie. W pierw szym z nich było 12 m ajstrów , na ich czele stał star szy cechu. Od roku 1823 b y ł nim W alenty Janow ski, zaś podstarszym J ó zef Legut. W cechu garncarskim zrzeszonych było 11 m ałogoszczan 22. Garncarze, podobnie jak i inni rzem ieślnicy cechow i, m ieli tu sw oje władze: starszego i podstarszego. D zięki dobremu surow cow i — glin ie w yd ob yw an ej na w zgó rzu Sabianów, oraz opanowaniu technologii, w yrob y m ałogoskich garncarzy m iały dobrą renom ę.
Oprócz rzem iosła cechow ego kilkunastu m ałogoszczan pracowało w k a m ieniołom ach na Głuchowcu. N iektórzy z nich zaczęli parać się n aw et g a lanterią k a m ie n n ą 23. K ilku z kolei łow iło ryb y w Ł ososinie i N idzie; n ie którzy znajdow ali pracę przy robotach transportow ych, w yręb ie i obróbce drewna oraz m elioracji okolicznych łąk. Te ostatnie prace nie b yły stałe i sta n ow iły jedynie źródło uzupełnienia dochodów, głów n ie dla rodzin roln i czych.
Areał gruntów będący w posiadaniu m ałogoszczan był niew ielki: obejm o w ał 5667 mórg. Część ziem i upraw nej (17 mórg) stanow iło w łasność k sięży m ansjonarzy, natom iast 40 m órg należało do probostwa. W 1818 r. m agistra tow i udało się oderwać od folw arku proboszczow skiego kilka m ó r g 24 i w y puścić je za n iew ielk ą opłatą w dzierżaw ę, ó w c z e sn y proboszcz Sadow ski uskarżał się z tego powodu kom isarzow i obw odu kieleckiego. Pom im o skarg składanych przez proboszcza m agistrat zagarniętej ziem i już nie zwrócił.
D zięki popraw ie w arunków życia m ieszkańców trw ającej w latach 1817— 1831 rozpoczęły się roboty budow lane, tak kom unalne, jak i indyw idualn e. W 1821 r. w M ałogoszczu przebyw ał geom etra rządow y Marian Potocki,
21 WAPK, RGR, sygn. 246.
22 WAPK, RGR. A k ta szczegółowe tyczące się rachunków zgrom adzeń r z e
mieślniczych m. Małogoszcza, sygn. 2463.
88 F. M. Sobieszczański, W ycieczka archeologiczna w niektó re strony guberni
radom skiej od b yta w miesiącu w rześn iu 1861, Warszawa 1852, s. 172; Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, t. XV—XVI, Warszawa
1911, s. 345.
84 A rchiw um D iecezjalne w Kielcach, A k ta konsystorskie parafii Małogoszcz, PM — II/l (dalej ADK, AKPM).
M ia sto r z ą d o w e M a ło g o szcz w la ta ch 1795—1869 123
k tó r y dokonał pom iarów m iasta. Za sw ą pracę otrzym ał on w ów czas 150 zł z k asy m iejsk iej 25.
W zrost w p ły w ó w u m ożliw ił przeprow adzenie kilku tak potrzebnych in w e sty c ji m iejskich. W 1823 r. m agistrat zaw arł um ow ę z m ajstrem brukar sk im z W łoszczow ej, O rlikow skim , na w ybrukow anie rynku i dwóch ulic, W arszaw skiej i Jędrzejow skiej. Prace n iw elacyjn e i brukarskie zakończono dopiero w 1854 r. O gólny koszt tych robót w yn iósł 3919 z ł 26. D zięki tem u ■wysiłkowi finansow em u udoskonalono naw ierzchnię, poprawiono n iew ątp li w ie w ygląd estetyczn y m iasta. Z kolei w latach 1822— 1829 zainstalow ano tu o św ietlen ie w ilości 5 latarń, a w 1848 r. zbudowano m urowaną rzeźnię m ie j s k ą 27. N iestety nie udało się w ów czas przeprowadzić rem ontu ratusza. N a ten cel potrzeba było około 3000 złotych. M agistrat pomimo podejm ow a n y ch prób n ie b y ł w stan ie zdobyć tak dużej sum y i ostatecznie w 1827 r. sta ry ratusz rozebrano. M ateriał uzyskany z rozbiórki został sprzedany w dro d ze lic y ta c ji28.
W iele problem ów m ia ły w ład ze m iasta z funkcjonow aniem szkoły. Do 1836 r. nauczanie prow adził tu nauczyciel w chylącym się ku ruinie m uro w a n y m obiekcie k sięży m ansjonarzy. Z obaw y przed katastrofą, jego zaw a len iem , m agistrat zakupił za składki m ałogoszczan dom drew niany od T o m asza Morgi. S łu żył on jako obiekt szkolny do 24 II 1863 r., tj. do b itw y m ałogoskiej. W trakcie jej trw ania podzielił los w ielu innych budynków m a- łogoskich, został sp a lo n y 29. Także i szpital B etania b ył w ów czas w ruinie. Po jego rozbiórce chorych i ubogich um ieszczono w now ym obiekcie m uro w anym .
Lata 1794— 1817 b yły dla M ałogoszcza, podobnie zresztą jak i pobliskich Chęcin, Radoszyc, Sobkow a czy też K urzelow a, okresem bardzo ciężkim . Znalazło to od zw ierciedlenie m. in. także i w znikom ym przyroście ludności. D opiero od 1820 r. sytuacja dem ograficzna ulegała zm ianie. W 1822 r. m iesz kało w M ałogoszczu 1009 osób. Z kolei w pięć lat później m iasto liczyło 155 dom ów i 1016 m ieszkańców . Pod w zględem liczby ludności Małogoszcz u stęp ow ał w ted y C hęcinom — 2558 osób, M iechow ow i — 1171, Jędrzejow o w i — 1447. P rzew yższał natom iast pod tym w zględem Busko — 674 osoby, Sobków — 1003, K oszyce — 628 i szereg innych m ałych „oppidów ” 30.
O ile w w ięk szości m iast w ojew ództw a krakow skiego (lata 1815— 1837), a następnie w latach 1845— 1866 w guberni k ieleckiej znaczny procent lu d ności stan ow ili Żydzi, to w M ałogoszczu w latach 1826— 1848 m ieszkało za led w ie pięć rodzin żydow skich. B y li to: M ortka G ehler i Abram E cykler —
25 WAPK, A k ta specjalne K o m isji W o je w ó d z tw a K rakow skiego tyczące się
w y d zie rża w ien ia realności m. Małogoszcza, sygn. 2458.
2® Tamże, RGR, sygn. 6915.
27 Tamże, A k ta szczegółowe K o m isji W o je w ó d z tw a Krakow skiego tyczące się
zaprow adzen ia latarni astralnych w m. Małogoszczu, sygn. 2455.
28 Tamże, A c ta Specialia K o m isji Woj. Krakow skiego tyczące się reperacji ra tu sza w m. Małogoszczu, sygn. 2452.
29 A. Sokół, S zkolnictw o i ośw ia ta w powiecie jędrzejow skim , Warszawa 1973. 80 Tabella miast, wsi, osad K r ó lestw a Polskiego z w y raże n ie m ich położenia
i ludności alfabetycznie ułożona, t. II, W arszawa 1827., A. Jelonek, Ludność
m ia s t i osiedli ty p u m ie jskiego na ziemiach polskich od r. 1810 do 1960,
124 E u g en iu sz K o s i k
dzierżaw cy „konsum pcji”, Szym on C hm ielnicki oraz bracia Abram i D aw id K ienig — handlarze płodam i r o ln y m i31. Brak w ięk szej liczby Ż ydów w p ły w ał n iew ątp liw ie n egatyw n ie na życie gospodarcze m iasta.
P ow olny w zrost zam ożności m ałogoszczan um ożliw iał budow ę n ow ych obiektów m ieszkalnych. W latach 1817— 1834 zbudowano tu 24 dom y, w tym 4 m urow ane o łącznej w artości 10 775 z ł 32.
Zgodnie z przepisam i P olicji B udow lanej M ałogoszcz został zaliczony obok Chęcin i Radoszyc do IV rzędu m iast. W ówczas to w ram ach ogólnokrajo w ej akcji zabroniono w znoszenia budynków drew nianych w rynku, a sto d o ły zalecano staw iać jedynie na peryferiach m iasteczek. Rozporządzenie to n ie było w M ałogoszczu w pełni przestrzegane. A czkolw iek w latach 1835— 1864 ruch budow lany nie osłabł, to jednak w znoszono tu na ogół budynki d rew niane o niskim standardzie. W 1851 r. m iasto liczyło już 190 dom ów i 1091 m ieszkańców . Z kolei w dziew ięć lat później ilość dom ów osiągnęła liczbę 231, a m ieszkańców 1160 3S, zaś w przededniu pow stania styczniow ego 240 b u d y n ków i 1360 osób.
Lata 1834— 1869 pomimo pozytyw nych oznak na polu budow nictw a cha rakteryzow ały się niepom yślną koniunkturą. Przyczyn tego stanu rzeczy b y ło kilka, m. in. brak zakładów przem ysłow ych, epidem ie i nader częste ok resy nieurodzajów. Śm iertelność była tu dość duża. W roku 1855 grasow ała cho lera. Ofiarą jej padło 28 osób; w tej liczbie n aw et proboszcz m ałogoski Ś w ią t kow ski 34. Na domiar złego tego roku region m ałogoski naw iedziła k lęsk a gradobicia. Ubożała w ięc ludność m iasta; kurczyły się jego dochody. Pom im o tych nie sprzyjających m om entów m agistrat w 1854 r. rozpoczął budow ę d rew nianego m ostu na rzece Łososinie na trakcie Chęciny—M ałogoszcz. Ponadto w roku następnym przystąpiono do prac m elioracyjnych w e w schodniej części miasta. Znalazło przy nich zatrudnienie 20 m ałogoszczan 35.
Od 1826 r. funkcjonow ał w M ałogoszczu urząd leśny. W jego skład w ch o dziły cztery straże: Korczyn, Jędrzejów , Gnieździska i K urzelów . Ogólna pow ierzchnia lasów będąca pod kontrolą leśnictw a m ałogoskiego w yn osiła 2037 h a 36. Z ałożenie w M ałogoszczu urzędu leśnego um ożliw iło kilkunastu m ałogoszczanom podjęcie pracy w gospodarce leśnej — przy w yręb ie drzew, transporcie, a także przy obróbce drewna.
Proces przem ian społeczno-gospodarczych następow ał tu jednak bardzo powoli. Od lat trzydziestych M ałogoszcz p ełn ił jedynie funkcję lokalnego ryn ku, do którego przybyw ała g łów n ie ludność rolnicza z pobliskich wsi: Kozłowa, Lasochowa, Leśnicy, Mieronic, Ciesiel, Skorkowa, Bolm ina oraz handlarze z Chęcin i Jędrzejow a. W yjaśnić należy, że po roku 1830, w zw iązku z w y budow aniem drogi łączącej K raków z W arszawą, a prowadzącej przez Chę ciny, M ałogoszcz pozostał na uboczu. Stąd też rzadziej b ył on od tego czasu
81 WAPK, A kta Stanu Cywilnego Ludności w yzn ania m ojżeszow ego parafii
Małogoszcz (1826—1883), m ikrofilm G 251817.
82 WAPK, RGR, sygn. 246.
83 Słownik Geograficzny K rólestw a Polskiego, t. VI, W arszawa 1885, s. 37. « ADK, ADPM, II-2.
85 WAPK, RGR, Rachunki kasy m. Małogoszcza, sygn. 6913.
36 Tamże, A kta szczegółowe K om isji Woj. K rakow skiego tyczące się adm ini
stracji lasu miejskiego w Małogoszczu, sygn. 2462; Słow n ik geograficzni,
M ia sto r z ą d o w e M a ło g o szcz w la ta ch 1795—1869 125
odw iedzany przez znaczniejszych kupców; zlikw idow ano karczm ę trunków zagranicznych i urząd pocztow y. Z istn iejących tu daw niej 7 karczem pozo stało w 1845 r. zaled w ie 3. W rezultacie pozbaw iono kilkunastu m ieszczan źródeł utrzym ania. O ów czesnej sytu acji m ieszkańców m iasta św iadczy n aj lepiej pism o naczelnika pow iatu do w ładz gubernialnych w Radomiu:
m iasto Małogoszcz, liczące dusz 1091 jest w położeniu nader krytycznym , bo oprócz gradobicia, dotknięte zostało gw ałtow ną epidem ią, przez co m ieszkańcy do prowadzeni są do najw iększej nędzy ет.
Proces ubożenia m ieszkańców p otęgow ały i uciążliw e podatki. W łaści ciele posesji p łacili tu dość w y so k i czynsz z placów, także i rzem ieślnicy do 1843 r. uiszczali składki na rzecz skarbu K rólestw a 38. I tak w I860 r. w ła ś ciciele dom ów p łacili po 2 rs 80 kop. podym nego i po 1 rs i 20 kop. na re m onty dróg i m ostów .
Godzi się tu podkreślić, że M ałogoszcz m iał odegrać w ielk ą rolę w planach Ludw ika M ierosław skiego. Zam ierzał on bow iem skoncentrow ać w nim w 1848 r. oddziały pow stańcze zw erbow ane z zaboru austriackiego i pruskiego i uderzyć stąd na K ielce a następnie na D ęblin 39. Plan ten nie został jednak zrealizow any. Dopiero w dobie pow stania styczniow ego jego m ieszkańcy za pisali się bardzo chlubnie udzielając oddziałom polskim w szelkiej pomocy. D nia 23 lutego 1863 r. w k roczyły doń dość duże partie powstańcze: Mariana Langiew icza i A ntoniego Jeziorańskiego, liczące ogółem około 2500 ludzi. W tej liczbie w szeregach partii pow stańczych było 11 m ałogoszczan 40. Dru giego dnia postoju, 24 lutego, p ow stańcy b yli podejm ow ani bardzo serdecznie i goszczeni przez m ałogoszczan. W ówczas n agle około godz. 10.00 zostali za atakow ani z trzech stron przez przew ażające siły rosyjskie. B itw a m ałogoska zakończyła się klęską pow stańców . W trakcie jej trw ania spłonęło 100 domów, w tym w szystk ie niem alże dom y w rynku. Zem sta Rosjan za pomoc po w stańcom b yła straszna. P od p alili oni m iasteczko; spłonęło w ów czas dal szych 87 budynk ów m ieszkalnych. Tak w ięc z 240 dom ostw ocalało za led w ie 5 3 41. Zupełnej dew astacji u le g ły w ted y również: poczta, szkoła, szpi tal i m agistrat. B ilans strat m aterialnych b y ł tu zatem ogromny. Potw ierdza to n aw et korespondencja — raport naczelnika pow iatu kieleckiego, w k tó rym czytam y: „szacunek budow li ubezpieczonych w yn iósł w przybliżeniu 300 tys. rubli” 42. W tej n iezw y k le trudnej sytuacji ludność pozbawiona da chu nad głow ą szukała schronienia w ocalałych dom ach, budow ano prow izo ryczne chatki, szałasy czy też ziem ianki. D alsze straty poniósł M ałogoszcz w czasie drugiej b itw y stoczonej w dniu 15 w rześnia 1863 r. C zterystuosobo- w ym oddziałem partyzanckim dow odził w ów czas W ładysław Sokołow ski ps.
87 Tamże, Rachunki k a sy m iasta Małogoszcz, sygn. 6913. 88 W. Ć wiek, op. cit., s. 163.
89 M. K ukieł, Kon cepcja powsta nia narodowego przed Wiosną Ludów, „Teki H istoryczne”, t. II, 1948, s. 176—179.
40 A. Sokół, Ziem ia jędrzejowska., s. 48. B itw a małogoska ma bogatą litera turę. Stąd też autor ograniczył się jedynie do naśw ietlenia następstw , jakie poniosło m iasto w trakcie obu bitew.
41 Tamże, s. 49 n.
126 E u g e n iu sz K o s ik
Iskra. Jego atak na rozlokow ane w m ieście oddziały carskie zakończył się zupełną klęską. Znów tak jak w lu ty m w trakcie b itw y zniszczono kilkanaście zabudowań, zginęło kilku o b yw ateli m iasta. W rezultacie stoczonych dw óch b itew w lutym i w e w rześniu 1863 r. 246 m ałogoszczan — w łaścicieli posesji — poniosło spore straty m aterialne. N ic ted y dziw nego, że zw racali się oni z jprośbą do kieleckich w ładz pow iatow ych o pomoc. W idząc beznadziejną sytuację w ładze ud zieliły m ałogoszczanom zapom ogi w w ysokości 1700 rubli. Ponadto na polecnie gubernatora radom skiego zezw olono im nabyw ać drew no (za pół ceny) na budow ę dom ów.
Po tych sm utnych w ydarzeniach roku 1863 M ałogoszcz przekształcił się w nędzną m ieścinę. N iem al całk ow icie zamarło tu rzem iosło i odtąd rolnic tw o i drobny handel stały się głów n ym zajęciem m ieszkańców . Brak środków finansow ych udarem nił odbudow ę m iasta. Nic ted y dziw nego, że K om itet Urządzający K rólestw a P olskiego pozbaw ił M ałogoszcz w 1869 r. praw m iej skich. Obok M ałogoszcza ius m u n icipale utraciły w tedy: Radoszyce, B odzen tyn, D aleszyce, W łoszczowa, W odzisław, Sobków, Jędrzejów , K urzelów , Żar nów i szereg innych m ałych m iasteczek będących ongiś w ażnym i centram i lokalnego rynku rzem iosła i życia kulturalnego 4S.
4* Dziennik P ra w K ró lestw a Polskiego, t. LXIX, s. 415—1429; T. Koba- -R yszew ska, Przeszłość admin istracyjna zie m w o j e w ó d z tw a kieleckiego, [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej 1918—1944, Warszawa 1970, s. 21; Wybór
źródeł do d zie jó w Kiele cczyzny, cz. I do r. 1864 pod red. Z. Guldona,
M ia sto r z ą d o w e M a ło g o szcz w la tach 1795—1869 1 2 7 ПРАВИТЕЛЬСТВЕННЫЙ ГОРОД МАЛОГОЩ В ГОДЫ 1795—1869 Малогощ принадлежит к местностям, которые когда-то сыграли важную адми нистративную и экономическую роль. Уже в XII столетии это был кастелянский град, а с 1408 г. стал значительным городским центром. Королевский город Малогощ поль зовался многими привилегиями. В XV в. здесь находился сапожный цех, потом были (основаны дальнейшие: гончарный и публичный. Бурное экономическое развитие приостановилось в XVII в. и до половины XVIII столетия восцарил экономический застой и замерло строительство. Так продолжалось до станиславовских времен, когда цехи возобновили свою деятельность, наступило i культурное и экономическое оживление. Эти положительные перемены приостанови- .лись опять из-за включения Малогоща в Австрию. Наступили снова плохие года для жителей города. Только после 1817 г. положение поправилось. После 1815 г. возобновили деятельность цеха: сапожный, гончарный и публичный. Всё болшее количество жителей находило занятие и работу, иные чем земледелие. Что за этим следует, росли их заработки, что позволяло на строительственные пред приятия, а городским властям на постройку комунальных объектов. Особенно хоро шими были в истории города года 1817—1831. Тогда был обработан градостроитель ный план: началось мощение двух главных улиц, провели освещение, построили бойню и здание школы. Не хватило средств на ремонт ратуши и поэтому пришлось её разобрать. Отсутствие больших капиталов было причиной того, что здесь не возникли фабрики. Ремесло, мелкое купечество, земледелие были основными занятиями и основой быта. Во время двух битв, какие провелись в Малогоще в 1863 г. город потерпел боль шие убытки. Тогда сгорело большое количество жилых домов и комунальных объек тов. Шесть лет спустя в 1869 г. Малогощ потерял городские права и не приобрел их до сих пор.
GOVERNMENT-OWNED TOWN OF MAŁOGOSZCZ IN THE YEARS 1795—1869 Małogoszcz belongs to those small towns which once played a very important role both in administration and economy. As early as in the 12th century it was the seat of the castellan’s office and from 1408 it became a prominent urban centre. King’s town of Małogoszcz enjoyed numerous privileges. There was a guild of shoemakers in the 15th century. Subsequently, potterers’ and common guilds were established.
The successful development of the economic life was stopped in the 17th century. From that time until the first half of the 18th century stagnation prevailed in economy and building development. In the epoch of King Stanislaw Poniatowski economic life and education revived. These improvements were again stopped when the town of Małogoszcz was incorporated into Austria. The residents of Małogoszcz had to live through many unfavourable years. After the year 1817 their situation improved.
After 1815 the guilds of shoemakers and potterers as w ell as the common guild resumed their activity. An increasing number of population found employment outside agriculture. The income of the residents grew and this made possible to undertake building investments and the town council sponsored the development
128
of m unicipal buildings. The years 1817—1831 w ere particularly favourable in thee history of the town. The urban developm ent plan w as made: tw o m ain stxeetss received cobblestone surface, a lighting system w as introduced, a slaughterhousee and a school w ere built.
H owever, the tow n lacked means to have the tow n hall repaired and because^ of that it w as pulled down. Lack of capital did not perm it to in vest in thea developm ent of industry. Guild craftsmanship, sm all trade and agriculture provided! means for living.
During the tw o battles w hich w ere fought at M ałogoszcz in 1863 the to w m suffered great losses. A num ber of living quarters and m unicipal buildings w ereî burned down. S ix years later, in 1869 Małogoszcz lost its civic rights and has nott regained them ever since.
