Karpińska, Małgorzata
"Ameryka łacińska w relacjach
Polakow. Antologia", wybór, wstęp
komentarze i przypisy Marcin Kula,
Warszawa 1982 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 76/2, 408-409
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
1
408 z a p i s k i
Andrzej K i j o w s k i , O dobrym N aczelniku i niezłom nym R yce
rzu, „Biblioteka Rom antyczna” pod red. M arii J a n i o n W ydawnict
wo Literackie, K raków 1984, s. 357, ilustr.
Legendy bohaterskie żywo interesują ostatnio hum anistykę. Poza badaniem „pozgonnej czci” rodzi się refleksja nad mechanizmem procesów „heroizacji”, a r- chetypicznymi cechami „sławnych mężów”, miejscem legendy w świadomości n a rodowej społeczeństw. Odpowiedzią n a ten kierunek zainteresow ań jest kolejny tom redagowanej przez M. J a n i o n „Biblioteki Rom antycznej”. Zbiera on pochodzą ce z różnych okresów teksty poświęcone dwóm czołowym postaciom polskiego Panteonu — T. Kościuszce i J. Poniatowskiem u. Z konieczności jest to wybór; w y czerpanie tem atu nie w ydaje się możliwe, przede w szystkim ze względu na ogrom ny m ateriał. W ybrano utw ory, które, niezależnie od intencji autorów, stały się objawem k ultu bohaterów . Ramy antologii narzucił schem at mitu. Ogniskował on zainteresowanie herosem w kilku węzłowych m om entach lub problem ach jego ży cia. Tak więc dla Kościuszki są to cechy jego osobowości, dram atyczne chwile bio grafii realnej i m itycznej (Racławice, Maciejowice, niewola, pogrzeb, mogiła) oraz oddziaływanie duchowe na przyszłe pokolenia. Książę Józef żyje w legendzie jako szczęśliwy kochanek i wódz, um ierając najpiękniej z rzeszy polskich herosów. An tologia, jak każdy w ybór niesie ze sobą niebezpieczeństwa. Świadomi tej trudno ści ograniczymy się tylko do jednej uwagi. Szkoda, iż obok (lub naw et zamiast) nieco bezbarwnego fragm entu z pracy H. M o ś c i c k i e g o „Pozgonna cześć dla Księcia Józefa Poniatow skiego” nie znalazł się tu fragm ent słynnej biografii K się cia pióra S z. A s k e n a z e g o (np. atak pod Raszynem, a przede wszystkim opis śm ierci Poniatowskiego). Tekst ten odpowiadałby zasadzie przyjętej za m ot to „Biblioteki” — rom antyzm u powracającego przez stulecia w naszej kulturze.
A. K i j o w s k i antologię poprzedził wstępem om awiającym elem enty decydu jące o kształcie obu prezentow anych mitów.
Tom uzupełniają ilustracje i nota ikonograficzna Z. Ż y g u l s k i e g o . Dzięki nim kształt i dynam ika m itu są pełniejsze. Poziom techniczny publikacji podważa jednak zasadność umieszczenia wielu ilustracji. Dotyczy to m.in. zupełnie nieczy telnej reprodukcji dokum entu nominacyjnego podpisanego przez ks. Józefa czy ilustracji n r 43, gdzie nieczytelny podpis uniemożliwia zrozumienie treści obrazku wyobrażającego żonę Księcia z synkiem na ręku (sic!) w chwili gdy odbiera tra giczną wiadomość o śm ierci męża.
Λί. К.
A m eryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia, wybór, wstęp,
kom entarze i przypisy M arcin K u l a , W ydawnictwo Interpress, W ar szawa 1982, s. 410, ilustr.
Przygotowana przez M. K u l ę antologia polskich tekstów o Ameryce Łaciń skiej jest kolejną pozycją poświęconą polskiemu widzeniu świata (poprzednio w y dano relacje Polaków o Francji). Zaw iera ona m ateriał pow stały z bezpośredniej obserwacji. Pominięto utw ory będące fikcją literacką lub służące celom u ty lita r nym (np. listy). W większości były one wcześniej publikowane. Jedynie kilka re lacji wydobyto' z archiwów. Najwcześniejsza z nich pochodzi z 1783 r., ostatnie się gają czasów współczesnych. Zgodnie z przyjętą zasadą w antologii przew ażają teksty starsze, a więc także trudniej dostępne. R eprezntow ani tu są zarówno auto rzy. w ybitni (np. T. K. Węgierski, A. Dygasiński, A. Słonimski, W. Gombrowicz i inni) jak i m niej znani,t «hoć nie znaczy to, że mniej ciekawi (np. W. Górski, J. Sztolcman, P. Nikodem i inni).
Z A P I S K I 409
W szystkie trzydzieści cztery tek sty poprzedzono k ró tk ą inform acją biograficzną o autorach i podstaw ie druku. A utor w yboru staną) przed problem em tekstów po święconych Polonii w A m eryce Łacińskiej i ściśle związanej z tym problemem przew agi re lacji dotyczących B razylii. W obu w ypadkach M. K ula rygorystycznie zadecydował, chyba słusznie, iż antologia ma obejm ować teksty o całym kontynen cie. Podkreślenie we w stępie specyfiki „polskiej drogi” do Am eryki w ydaje się w ystarczającym dla tak zaplanow anego w ydaw nictw a. M. Kula w szkicu „Am ery ka bliska i daleka” om ówił także historię polskich zainteresow ań Am eryką Ła cińską, sk ru p u latn ie n o tu jąc w szystkie form y obecności rodaków na tym konty nencie. W ybór poprzedza m apka przedstaw iająca miejscowości wymienione w te k stach. Całość uzupełniają interesujące, często publikow ane po raz pierwszy foto grafie.
Ai. K.
Em igracja z ziem polskich w czasach now ożytnych £ najnowszych
(X V I I I —XX to.), pod redakcją A ndrzeja P i l c h a , Państw ow e W ydaw nictw o Naukow e, W arszaw a 1984, s. 539.
Pierwsza obszerniejsza synteza dziejów em igracji z ziem polskich jest dzie łem siedm iu autorów . Jerzy K o z ł o w s k i om aw ia wychodźstwo schyłkowego okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz em igrację porozbiorową do 1864 r., An drzej B r o ż e k — politykę im igracyjną w państw ach docelowych w latach 1850— 1939 oraz odpływ ludności z ziem polskich pod panow aniem pruskim w latach 1850—1918. Zaborem rosyjskim do 1918 r. zajm uje się Krzysztof G r o n i o w s k i , zaś zaborem au striack im w tym że okresie Andrzej P i l c h ; em igrację w dwudzie stoleciu m iędzyw ojennym przedstaw ia H alina J a n o w s k a zaś przemieszczenia obyw ateli polskich w latach II w ojny światow ej Czesław Ł u c z a k ; wreszcie Andrzej Pilch i M arian Z g ó r n i а к szkicowo p rezentują ten problem w okresie powojennym.
Zm iany skali i c h a ra k te ru polskiego w ychodźstwa n a rów ni z odmiennością ujęcia te m atu przez poszczególnych autorów utru d n iły redakcyjne próby ujednoli cenia tek stu . Pierw sze kilkadziesiąt stron jest opartym n a literaturze przedm iotu przeglądem fal em igracji politycznej do pow stania styczniowego, przy czym uwzględniono jej poczynania organizacyjne, próby w alki o niepodległość oraz do robek k u ltu raln y . De em igracji zaliczono też przym usow e deportacje w głąb Rosji, które daw ały początek skupiskom ludności polskiej w tym kraju. W dalszych fragm entach, dotyczących em igracji zrabkow ej pom inięto życie zbiorowe Polaków w ich now ych ojczyznach, ograniczając się do analizy przyczyn ekonomicznych wychodźstwa i szczegółowo przedstaw iając skalę tego zjaw iska. Autorzy częściej sięgają tu do archiw aliów i w ydaw nictw statystycznych, ilustrując swe wywody tabelam i. O bszernie w y jaśn iają też czytelnikow i przyczyny, dla których przytacza ne dane liczbowe częstokroć m ają c h ara k ter szacunkowy; podstawowa trudność wiąże się z grupow aniem osób opuszczających w X IX i na początku XX w. Ro sję, Niemcy i A ustro-W ęgry według w yznania lub m iejsc pochodzenia, nie zaś w edług narodowości. S kądinąd polityka em igracyjna państw zaborczych została przedstaw iona szczegółowo; w m niejszym stopniu zwrócono w książce uwagę na stosunek opinii publicznej do gwałtownego odpływ u ludności chłopskiej do S ta nów Zjednoczonych czy Brazylii. Niewiele też mówi się o społecznych i ekono m icznych skutkach em igracji dla regionów, k tóre dostarczały największej ilości wychodźców.
Z naczne zawężenie pola obserw acji i lakoniczność ujęcia cechują końcowy frag m en t pracy, dotyczący okresu po 1945 r. Gros m iejsca poświęcono tu raczej
