K urt F o r s t r e u t e r , D er D e u ts c h e O r d e n a m M i t t e l m e e r , Q uellen u n d S t u d i e n zu r G e s c h ic h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s h era u sg eg eb en von P. Dr K lem en s W i e s e r О. T. u nter der P atro n a n z des D eu tsch en O rdens t. II, V erla g W is se n sc h a ftlic h e s A rch iv , B on n 1967, s. 286. Ze w sz y stk ic h śred n io w ieczn y ch zak on ów ry c e r sk ic h K rzy ż a cy n a jd a lej o d e sz li od za ło żeń i celó w , do ja k ich b y li p o w o ła n i. W iek X III, a z w ła szcza rząd y w ie lk ie g o m istrza H erm an a von S alza, z a d ecy d o w a ły o c a łk o w itej zm ia n ie o rien ta cji i o d a lszy ch lo sa ch zakonu. T w o rzen ie i obrona p a ń stw a k rzy ża ck ieg o w P ru sa ch to — po ep izo d zie w ę g ie r sk im — g łó w n y odtąd nurt d zia ła ln o ści zakonu, to jeg o za sa d n iczy — n ie w ch o d zim y tu w o cen y — u d ział w h isto rii eu ro p ejsk iej. P a ń stw o k rzy ża ck ie w P ru sach n ie w y c z e r p u je jed n ak p ro b lem a ty k i d ziejó w z a konu. I choć m a te r ia ln e zn a czen ie p ozap ru sk ich p o sia d ło śc i i agend zak on u o g ó l n ie r z ecz b io rą c m a la ło , to jed n a k zbyt m ało dotąd w ie d z ie liś m y o tej p ery ferii za k on n ej, która d aw n iej b yła jeg o g łó w n y m i je d y n y m teren em d ziałan ia.
P o zo sta w ia ją c na uboczu jako ta k o zb ad an e p o sia d ło ści zak on u w N ie m czech i w A u strii, czy dopiero o sta tn io w c ią g n ię te w obręb d o k ła d n iejszy ch badań, ja k np. k om tu ria szw ed zk a , za ją ł się F o r s t r e u t e r w y łą c z n ie o m ó w ien iem p o sia d ło ści w k rajach śró d ziem n o m o rsk ich oraz n iek tó ry m i o g ó ln y m i p ro b lem a m i d z ie jó w zakonu. D o ty c h o sta tn ich n a le ż ą w c z e sn e d zieje zakonu, k tóry aż do upadku o sta tn ie g o b astio n u k rzy żo w có w w Z iem i Ś w ię te j ·— A k k on u (1291) — brał, a c z k o lw ie k w n ie w ie lk im i sta le m a le ją c y m zak resie, u d zia ł w og ó ln o eu ro p ejsk im w y s iłk u obrony r e sz te k K r ó le stw a J ero zo lim sk ieg o . A u tor szu k a od p o w ied zi na trzy p ytan ia: k ied y i w ja k i sposób p o w sta ła dana p o sia d ło ść zakonna, ja k ie p o sia d a ła zn a czen ie dla ogólnej h isto rii zak on u oraz k ie d y i dlaczego z o sta ła przez zakon utracona.
N ie n a leży le k c e w a ż y ć rozp roszon ych p o sia d ło ści zak on n ych w k rajach śród ziem n o m o rsk ich —■ tw ierd zi F o rstreu ter. N ie n a leży ro zp a try w a ć d ziejó w in s ty tu cji za k o n n ej, jak ą k on iec k oń ców b y li K rzyżacy, z p u n k tu w id z e n ia założen ia p a ń stw a p r u sk o -in fla n c k ie g o . N a le ż y w y ch o d zić od g e n e z y in sty tu c ji, od zb a d a n ia w czesn y ch sta d ió w jej rozw oju , od p orów n an ia z in sty tu c ja m i a n a lo g iczn y m i (inne zak on y r y cersk ie), k tó ry m n ie przyipadła w u d zia le ro la p a ń stw o w o tw ó rcza . T ra n sp la n ta cja zakonu do E uropy b y ła p r z e d się w z ię c ie m k on ieczn ym , u w a ru n k o w a n y m sto su n k ie m sił na B lisk im W sch od zie, k tó ry z m ie n ia ł się tra g iczn ie dla stron y zach od n iej. M im o tej o b iek ty w n ej p rzy czy n y n ie brak b yło i w sa m y m za k o n ie op o zy cji w o b ec p rocesu sto p n io w eg o p rzem ieszcza n ia się p u n k tu ciężk o ści do E uropy — n a jp ierw do W en ecji, a po rok u 1309 do M alborka. W yrażano n ieraz o p in ię i F o rstreu ter zd a je się do n iej p rzy ch y la ć, że lo s tem p la riu szy u ła tw ił z w o len n ik o m o r ie n ta c ji p ru sk iej z w y c ię stw o nad w e w n ą trzza k o n n ą op ozycją k o n ser w a ty stó w , n ie c h ę tn ie ru sza ją cy ch na o d leg łe p o g ra n icze p o ls k o -lite w sk ie .
N ie w s z y s tk ie jed n a k p o sia d ło ści nad M orzem Ś ró d ziem n y m m o g ły , n a w e t te o r e ty c z n ie , p reten d o w a ć do r o li p la c ó w e k k ru cja to w y ch . N a dobrą sp ra w ę je d y n ie w H isz p a n ii i G recji K rzy ża cy m u s ie li w a lc z y ć z „ n ie w ie r n y m i”. P o sia d ło ści ita ls k ie i p r o w a n sa lsk ie le ż a ły n a sp o k o jn y m zap leczu; one w ła śn ie s ta n o w iły do czasu g łó w n ą p o d sta w ę m a teria ln e j e g z y ste n c ji zakonu. P r z e tr w a ły te ż n ajd łu żej, w R zy m ie np. aż do 1809 r. Z asad n iczy trzon p o sia d ło ści zak on u na tych teren a ch p o w sta ł w X III w ie k u ; w w ie k u X IV , k ie d y to n a jp o m y śln iej r o z w ija się e k s p an sja zakonu nad B a łty k ie m , p o sia d ło ści nad M orzem Ś ró d ziem n y m w e sz ły w ok res sta g n a c ji i upadku; w ie k X V je s t w ie k ie m k ru szen ia się zakonu, tak w P ru sach , jak w E u rop ie p o łu d n io w ej.
W ro zd zia le II, „Jerozolim a i A k k o n ”, F o rstreu ter za ją ł się p o czą tk a m i za k o nu, w y p o w ia d a ją c się za te o r ią p o d w ójn ej jego fu n d a c ji — raz jako zakonu szp i
596
R E C E N Z JEta ln eg o przed r. 1143, a p o w tó r n ie w la ta c h 1190/91 jako zak on u r y cersk ieg o . Z n a k o m ita a n a liza n ie lic z n y c h i n iera z p o d ejrza n y ch d o k u m en tó w oraz źró d eł n a rra cy jn y ch p o z w o liła a u to ro w i k r y ty c z n ie n a ś w ie tlić te n okres w d ziejach zak on u , jeg o sto su n k i z jo a n n ita m i oraz u d zia ł w obronie r e sz te k Z iem i Ś w ię te j. Z a g a d n ien io m d y p lo m a ty czn y m zw ią za n y m ze sto su n k ie m Z akonu N ie m ie c k ie g o do jo a n n itó w p o św ię c o n y je s t te ż ro zd zia ł III. R o zd zia ły od IV do X V I o m a w ia ją p o sz c z e g ó ln e tery to ria , na k tórych K rzy ż a cy m ie li sw e p o sia d ło ści, i z a w iera ją p o d s ta w o w y zrąb m a te r ia ło w y p racy. Z n a la zły się tu w k o lejn o ści: P a le sty n a i S y r ia (osobne ro zd zia ły d otyczą g łó w n eg o zam k u K rzy ż a k ó w n a B lisk im W sch od zie — M on tfort n a p łn .-w sc h . od A k k on u , o raz lo s ó w zak on u pod czas o b lężen ia i po upadku A kkonu), C ypr, A rm en ia (po r o zd zia le o A r m e n ii o m ó w ił F o rstreu ter p ó ź n ie jsz e zw ią zk i zak on u z k ra ja m i w sch o d u ), G recja, H iszp a n ia , P ro w a n sja , S y cy lia , A p u lia , L om b ard ia, R zym i W ło ch y środ k ow e. R o zd zia ły te p rzyn oszą dużo m a teria łu zu p ełn ie dotąd n iezn a n eg o i w d zieja ch h is to r io g r a fii zak on n ej zajm ą za słu żo n e w y s o k ie m iejsce. K w eren d a o b jęła n ie ty lk o m a te r ia ł p u b lik o w a n y i a rch iw a zak on n e (G ety n g a — d a w n e a rch iw u m k r ó le w ie c k ie , W ied eń — c en tra ln e a rch iw u m zakonu), a le r ó w n ież i p rzed e w s z y stk im w ie le a r c h iw ó w p ro w in c jo n a ln y c h fr a n cu sk ich , w ło sk ic h i h iszp a ń sk ich , a ta k że n ie m a l n iezn a n e szerszy m k ręgom lo k a ln e p u b lik a cje, p rzy n o szą ce n ie k ie d y w a ż n y m a teria ł. M im o w sz y stk o , obraz ro zw o ju danej g ru p y p o sia d ło śc i za k o n n y ch w y p a d ł n ierza d k o blado i w y r y w k o w o ; w y n ik a to p rzed e w s z y s tk im z n ie d o sta tk u źród eł, a le c z ę śc io w o ró w n ie ż z k w e stio n a r iu sz a b a d a w czeg o au tora, k tó ry zu p ełn ie n ie za ją ł się ek o n o m iczn y m i a sp ek ta m i p o lity k i zak on u i k w e stią p o w ią z a ń p o szczeg ó ln y ch p o s ia d ło śc i z ob szaram i są sied n im i w ra m a ch r e g io n ó w g o sp o d a rczy ch . F o rstreu ter p iln ie śle d z i n a to m ia st p o lity c z n e k o le je zd o b y czy i n iep o w o d zeń k rzy ża ck ic h ; w ty m za k r e sie recen zo w a n a k sią żk a p rzy n o si r z e c z y w iś c ie m a sę u sta leń , k tó ry ch zn a czen ie w y k ra cza p oza h isto r ię Z akonu N ie m ie c k ie g o .
N a szczególn ą u w a g ę h isto ry k a d ziejó w p o w sz e c h n y c h za słu g u ją k o ń co w e r o z d zia ły k sią ż k i F orstreu tera , o ch a ra k terze w y r a ź n ie sy n te ty c z n y m . R ozd ział X V II „Z agad n ien ie cen tra li zak on u . Z J ero zo lim y do M a lb o rk a ”, s ta n o w i czę śc io w e p o w tó rzen ie d a w n iejszeg o a rty k u łu *. Jero zo lim a d łu go b yła „ id ea ln y m c e n tr u m ” z a konu, p od ob n ie ja k te m p la r iu sz y i jo a n n itó w . Już A k k o n b y ł ty lk o „ eta p em e m i g r a c ji” sp o w o d o w a n y m u tratą J ero zo lim y na rzecz m u zu łm a n ó w . I ch oć w k r ó tc e po roku 1230 p u n k t cięż k o ści zak on u p rzen ió sł się n ad B a łty k , w ro zu m ien iu w sp ó łc z e sn y c h (w ty m ta k że n a jw y ż sz y c h zw ie r z c h n ik ó w ch rześcija ń stw a ) r z e c z y w is ty ośrod ek z n a jd o w a ł się n ie z m ie n n ie w P a le sty n ie . W o k resie gd y fo rp o czty zakonu sa d o w iły się n ad W isłą, e n erg ic zn y H erm an v o n S a lz a zd o b y w a d la zakonu p o sia d ło ści w N iem czech , Ita lii, n a S y c y lii i n a P elo p o n ezie. P r z y sz ły k sz ta łt z a konu n ie b y ł jeszcze u form ow an y. S am H erm an v o n S a lza n ig d y nie w id z ia ł sw e g o n a d w iśla ń sk ie g o tw oru ; g d y H erm an B a lk p r z y b y w a ł nad' W isłę, w ie lk i m istrz b a w ił w H iszp an ii!
S y tu a c ja m u sia ła się zm ien ić w rok u 1291, g d y część b raci za k o n n y ch z m i strzem n ie m ie c k im , a w k ró tce w ie lk im m istrzem , K on rad em v o n F eu c h tw a n g e n , w n ie w y ja ś n io n y c h d o k oń ca o k o liczn o ścia ch o d p ły n ęła z ob lężon ego A k k o n u do W en ecji. Z akon s tr a c ił o sta tn ie o p arcie w Z iem i Ś w ię te j. W en ecja m o g ła być z w ie lu w z g lę d ó w ty lk o p ro w izo ry czn ą cen tra lą zakonu p o w o ła n eg o do w a lk i z n ie w ie r n y m i (tem p la riu sze i jo a n n ici w y b r a li sob ie, ja k w ia d o m o , Cypr). O s ile op o zy cji „ a n ty p ru sk iej” w_ ło n ie zakonu św ia d czą sta tu ty zak on n e z rok u 1297, p r z y ję te przy o k a z ji w y b o ru G o tfry d a von H o h en lo h e n a sta n o w isk o w ie lk ie g o m
i-i P o r . K . F o r s t r e u t e r , Das H a u p tsta d tp ro b lem des D eu tsch en O rdens, ,. J a h r b u c h f ü r d i e G e s c h i c h t e M i t t e l - u n d O s t d e u t s c h l a n d s ” t. V , 1956, s. 131—144.
strza. Z god n ie z ty m i p o sta n o w ie n ia m i, je ż e li w ie lk i m istrz, m im o trzyk rotn ego w e z w a n ia ze stro n y k a p itu ły , n ie p rzy b ęd zie do sie d z ib y m a c ie r z y ste j zak on u (tzn. do W en ecji), tra ci sw ój urząd. W ó w czesn y ch sta tu ta ch p rob lem tryb u o d w ied za n ia p o szczeg ó ln y ch części zak on u p rzez w ie lk ie g o m istrza za jm u je sporo m ie jsc a ; w i dać b y ł p a lą cy . D a w n iej w ie lk i m istrz, b y udać się „za m o rze” m u sia ł u zysk ać z e z w o le n ie k a p itu ły ; tera z zezw o len ie to je s t p otrzeb n e ta k że w celu odbycia p od róży „za g ó r y ”. F o rstreu ter d ostrzega pod k o n iec X III w . z w y c ię stw o k o n se r w a ty w n e g o , „ u ltra m o n ta ń sk ieg o ” nurtu w za k o n ie. W ty m k o n te k śc ie n a le ż y r o z p a tr y w a ć lis t braci p ru sk ich z za stęp cą p ru sk ieg o m istrza k r a jo w eg o , K onradem S a ck iem na c z e le do w ie lk ie g o m istrza z roku 1299, g d zie czyn i m u się z a rzu ty , że n ie p o św ię c a n a le ż y te j u w a g i b raciom p ru sk im z n a jd u ją cy m się jakoby w k ry ty czn y m p ołożen iu . P o n ie w a ż fa k ty c z n a sy tu a c ja p o lity czn a i m ilita rn a K rzy ż a k ó w w P ru sach n ie u sp r a w ie d liw ia w o w y m c za sie teg o d ram atyczn ego ap elu , F o rstreu ter sk ło n n y je s t ro zp a try w a ć go jak o m a n ew r m a ją c y na celu p o d w a ż e n ie w p ły w ó w „ k o n se r w a ty stó w ” w n a czeln y ch w ła d za ch zakonu. W ydarzenia n a obradach k a p itu ły g en e r a ln e j w E lb lą g u <1303) i a b d y k a cję G o tfry d a v o n H o h en lo h e autor tra k tu je jak o p r z e ja w y k o n flik tu w ew n ę tr z n e g o w zak on ie. Z w o le n n ic y o rien ta cji p ru sk iej m ie li za sobą n ie ty lk o arg u m en ty n a tu ry czy sto d o czesn ej, m a te r ia ln e j, a le i za sa d n iczej w a g i a rg u m en t id eo lo g iczn y : w w a lc e z p o g a ń sk im i P ru sa m i i L itw in a m i oraz sc h iz m a ty c k ą R u sią zak on m ó g łb y p ow rócić do roli, do jak iej został stw o rzo n y — do w a lk i o w ia rę, o co tru d n o b yło w W e n ecji. Do Z y g fry d a v o n F eu c h tw a n g e n n a leży za słu g a p rz e fo r so w a n ia teg o pu n k tu w id z e n ia . F o rstreu ter są d zi n a w e t, że tr a n slo k a c ja z w r z e śn ia 1309 r. n ie przez w sz y stk ic h w za k o n ie b y ła u w a ża n a za d ecy zję o stateczn ą. T aką jed n ak b y ła ona w is to c ie i „epizod tr e w ir s k i”, g d y w r. 1317 w ie lk i m istr z K arol z T rew iru p rze n ió s ł ta m sw o ją sied zib ę, p o zo sta ł b ez zn a czen ia . W k ońcu 1318 r. K arol o d w ied ził p a p ie ż a w A w in io n ie ; F orstreu ter p od k reśla, że b yła to o sta tn ia w iz y ta w ie lk ie g o m istrza zak on u k rzy ża ck ie g o u p a p ieża w śred n io w ieczu . R ea ln y m w y n ik ie m sp o t k a n ia b yło w y z n a c z e n ie p rzez p a p ieża „ k o n se r w a to r ó w ”, c z y li o p iek u n ó w zakonu, k tó ry m i zo sta li m ia n o w a n i a r cy b isk u p i i b isk u p i d iecezji, na k tórych teren ie K rzy ż a cy m ie li s w e p o sia d ło ści. W P ru sach i In fla n ta ch k o n se r w a to r ó w n ie w y zn aczon o, ta m „zakon sa m m ó g ł się b ro n ić”.
R ozd ział X V III nosi ty tu ł „Z h isto rii zarząd zan ia zak on em i h isto rii p e r so n a l n e j ”. D o p ierw szeg o z tych za g a d n ień od n osi się szk ic o m ie jsc u p o sia d ło ści śród ziem n o m o rsk ich w ra m a ch ustroju zakonu. A u tor w y k a z u je sto su n k o w y p r y m i ty w iz m zarzą'du ty m i o d le g ły m i p ro w in cja m i, p r z e ja w ia ją c y się ch oćb y w braku o rg a n iczn eg o p o w ią z a n ia p o m ięd zy p o sz c z e g ó ln y m i b a lliw a ta m i. O k a zjo n a ln e łą cz e n ie k ilk u b a lliw a tó w , ja k ie o b serw u je się n ie k ie d y w p ó źn iejszy m śr e d n io w ie czu, b yło p ro cesem czy sto a k u m u la cy jn y m , u którego p o d sta w le ż a ły z w y k le in t e r e sy o so b iste d y g n ita rzy zak on n ych . D ru g iej sp r a w y w tym ro zd zia le d otyczy szk ic o p o sta ci h ip o te ty c z n e g o w ie lk ie g o m istr z a W ilh elm a v o n U ren b ach . A utor p r z y c h y la się do u zn an ia tej p o sta c i za h isto ry czn ą , d ow od ząc m o ż liw o śc i sch izm y w zak on ie po śm ierci H en ry k a v o n H o h en lo h e (1249). Tu ró w n ież n a leży zaliczyć trzy p o d ro zd zia łk i za w ie r a ją c e u zu p ełn ien ia i u śc iśle n ia p o c z tó w n iek tó ry ch k a te g o r ii d o sto jn ik ó w za k o n n y ch oraz dane d o ty czą ce lic z e b n o śc i d om ów zak on n ych w la ta ch 1435— 1440.
R o zd zia ł X I X o m a w ia z a g a d n ien ie p rzy jm o w a n ia cu d zo ziem có w do zakonu. O to jeg o k on k lu zja: „Z akon N ie m ie c k i w o b cy ch k rajach o b sta w a ł p rzy sw o im ję z y k u i tw o rzy ł ośrod k i gm in n ie m ie c k ic h ; n ie iz o lo w a ł się jed n a k , lecz p r z y sto s o w y w a ł do w a ru n k ó w i gd y to o k a zy w a ło s ię c e lo w e — p r z y jm o w a ł cu d zo ziem
598
R E C E N Z JEcó w do sw o jeg o g ro n a ”. P od ob n y p ogląd rep rezen tu je E. M a s c h k e ’ ; są one zgod n e z ogólną lin ią n ie m ie c k ie j h isto rio g ra fii, a k cen tu ją cej s iln ie i z w y k le p r z e sa d n ie k u ltu ro tw ó rcze zn a czen ie K rzyżak ów . W ielu k o n k retn y ch a rg u m en tó w za tą tezą F o rstreu ter jed n a k n ie p rzy to czy ł; p od ob n ie M asch k e raczej zb ytn io z a w ie r z y ł sta tu to m , k ied y od aktu n o rm a ty w n eg o (nie w o ln eg o od k o n ieczn ej r e li g ijn ej fra zeo lo g ii) do p r a k ty k i ż y c ia droga m o g ła b yć jeszcze d alek a. W ro zd zia le X X za ją ł się autor n ie m n iej c ie k a w y m za g a d n ien iem recep cji r e g u ły zakonnej K rzy ż a k ó w p rzez p o za n iem ieck ich szp ita ln ik ó w . C hodzi o p rzyp ad ek S zp ita la św . T om asza z C anterbury założon ego w 1191 r. w A k k o n ie p rzez R yszard a L w ie S e r ce oraz o Zakon Ś w ię te g o D u ch a w M on tp ellier, k tó ry w X IV w ie k u p rzeją ł c z a sow o reg u łę krzyżack ą.
R ozd ział X X I n o si ty tu ł „ W ech selsp iel zw isch en M ittelm eer und O stsee” i z a w ie r a k rótk ie o m ó w ien ie u top ijn ych , a n iejed n o k ro tn ie, z w ła szcza w X V і X V I w ie k u , w y su w a n y c h p ro jek tó w p rzy w ró cen ia z a k o n o w i p ierw o tn eg o m isy jn e g o ch arak teru p rzez p r z e su n ię c ie go z P ru s i In fla n t na p o g ra n icze tu r e c k ie (P o d o le, K rym , Cypr, D a lm a cja , w y sp a T enedos). F o rstreu ter sk rzętn ie ło w i w s z e lk ie d o w o d y na to, iż K rzy ża cy is to tn ie brali u d zia ł w ob ron ie ch r z e śc ija ń stw a przed p ó łk sięży cem (u d zia ł w ie lk ie g o m istrza H a n sa v o n T ie fe n w w y p r a w ie m o łd a w sk iej Ja n a O lbrachta w 1497 r., p od czas której w ie lk i m istrz um arł). R ozu m iem y n iech ętn y sto su n ek sa m y ch K rzy ża k ó w do tego rod zaju p ro jek tó w ; w w y w o d a c h F o rstreu tera d op atru jem y s ię — z d z iw ie n i — w y ra źn ej n u ty so lid a r n o śc i z p o d u padłym zakonem . W szy scy z a w in ili w ob ec zakonu: sta n y p ru sk ie, P o lsk a , w ła d c y eu rop ejscy, k tórzy m ia st pom óc za k o n o w i rzu cili się n a ty c h m ia st i o grab ili r a n nego lw a z jego o d d a lo n y ch p o sia d ło ści, n a w e t pap ież... S am zak on zaś, ja k zd aje się w y n ik a ć z w y w o d ó w F o rstreu tera , z a w in ił g łó w n ie tym ... że n ie ro zu m ia ł i h a m o w a ł n a tu ra ln e dążen ia sta n ó w w sw y m p a ń stw ie.
K sią żk a F o rstreu tera je s t od k ry w cza w sw o je j części zasad n iczej, tra k tu ją cej o w ła d z tw ie zak on n ym w krajach nad M orzem Ś ró d ziem n y m . Z tego ty tu łu w e j d zie ona na trw a łe do dorobku n au k i h isto ry czn ej. N a to m ia st te jej fra g m en ty , k tóre d oty czą ogóln ej p o lity k i zakonu, a z w ła szcza jej b a łty c k ie g o asp ek tu , c ie r p ią na w ad ę, na którą już n iera z n asza h isto rio g ra fia zm u szon a b yła zw ra ca ć uw agę. M im o d o sk o n a ło ści aparatu n a u k o w eg o i w y ra źn eg o sto n o w a n ia sfo rm u ło w a ń , p raca F orstreu tera n a p isa n a je s t z ten d en cją b e z k r y ty c z n ie p rok rzyżack ą. J ed y n ie dziś u ży teczn a n au k o w o zasada: a u d ia t u r e t a lt e r a pars , n a d a l n ie ob o w ią z u je jak w id a ć n au k i n iem ieck iej. Z jed n y m n ie isto tn y m w y ją tk ie m F o r str e u - ter n ie cy tu je żad n ych prac au torów p o lsk ich , czy ra d ziec k ich . S zk od a, bo r e c e n z ow an a k sią żk a przy w ię k sz e j dozie o b ie k ty w iz m u m ogła b yć pod k ażd ym w z g lę dem w zo ro w a .
A utor w y p o sa ż y ł s w e d zieło w cen n y an ek s z a w ie r a ją c y o b szern e r e g e s ty do k u m en tó w i in n y ch źró d eł ilu stru ją cy ch p o szczeg ó ln e rozd ziały i za g a d n ien ia (n ie k ied y zaś cy tu je d o k u m en ty in e x t e n s o ), za czerp n ięte ta k z m a teria łu a r c h iw a l n ego, jak i z m ało zn an ych i n ied o stęp n y ch w p ra k ty ce ed ycji. K sią ż k ę u zu p eł n iają i zdobią fo to g r a fie w a ż n ie jsz y c h o b iek tó w i za b y tk ó w a rch itek tu ry k rz y ż a c k iej, o k tórych m o w a w te k śc ie . P oza ty m w k sią żce je s t w y k a z sk r ó tó w oraz. in d ek s. B rak og ó ln eg o w y k a z u lite r a tu r y oraz — co sta n o w i ogrom n e p rzeo czen ie w y d a w c y — m ap y czy m ap. Ich brak u trudnia zn aczn ie p ercep cję k sią żk i F o r st reutera.
J e r z y S t r z e l c z y k
2 E. M a s c h k e , Die in n eren W a n d lu n g en des D eu tsch en R ittero rd en s, [ w : ] G eschichte u n d G eg en w a rtsb ew u sstsein , F estsch rift H. R o th fe ls , 1963.
