Aleksander Wolicki
Odpowiedź Prof. Włodzimierzowi
Appelowi
Przegląd Historyczny 100/1, 125-128
2009
ALEKSANDER WOLICKI
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny
Odpowiedź
Prof. Włodzimierzowi Appelowi
W n o c ie p o d ty t u łe m „ » P o k r o ić ta r k ą « H o m e r a ; słó w k ilk a o r e d a k c y jn e j ( n i e o d p o w ie d z ia ln o ś c i” ( P H , t. X C I X , 2 0 0 8 , z e s z y t 2, s. 2 9 1 - 2 9 3 ) p r o f . W ło d z i m i e r z A p p e l p o d d a ł o s t r e j k ry ty c e m o j ą p r a c ę w c h a r a k t e r z e r e d a k t o r a n a u k o w e g o p o ls k ie g o w y d a n ia k s ią ż k i B a r b a r y P a t z e k , „ H o m e r i je g o c z a s y ” , tłu m . M a r t a T y c n e r, W a r s z a w a 2 0 0 7 . S a m p r o f . A p p e l b y ł je j r e c e n z e n t e m w y d a w n ic z y m . N in ie js z y m o d p o w ia d a m n a p o s t a w io n e m i z a rz u ty . N a w s tę p i e m o j a p r a c a z o s t a ła s p r o w a d z o n a p r z e z p r o f . A p p e l a d o „ k ilk u p r z y p is ó w ” ( w łą c z n ie z ty m i s p o r z ą d z o n y m i p r z e z tł u m a c z k ę ) , k t ó r e s ą „ p o c z ę ś c i p o p r a w n e i u z a s a d n i o n e ” (s. 2 9 1 ) o r a z d w u s tr o n ic o w e j b ib lio g r a f ii. N ie w ie m , k t ó r e p rz y p is y ( s k ą d in ą d j e s t ic h 2 1 ) s ą n ie p o p r a w n e , b o w b r e w te m u , c o z a p o w ia d a , p r o f . A p p e l n ie p o d w a ż a i n ie d y s k u t u j e m e r y to r y c z n e j p o p r a w n o ś c i ż a d n e g o z n ic h . A le t o d r o b ia z g . I s t o t n e j e s t to , ż e n ie z a u w a ż y ł o n z a s a d n ic z e j c z ę ś c i m o je j p r a c y , k t ó r ą s ta n o w iło s p r a w d z e n i e m e r y to r y c z n e j z a w a r to ś c i k s ią ż k i. J e j w y m ie r n y m e f e k t e m b y ło p r z e d e w s z y s tk im n ie d o p u s z c z e n ie — w p o r o z u m i e n i u z a u t o r k ą — d o p o w ie le n i a w p o ls k ie j e d y c ji k ilk u d o ś ć p o w a ż n y c h b ł ę d ó w rz e c z o w y c h n ie m ie c k i e g o o r y g in a łu . I ś m ie m tw ie r d z ić , ż e p o l s k a w e r s j a k s ią ż k i j e s t p r z y n a jm n ie j p o d ty m w z g lę d e m le p s z a o d n ie m ie c k ie j. O d d a j ą c p r o f . A p p e lo w i s p r a w ie d liw o ś ć m u s z ę p r z y z n a ć , ż e te g o a s p e k t u m o je j r e d a k t o r s k i e j p r a c y z a u w a ż y ć n ie m ó g ł, s k o r o — j a k s a m s tw ie r d z ił — n ie m ia ł d o s t ę p u d o n ie m ie c k ie j p o d s t a w y p r z e k ł a d u . T ym s a m y m j e d n a k o c e n ił c a ło k s z ta ł t n a p o d s t a w i e m a r g in a lió w .
M o j e „ p r z e w in y ” p r o f . A p p e l p o d z ie l ił n a k ilk a g rz e c h ó w lż e js z y c h i j e d e n c ię ż k i. L ż e js z e p o le g a ć m a j ą n a p o p e ł n i e n i u k ilk u b łę d ó w , o k tó r y c h n iż e j. G r z e c h e m c ię ż k im j e s t n a t o m i a s t c e c h u j ą c a m n ie , z d a n ie m k ry ty k a , n ie c h ę ć d o p o p r a w i e n i a ty c h ż e , p o m i m o ż e z o s ta ły m i w s k a z a n e w r e c e n z j i w y d a w n ic z e j, cz y li b e s s e r w is s e r s tw o .
Z a r z u t b e s s e r w is s e r s tw a b y łb y z a s a d n y , g d y b y to , c o p r o f . A p p e l s k r y ty k o w a ł w r e c e n z ji, b y ło rz e c z y w iś c ie b łę d e m , i g d y b y m p o o t r z y m a n i u d o w g lą d u je g o r e c e n z j i ó w b ł ą d (o w e b łę d y ) ś w ia d o m ie i z p r e m e d y t a c j ą w te k ś c ie p o z o s ta w ił. T y m c z a s e m (1 ) to , c o p r o f . A p p e l w y tk n ą ł m i w r e c e n z j i a c z e g o n ie p o p r a w ił e m b ł ę d e m n ie je s t, n a t o m i a s t (2 ) to , c o w y ty k a m i
teraz
i c o z a b ł ą d s a m g o tó w j e s t e m u z n a ć , b y n a jm n ie j w j e g o r e c e n z j i w y d a w n ic z e j s ię n ie p o ja w iło .126
ALEKSANDER WOLICKIA d (1 ) J e d y n y „ b ł ą d ” , k t ó r e g o ( c z ę ś c io w o ) n ie p o p r a w ił e m , ja s n o w s k a z a n y w r e c e n z ji to n ie u w z g lę d n ie n ie w „ N o c ie b ib lio g r a f ic z n e j” d w ó c h p u b lik a c ji: w s tę p u Z o f i i A b r a - m o w i c z ó w n y d o w z n o w ie n ia p r z e k ł a d u „ O d y s e i” p i ó r a L u c j a n a S i e m i e ń s k i e g o o r a z a r t y k u łu s a m e g o p r o f . A p p e l a n a t e m a t in s k r y p c ji z tzw . P u c h a r u N e s t o r a (o ty m z a b y tk u B a r b a r a P a t z e k t r a k t u j e n a s. 4 9 - 5 2 w y d a n ia p o ls k ie g o ) . K r y ty k u ją c m n ie , p r o f . A p p e l p is z e , ż e w p r o w a d z a j ą c o s t a t e c z n i e d o b ib l io g r a f ii j e d y n i e ó w w s tę p A b r a m o - w ic z ó w n y p o s t ą p i ł e m „ n ie z r o z u m i a le s e le k ty w n ie ” (s. 2 9 3 ).
N o t a b ib l io g r a f ic z n a d o p o ls k ie g o w y d a n ia k s ią ż k i B a r b a r y P a t z e k m a u m o ż liw ić w y o b r a ż o n e m u c z y te ln ik o w i, k tó r y m — w p o r o z u m i e n i u z W y d a w c ą — u c z y n iłe m s t u d e n t a p ie r w s z e g o r o k u s tu d ió w h is to ry c z n y c h , r o z s z e r z e n ie w ia d o m o ś c i o H o m e r z e i św ie c ie h o m e r o w y m . W s z y s tk ie p o z y c je w b ib lio g r a f ii, a j e s t ic h 8 (s ło w n ie : o s ie m ) , s ą t o o g ó ln e
popularnonaukowe
ipodręcznikowe
o p r a c o w a n ia k w e s tii h o m e r o w e j d o b r a n e p o d k ą t e m ic hprzystępności treściowej i formalnej
. A r ty k u ł p r o f . A p p e la , o k tó r e g o u w z g lę d n ie n ie w b ib l io g r a f ii się d o p o m i n a ł, j e s t t e k s t e m n a u k o w y m z a r ó w n o w tr e ś c i ( s to p i e ń s z c z e g ó ło w o ś c i d y sk u s ji, r o z u m o w a n i a , k t ó r e m o ż e k ry ty c z n ie ś le d z ić w y łą c z n ie c z y te ln ik z n a ją c y g r e k ę i z a s a d y g r e c k ie j m e tr y k i) , j a k i w f o r m ie ( n i e t r a n s l i t e r o w a n e n a a lf a b e t ła c iń s k i cy t a t y z g r e k i w s p o r e j lic z b ie o r a z c y ta ty z o b c o ję z y c z n e j l i t e r a t u r y n a u k o w e j — j e d n e i d r u g ie b e z p o ls k ie g o p r z e k ł a d u ) . T ym s a m y m n ie m ie ś c i s ię o n w p r z y ję te j f o r m u le n o ty b ib lio g r a f ic z n e j. A d (2 ) P r o f . A p p e l p r z y p o m in a , ż e a p e lo w a ł w r e c e n z j i w y d a w n ic z e j o n ie a d a p to w a - n ie is tn ie ją c y c h p r z e k ł a d ó w p o e m a t ó w h o m e r o w y c h , a le c y to w a n ie ic h b e z z m i a n n a w e t ta m , g d z ie s ą m e r y to r y c z n ie b ł ę d n e (w ó w c z a s w r a z z w y ja ś n ie n ie m w p r z y p is ie n a cz y m ic h b łę d n o ś ć p o le g a ) i z a r z u c a m i z ig n o r o w a n i e te j s u g e s tii. R ó w n o c z e ś n ie w s k a z u je n a d w a p a s s u s y , w k tó r y c h m o j e in g e r e n c je w p r z e k ł a d K a z im ie r y J e ż e w s k i e j z a k o ń c z y ły się , j e g o z d a n ie m , t r a n s l a t o r s k i m n ie p o w o d z e n i e m . C o d o p ie r w s z e g o p a s s u s u ( „ I l i a d a ” , X I , 6 3 9 - 6 4 0 ) , z g a d z a m się , ż e „ k r o j e n ie t a r k ą ” n ie p o w in n o b y ło s ię z n a le ź ć w p r z e k ł a d z ie . P r o p o z y c j a p r o f . A p p e l a o d d a n i a fig u ry e ty m o lo g ic z n e j k n e k n e s ti p r z e z „ tr z e ć t a r k ą ” j e s t b a r d z o d o b r y m r o z w ią z a n i e m 1.W p r z y p a d k u d r u g ie g o p a s s u s u ( „ I lia d a , X I I , 3 5 8 - 3 6 0 ) m o ż e i p r o f . A p p e l m a r a c ję tw ie r d z ą c , ż e m e t a f o r y c z n a lin a , k t ó r a j e s t z a r a z e m „ n a p i ę t a ” , „ n ie r o z w ią z y w a ln a ” i „ r o z w ią z u je k o l a n a ” , p r z y w o łu je „ g r o te s k o w y o b r a z e k ” (s. 2 9 2 ), n ic n a to j e d n a k n ie p o r a d z ę : t a g r o t e s k a n ie j e s t m o i m w y m y s łe m , a le
jest wpisana w grecki oryginał
( τ ά ν υ σ σ α ν . . . α λ υ τ ο ν . . . γ ο ύ ν α τ ’ ε λ υ σ ε ν ) , d o k t ó r e g o s t a r a ł e m się t e k s t p r z e k ł a d u p rz y b liż y ć , j a k s łu s z n ie z a u w a ż y ł m ó j k ry ty k i — c z e g o b y n a jm n ie j n ie u k r y w a m — w ła ś n ie p o to , ż e b y d o b r z e w s p ó łg r a ł z w y w o d a m i B a r b a r y P a tz e k . S k ą d in ą d i n t e r p r e t a c j a te g o p a s s u s u z a p r o p o n o w a n a p r z e z s a m e g o p r o f . A p p e l a j e s t n ie d o p r z y ję c ia 2.1 Co się tyczyzmianyw przekładzie Jeżewskiej „kaszy” na „mąkę”, vide Iliada, XVIII, 560 (gdzie nb. sama Jeżewska oddaje alfita leuka przez „mąka”).
2 Nie miejsce tu na wyczerpującą analizę tych trudnych (i być może zepsutych) wersów, które — sądząc po interesujących rozbieżnościach w tradycji rekopiśmiennej — były niezrozumiałe już w starożytności. Prof. Appel interpretuje je powołując się na „słownikowe wyjaśnienie tej trudnej Homerowej frazy” w sposób następujący: „w oryginale chodzi o to, ze Dzeus i Posejdon: »[poteżnej waśni] węzeł [i] równoważącej się walki zawiązawszy [peirar epallaksantes] wokół jednych i drugich [tj. Achajów i Trojan — W. A.], ciągnęli na przemian«” (s. 292). Podejrzewam, że owo „słownikowe wyjaśnienie tej trudnej Homerowej frazy” jest wyjaśnieniem, które znajduje my w słowniku grecko-angielskim Liddella-Scotta-Jonesa, s. v. έπ α λλ ά σ σ ω I. Tak czy inaczej, prof. Appel skontaminował dwie wykluczające się interpretacje tekstu: we frazie nie może się równolegle znaleźć formuła
To, c z y k r y ty k u ją c m o j e a d a p t a c j e p r z e k ł a d u J e ż e w s k ie j p r o f . A p p e l m a r a c j ę w p e łn i, czy ty lk o c z ę ś c io w o w n ic z y m n ie z m i e n ia f a k t u , ż e w sw o je j r e c e n z j i w y d a w n ic z e j n ie w s k a z a ł ż a d n e g o z ty c h m ie js c , k t ó r e t e r a z k r y ty k u je — a p r z e c i e ż o b y d w ie m o j e a d a p ta c je p r z e k ł a d ó w J e ż e w s k ie j z n a jd o w a ły s ię w e g z e m p la r z u , k tó r y o tr z y m a ł d o r e c e n z j i —
lecz
sformułował jedynie ogólną zasadę, że przekładów adaptować nie wolno
. Z e sw o je j s t r o n y m o g ę ty lk o z a p e w n ie , ż e g d y b y ex p lic ite w y ło ży ł s w o je o b ie k c j e o d n o ś n i e d o m o ic h a d a p t a c ji d w ó c h w s p o m n ia n y c h p a s s u s ó w , z p e w n o ś c ią b y m j e u w z g lę d n ił. N a d a l n a t o m i a s t n ie z g a d z a m s ię z e s f o r m u ł o w a n ą w r e c e n z j i w y d a w n ic z e j z a s a d ą : p rz y p is y k s ią ż k i B a r b a r y P a tz e k n ie s ą m ie js c e m d o k o m e n t o w a n i a p r z e k ł a d ó w K a z im ie r y J e ż e w s k ie j i n ie w id z ę s e n s u w p o z o s t a w i a n iu w te k ś c ie g łó w n y m p r z e k ł a d u , k tó r y k o li d u je z m y ś lą a u t o r a r e d a g o w a n e j k s ią ż k i, a n a s t ę p n i e „ o d k r ę c a n i u ” s p r a w y w p r z y p is a c h , j a k c h c ia łb y r e c e n z e n t . S z c z e g ó ln ie z a ś n ie z g a d z a m s ię z f o r m u ło w a n ie m te g o p o s t u l a t u w k a te g o r i a c h e ty c z n y c h . „ R o d z i s i ę --- i s t o t n e p y ta n i e — p is z e p r o f . A p p e l — k to d a je p r a w o r e d a k t o r o w i n a u k o w e m u d o i n g e r o w a n i a b e z p o ś r e d n i o w a u to r s k i t e k s t c z y je g o ś p r z e k ł a d u ? ” (s. 2 9 1 - 2 9 2 ) . O d p o w i a d a m : t o n ie j a w y m y ś liłe m p r o c e d u r ą z w a n ą a d a p t a c j ą p r z e k ł a d u , a le o d d a w ie n d a w n a n a p o tr z e b y s w o ic h p r a c n a u k o w y c h i r e d a k c y jn y c h s t o s u ją j ą s e tk i, je ś li n ie ty s ią c e lu d z i, z w y b itn y m i f ilo lo g a m i i h is to r y k a m i w łą c z n ie . I n ie tr z e b a s z u k a ć d a le k o . W e w s tę p i e d o sw o je j k s ią ż k i — a w s z a k p r o f . A p p e l tw ie r d z i, ż e t ę k s ią ż k ę p r z e c z y ta ł u w a ż n ie — B a r b a r a P a t z e k p is z e : „ n ie m ie c k i e c y ta ty z d z ie ł H o m e r a p o c h o d z ą (w kilku
przypadkach z niewielkimi zmianami
) [ p o d k r e ś le n i e m o j e — A . W .] z t ł u m a c z e n i a » I l ia dy « i » O d y s e i« p i ó r a W o lf g a n g a S c h a d e w a l d t a ” (s. 8 w y d a n ia p o ls k ie g o ) . J e ż e l i m o je p o s t ę p o w a n i e r ó ż n i s ię o d p o s t ę p o w a n i a B a r b a r y P a tz e k , to ty m , ż e p o d c z a s g d y o n a w je d n y m m ie js c u p o in f o r m o w a ła c z y te ln ik a , iż p o z w a la s o b ie g d z ie n ie g d z ie n a z m ia n y w p r z e k ł a d z ie je d n e g o z n a jw y b itn ie js z y c h z n a w c ó w H o m e r a w X X w . — i w k o n s e k w e n c ji n ie m ie c k i c z y te ln ik n ie w ie , c z y d a n y c y ta t z H o m e r a j e s t „ c z y s ty m ” p r z e k ł a d e m S c h a d e - w a ld ta czy z m ie n io n y m p r z e z P a tz e k — j a s k r u p u l a t n i e z a z n a c z y łe m k a ż d ą n a jm n ie j s z ą in g e r e n c ję w p r z e k ł a d J e ż e w s k ie j. Z r o b i ł e m to w ła ś n ie w ty m c e lu , ż e b y n ik t m i n ie z a r z u c a ł, iż p r z y p is u ję z a s łu ż o n e j tłu m a c z c e c o ś, z a c o o d p o w ie d z ia ln o ś c i o n a n ie p o n o s i .N a k o n ie c z a r z u t p o s t a w i o n y m i n ie j a k o n a m a r g in e s i e . W r e c e n z j i w y d a w n ic z e j p r o f . A p p e l n a p is a ł: „ S u g e r u j ę p o n a d t o z re z y g n o w a n ie z n ie u d o l n e j p r ó b y tł u m a c z e n ia in s k ry p c ji z P it h e k u s s a i — — n a r z e c z p r z y ję c ia o p u b li k o w a n e g o j u ż je j p r z e k ł a d u ” . A b s t r a h u j ą c o d te g o , ż e o w a „ n i e u d o l n a p r ó b a p r z e k ł a d u ” * i * 3 te ż b y ła j u ż o p u b li k o w a n a , o d e s ł a n ie d o „ is tn ie ją c e g o p r z e k ł a d u ” in s k ry p c ji z P it h e k u s s a i j e s t n ie z b y t p re c y z y jn y m a d r e s e m b ib lio g r a f ic z n y m . P o n ie w a ż p r z e k ł a d r z e c z o n e j in s k ry p c ji z n a jd o w a ł s ię w a r t y k u le p r o f . A p p e la , o k t ó r e g o u w z g lę d n ie n ie w n o c ie b ib lio g r a f ic z n e j r ó w n o c z e ś n ie się
„zawiązawszy węzeł” i „ciągnęli naprzemian”, bowiem obydwa zwroty są oparte na różnym tłumaczeniu jednego i tego samego słowa oryginału, a mianowicie έπαλλάξαντες. Albo έπαλλάξαντες łączymy z πεΤραρ i rozu miemy: „zawiązawszy linę / węzeł”, albo łączymy je z τά ν υ σ σ α ν i wówczas interpretujemy „ciągnęli / napinali na przemian” (dosł. „zmieniając się”). Obraz, jaki powstaje w wyniku kontaminacji dwóch propozycji interpre- tacyjnychjest absurdalny: jak można otoczyć sznurem dwa wojska (zatem: związać je razem), a następnie ciągnąć raz w jedną, a raz w drugą stronę? To są dwa różne obrazy: obraz wiązania liną i obraz przeciągania liny. Tę właśnie alternatywe widzi słownik, wahając się między tłumaczeniem έπαλλάξαντες przez crossing i. e. tying (co byłoby hapaksem znaczeniowym), a change over.
3 „Nieudolna” z punktu widzenia filologa tj. „niespełniająca wymogów metryki”. Z punktu widzenia odda nia treści inskrypcji, przekład ów jest jak najbardziej poprawny.
128
ALEKSANDER WOLICKId o p o m i n a ł, s u g e s tia w y d a ła m i s ię j e d n a k o c z y w is ta . W s ta w iłe m z a t e m p r z e k ł a d r e c e n z e n ta . Z e z d u m i e n ie m c z y ta m t e r a z n a s t ę p u j ą c e s t w ie r d z e n ie :
„ P o n ie w a ż z a k w e s tio n o w a łe m p o p r a w n o ś ć j e g o p r z e k ł a d u in s k r y p c ji w id n ie ją c e j n a tzw . c z a r z e N e s t o r a z P it h e k u s s a i , z a s tą p ił g o t e k s t e m (s. 5 1 ), p o d k tó r y m — b e z p o r o z u m i e n ia z e m n ą — d o p is a ł m o j e n a z w is k o , ja k b y w ie d z ą c , ż e n a t a k i p r z e d r u k g ra f ic z n y » p r z e k ł a d u « z p e w n o ś c ią z g o d y n ie w y ra ż ę . N ie z r ę c z n i e b y ło b y m i ro z w o d z ić s ię n a d t ą s p r a w ą s z c z e g ó ło w ie j. D l a t e g o p r a g n ę p o p r z e s t a ć j e d y n i e n a p r z y p o m n ie n i u , iż o w ą in s k r y p c ję z g lin ia n e j c z a r k i N e s t o r a o s t a te c z n i e t ł u m a c z ę w n a s t ę p u ją c y s p o s ó b :
Nestora jestem pucharem, z którego dobrze się pije;
jeśli zaś ktoś napije się z tego pucharu, naonczas
zaraz owładnie nim czar Afrodyty pięknie wieńczonej” (s. 293).
N ie w ie m n a d c z y m i d la c z e g o p r o f . A p p e lo w i n ie z r ę c z n ie b y ło b y r o z w o d z ić s ię s z c z e g ó ło w ie j. P r z y jm u ją c j e d n a k , ż e r o z u m ie m z a s a d n ic z y z a r z u t (a c z p e w ie n te g o n ie je s t e m ) b r z m ia łb y o n n a s t ę p u ją c o : t e k s t in s k r y p c ji z o s ta ł o d d a n y w t r z e c h lin ijk a c h , a n ie te k s t e m c ią g ły m , w z w ią z k u z c z y m C z y te ln ik m ó g łb y s o b ie p o m y ś le ć , ż e j e s t t o p r ó b a m e tr y c z n e g o p r z e k ł a d u , p o d c z a s g d y j e s t to p r z e k ł a d d o s ło w n y i n ie m e tr y c z n y . T ym s a m y m u c ie r p ia ł a b y r e p u t a c j a p r o f . A p p e l a j a k o je d n e g o z n a jle p s z y c h p o ls k ic h tłu m a c z y s t a r o g r e c k i e j p o e z ji, k t ó r ą (z a s łu ż e n i e ) s ię c ie sz y . Z e sw o je j s t r o n y m o g ę ty lk o z a p e w n ić , ż e o d d a n i e w tr z e c h li n ia c h w y d a ło m i się z u p e łn i e n a t u r a l n e d la te g o , ż e k a ż d y w e r s o r y g i n a łu ( r e p r o d u k o w a n e g o w p r z e r y s ie n a s ą s ie d n ie j s t r o n i e ) z a m y k a s ię w j e d n e j lin ii te k s tu , i ż e t a k i u k ła d p r z e k ł a d u p o z w a la n i e z n a ją c e m u g r e k i c z y te ln ik o w i w y o b r a z ić s o b ie g ra f ic z n y u k ła d t e k s t u n a n a c z y n iu . T a k w ła ś n ie u m i e s z c z o n e j e s t ( n i e m e t r y c z n e ) tł u m a c z e n i e w n ie m ie c k im o r y g in a le . S k o r o j e d n a k p r o f . A p p e l a t a k i e r o z p l a n o w a n i e j e g o p r z e k ł a d u u r a z iło , n ie p o z o s t a je m i n ic in n e g o j a k w y ra z ić u b o le w a n ie i g o n in ie js z y m p u b li c z n ie p r z e p r o s ić . * S w o je u w a g i p r o f . A p p e l k o ń c z y n a s t ę p u ją c y m s t w i e r d z e n i e m : „ N a jw y ż s z a j u ż p o r a , b y g r o m k im g ło s e m u p o m i n a ć s ię o z w y k łą rz e t e ln o ś ć , o d p o w ie d z ia ln o ś ć , a ta k ż e o p o k o r ę , k t ó r a w in n a c e c h o w a ć k a ż d e g o k r y ty k a ” (s. 2 9 3 ). J a k k a ż d y , p r o f . A p p e l m a p e ł n e p r a w o w y ty k a ć in n y m b łę d y . To, czy g a r ś ć o b ie k c ji w d r u g o r z ę d n y c h k w e s tia c h s ta n o w i w y s ta r c z a ją c e u z a s a d n i e n ie d la d r a m a ty c z n e g o w e z w a n ia , w k tó r y m p o d a j e się w w ą tp li w o ś ć n ie ty le n a w e t i n t e l e k t u a l n e , c o m o r a l n e k w a lif ik a c je k ry ty k o w a n e j o s o b y , t o ju ż z u p e łn i e in n a s p r a w a .
