te r a tu r y o ty m n ie p r z e c ię tn y m z n a w c y T u r c ji w X V w . S k o ro c y tu je się p ra c ę F r a n k o o w y o b ra ż e n ia c h M a h o m e ta w ś ró d lu d u p o ls k ie g o m o ż n a b y te ż z a c y to w a ć r o z p r a w ę C i s z e w s k i e g o o T y sią c i je d n e j n o c y u lu d u p o ls k ie g o w W iśle (II), lu b s t a r ą ro z p r a w ę K . W. W ó j c i c k i e g o o d a w n y c h w y o b ra ż e n ia c h o T a tr a c h (w O b ra z a c h s ta r o d a w n y c h II, 1843). L is tę d a w n y c h h e b r a is tó w k r a k o w sk ic h u z u p e łn ić tr z e b a p o s ta c ią J a k u b a V i t e l l i u s a (1587 — 1648), k tó r y d r u k o w a ł w ie rs z e h e b r a js k ie , a w sw y c h p r a c a c h o p o ło ż e n iu n ie b a p o le m iz o w a ł z p o g lą d a m i I b n S in y i A ł-F a r a b ie g o . B a ra n o w s k i p o d a je , że h e tm a n J a n Z a m o y sk i m ia ł ja k o b y d la sw o je g o s y n a T o m a sz a s p r o w a d z a ć p o d rę c z n ik a ra b s k ie g o od f r a n c u sk ie g o o r ie n ta lis ty S c a l i g e r a . M o żem y tu d o d a ć , ż e w ś ró d rę k o p is ó w Z a m o y s k ic h z n a jd o w a ł się rę k o p is o r ie n ta ln y , n o sz ą c y p o ls k i ty tu ł: T r a k t a t o rto g ra fii a r a b s k ie j z p rz e p is a m i p o p ra w n e j m o w y i r e g u ły p ro z o d ii w ra z z d o p is k ie m w j ę z y k u f r a n c u s k im : c ‘e s t à J e a n Z a m o y s k i e t à s o n fils T h o m a s q u 'il a d û a p p a rte n ir, to u s d e u x a y a n t é té tr è s v e r s é s d a n s les la n g u e s o rie n ta le s. R ę k o p is te n , n o szący s t a r ą s y g n a tu r ę Z a m o y s k ic h V I 979 a n o w ą 1903, o c a la ł z pożo g i w o je n n e j, z n a jd u je się w z b io r a c h B ib lio te k i N a ro d o w e j i b y ł w m a ju i c z e rw c u 1950 w y s ta w io n y n a W y s ta w ie O r ie n ta ln e j w M u z e u m N a ro d o w y m w W a rs z a w ie .
Z n a jo m o ś ć W sc h o d u i k s z ta łto w a n ie się w y o b ra ż e ń o s p r a w a c h o r ie n ta ln y c h to je d e n z p rz e ja w ó w ż y w ej łą c z n o śc i m ię d z y P o ls k ą a W sc h o d e m w d a w n y c h czasach . Ł ą c z n o ść t a w y r a ż a ła się p o za ty m w lic z n y c h w z a je m n y c h w p ły w a c h w z a k re s ie ję z y k a , . w ą tk ó w b a jk o w y c h , s z tu k i s to s o w a n e j i d e k o r a c y jn e j, w z o ró w tk a n in , z d o b n ic tw a , rz e m io s ła itd . C ało ść ty c h s to s u n k ó w n ie d o c z e k a ła się d o tą d o p ra c o w a n ia , p o za s tu d ia m i M a ń k o w s k i e g o o s z tu c e I s la m u w P o lsc e . W sz y s tk ie te o p ra c o w a n ia b ę d ą je d n a k z a w ie sz o n e w p ró ż n i, d o p ó k i n ie z o s ta n ie p r z e p r a c o w a n a cało ść z a g a d n ie ń s to s u n k ó w z ie m p o ls k ic h z k r a j a m i A zji, p rz e d e w s z y s tk im s to s u n k ó w g o sp o d a rc z y c h , h a n d lo w y c h , k tó r e b y ły w o w y c h c z a sa c h b a rd z o oży w io n e, a k tó r e s ta n o w iły b e z p rz e c z n ie p o d ło ż e d la s to s u n k ó w p o lity c z n y c h i k u l t u ra ln y c h . P o s ia d a m y ty lk o o s to s u n k a c h Ś lą s k a z O rie n te m s t a r ą , a le c e n n ą p r a c ę W e n d t a . D o p ie ro n a ty m tle b ę d z ie m y m o g li n a le ż y c ie u ją ć i p rz e ś le d z ić e w o lu c ję w y o b ra ż e ń o O rie n c ie . T y m c z a s e m c e n n a p r a c a B a ra n o w s k ie g o s ta n o w ić b ę d z ie p o z y c ję p io n ie rs k ą , k tó r a o by się s ta ła im p u ls e m do d a ls z y c h o p ra c o w a ń w ty m z a k re s ie . J . R e y c h m a n S te f a n K i e n i e w i c z : P r z e m ia n y sp o łe c z n e i g o sp o d a rc z e w K ró le s tw ie P o l s k im (1815— 1830). W y b ó r te k s tó w ź ró d ło w y c h . W a rs z a w a 1951, s. 503. P ro f . d r S. K ie n ie w ic z , l a u r e a t n a g ro d y p a ń s tw o w e j 1952 r. w y d a ł ju ż , o b o k sze r e g u c e n n y c h m o n o g ra fii, k ilk a z b io ró w te k s tó w ź ró d ło w y c h . O s ta tn io , w k o ń c u u b ie g łe g o r o k u , u k a z a ł się w y b ó r ź ró d e ł p t. P rz e m ia n y sp o łe c z n e i g o sp o d a rc z e w K ró le s tw ie P o ls k im (1815— 1830).
W h is to r io g r a f ii p o ls k ie j X X w ie k u tzw . k o n s ty tu c y jn y o k re s K r ó le s tw a b y ł w y ją tk o w o „ p o p u la r n y “ . P is a n o o ty c h c z a s a c h b a rd z o w ie le . P o lic z n y c h w ie lo s tr o n n y c h n a d n im i b a d a n ia c h o b s e r w u je m y p o w o jn ie p e w ie n w ty m z a k re s ie z a stó j. W y d ru k o w a n o co p r a w d a po 1945 r , w ie le p r a c b e z p o ś re d n io lu b p o ś r e d n io o d n o
614 R E C EN Z JE
sz ą c y c h się do l a t 1815— 1830, lecz są to — z n ie w ie lu w y ją tk a m i —· o p ra c o w a n ia n ie w n o sz ą c e m e to d o lo g ic z n ie n ic n o w eg o , a o p ie r a ją c e się p r a w ie z r e g u ły n a n ie ro z - sz e rz o n y m i n ie p r z e ro b io n y m od n o w a z esp o le źró d eł.
K s ią ż k a p ro f. K ie n ie w ic z a , n ie b ę d ą c a w sw y m z a ło ż e n iu p r a c ą b a d a w c z ą , z j e d n e j s tro n y n ie je d n o k r o tn ie u le g a jesz c z e u ję c io m tr a d y c y jn e j, id e a lis ty c z n e j h is to rio g ra fii, z d ru g ie j zaś, w y k o rz y s tu ją c o sią g n ię c ia p o w o je n n e a u to r a i in n y c h h is to r y k ó w w n o si n o w e e le m e n ty do o c e n y p ie rw s z e g o p ię tn a s to le c ia K o n g re só w k i.
Z b ió r te k s tó w ź ró d ło w y c h o p ra c o w a n y p rz e z p ro f. K ie n ie w ic z a p o d z ie lo n y je s t n a d w ie części. P ie r w s z a z n ic h , to w s tę p p ió r a w y d a w c y lic z ą c y 34 s tr o n y i p o d z ie lo n y n a 7 ro z d z ia łó w . W p ro w a d z e n ie to p o św ię c o n e z o sta ło a n a liz ie p o ło ż e n ia p o szc z e g ó ln y c h k la s i w a r s t w sp o łe c z n y c h o ra z p r z e m ia n z a c h o d z ą c y c h w e k o n o m ic e i ż y c iu s p o łe c z n o -p o lity c z n y m K ró le s tw a w c z a s a c h k o n s ty tu c y jn y c h . N a k o ń c u w s tę p u w y d a w c a z a m ie sz c z a p e w n e p o d s ta w o w e in f o r m a c je b ib lio g ra fic z n e . D ru g ą , z a s a d n ic z ą część p r a c y s ta n o w ią w y p is y ź ró d ło w e (p rzeszło 450 stro n ). T e k s ty z g r u p o w a n e są w 12 ro z d z ia ła c h . W k a ż d y m z n ic h je s t 6 do 15 w y p isó w . T y tu ły ro z d z ia łó w I I części i ic h tr e ś ć o d p o w ia d a , choć n ie z u p e łn ie ściśle, k o le jn o ś c i ro z d z ia - ■ łó w w s tę p u . Ź ró d ła z a m ie sz c z o n e w d ru g ie j części k s ią ż k i d o ść w s z e c h s tro n n ie il u s t r u j ą ży cie K o n g re s ó w k i w c z a sa c h p rz e d lis to p a d o w y c h . D o ty c z ą o n e z a g a d n ie ń r o ln ic tw a i p rz e m y s łu , h a n d lu i k o m u n ik a c ji, p o ło ż e n ia c h ło p ó w i ro b o tn ik ó w , c h a r a k t e r y z u j ą ró w n ie ż w p e w n e j m ie rz e p ro b le m y p ra w n o - u s tr o jo w e , k u lt u r a l n e i p o lity c z n e .
W y p isy p o c h o d z ą w z a s a d z ie z m a te r ia łó w d ru k o w a n y c h . W y ją tk i od te j r e g u ły są n ie lic z n e : n a 116 te k s tó w ty lk o 8 w z ię to z rę k o p is ó w (B ib lio te k a C z a rto r y s k ic h i A rc h iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h ). W y d a w c a w y k o rz y s ta ł ró ż n e ty p y ź ró d e ł. C z e r p a ł m a t e r i a ł z g a z e t i b ro s z u r w sp ó łc z e s n y c h , p a m ię tn ik ó w , k o re s p o n d e n c ji i o fi c ja ln y c h w y d a w n ic tw rz ą d o w y c h . K s ią ż k a p ro f. K ie n ie w ic z a p rz e z n a c z o n a je s t d la dość sz e ro k ie g o k r ę g u o d b io rc ó w . O b o k p ra c o w n ik ó w n a u k i k o rz y s ta ć z n ie j m o g ą i p o w in n i s tu d e n c i u n iw e r s y te tó w i w y ż sz y c h sz k ó ł p e d a g o g ic z n y c h ja k o z le k t u r y u z u p e łn ia ją c e j, p r z y d a tn e j do ć w i czeń. W y b ó r te k s tó w b ę d z ie p o m o c ą w p r a c y n a u c z y c ie la sz k o ły ś r e d n ie j, z a in te r e s u je o ś w ia to w y c h i sp o łe c z n y c h d z ia ła c z y z a jm u ją c y c h się h is to r ią P o ls k i p ie rw s z e j p o ło w y X I X w ie k u . W stę p o m a w ia n a k ilk u d z ie s ię c iu s tr o n a c h sz e re g b a rd z o w a ż n y c h , k lu c z o w y c h p ro b le m ó w 1 5 -le c ia K o n g re s ó w k i. P o p rz e c z y ta n iu go m o ż n a o d n ie ś ć w ra ż e n ie p e w n e g o b r a k u d y n a m iz m u w d z ie ja c h K r ó le s tw a w o k re s ie 1815— 1830. W ra ż e n ie to p o tę g u je s z ty w n y n ie c o i s c h e m a ty c z n y p o d z ia ł n a ro z d z ia ły . A u to r w id z i ja s n o d y n a m iz m ro z w o ju , n a co w s k a z u ją p o szczeg ó ln e ro z d z ia ły w s tę p u , sk o ro p o t r a k t u j e m y je ja k o o so b n e, a u to n o m ic z n e j a k g d y b y je d n o s tk i. W e w s tę p ie n a to m ia s t b r a n y m cało śc io w o ro z w o jo w o ść z a c ie ra się. P ie r w s z e la ta K r ó le s tw a ró ż n ią się i to w y ra ź n ie , p o d w ie lo m a w z g lę d a m i, od o k re s u l a t d w u d z ie s ty c h . D la o tr z y m a n ia p ra w d z iw e g o o b ra z u d z ie jó w K o n g re s ó w k i n ie w y s ta r c z y o d d z ie ln a (choćby, j a k w o m a w ia n y m w s tę p ie , c ie k a w a i słu sz n a ) p e - rio d y z a c ja r o z w o ju g o s p o d a r k i o b sz a rn ic z e j, o d d z ie ln a p e rio d y z a c ja h is to r ii p r z e m y s łu itp . N a le ż y w id z ie ć o g ó ln ą p e rio d y z a c ję d z ie jó w o m a w ia n e g o o k re s u , je g o e ta p y ro z w o jo w e i u m ie ć w sk a z a ć ro z g r a n ic z a ją c e je d a ty . O b o k b o w ie m d a t p r z e ło m o w y c h rz e c z y w is to ś ć d z ie jo w a w s k a z u je n a m p e w n e d a ty p o d z ia łó w w e w n ę tr z
-fty ch w ie lk ic h o k re s ó w , a n a w e t p o d o k re s ó w . W e w s tę p ie p ro f. K ie n ie w ic z a ta k ie j d a ty w o d n ie s ie n iu do d z ie jó w K r ó le s tw a n ie m a . K r y te r iu m w e w n ę trz n e g o p o d z ia łu d z ie jó w K ró le s tw a P o ls k ie g o w in t e r e s u j ą c y m n a s o k re s ie k r y z y s u s y s te m u p a ń s z c z y źn ian eg o j e s t w y z n a c z o n e p rz e z te m p o i k ie r u n e k ro z w o ju s to s u n k ó w k a p it a li s ty c z n y c h w ło n ie d o g o ry w a ją c e j fo r m a c ji f e u d a ln e j. D la te g o te ż l a t a 1822— 1823 p o w in n y b y ć, m o im z d a n ie m , tr a k to w a n e ja k o g r a n ic a w e w n ę tr z n a w d z ie ja c h K o n g re s ó w k i. K rz y w a te m p a r o z w o ju k a p ita liz m u w r a m a c h s to s u n k ó w p a ń s z c z y ź n ia n y c h id zie, p o c z ą w sz y od ty c h la t, w y ra ź n ie k u g ó r z e ,1 k ie r u n e k z aś te g o ro z w o ju co ra z w y ra ź n ie j w s k a z u je n a tzw . p r u s k ą d ro g ę ro z w o ju k a p ita liz m u .2 P r z e m ia n y te w p ły w a ją n a z a o s trz e n ie się w a lk i k la s o w e j i a n ta g o n iz m ó w k la s o w y c h .3 W d z ie d z in ie s to s u n k ó w p o lity c z n o - u s tr o jo w y c h , p o lity k i k u lt u r a l n e j itp . w id z im y z d e c y d o w a n e u w s te c z n ie n ie . 4
W e w s tę p ie o d c z u w a się d o tk liw y b r a k o m ó w ie n ia rz e m io s ła i je g o p r z e m ia n w m ie śc ie i n a w si. B r a k te n s p r a w ia że n ie w id z im y ja s n o p o d s ta w y , n a k tó r e j w y r a s t a ją ro z s z e rz o n e z a k ła d y rz e m ie ś ln ic z e , n a k ła d i k a p ita lis ty c z n a m a n u f a k tu r a . U w a g i m o je s to s u ją się o c zy w iście z a ró w n o do w s tę p u j a k i do o d p o w ie d n ie j części w y p isó w ź ró d ło w y c h . D o o ś w ie tle n ia z a g a d n ie ń rz e m io s ła is tn i e ją c ie k a w e , choć d ro b n e i ro z s ia n e po ró ż n y c h ź ró d ła c h , m a t e r i a ły a r c h iw a ln e i d ru k o w a n e .
P ro f . K ie n ie w ic z n ie z u p e łn ie słu s z n ie p o m in ą ł m ilc z e n ie m w e w s tę p ie s p r a w ę p o d p a la n ia p rz e z c h ło p ó w d w o ró w o b sz a rn ic z y c h . J e s t to p r y m ity w n a f o r m a w a lk i k l a so w ej, a le w la ta c h 1815— 1830 s p o ty k a m y się z n ią b a rd z o często. P o d p a la n ie d o m ó w o b s z a rn ic z y c h w y w ie r a n a s z la c h c ie w ie lk ie w ra ż e n ie . T ę g ro ź n ą d la sie b ie p la g ę s t a r a się o n a w s z e lk im i s p o s o b a m i z lik w id o w a ć .5 J a k ż e z n a m ie n n e są sło w a, k tó r e C z y ń s к i w k ła d a w sw e j p o w ie ś c i w u s t a W a le ria n a Ł u k a s iń s k ie g o : „...w ż a d n y m k r a j u n ie w y d a rz a się ty le p o ż a ró w co w P o ls c e . J a ś n ie W ielm o żn i
1 W z ra s ta ją c a m e c h a n iz a c ja r o ln ic tw a w d o b r a c h o b sz a rn ic z y c h . R o zw ó j p r z e m y s łu b u d o w y m a s z y n ro ln ic z y c h . C o ra z w ię k sz e ro z p o w s z e c h n ie n ie p ło d o z m ia n u . W z ro st lic z b y „ ru g ó w “ . S z y b k i w z ro s t lic z b y m a n u f a k tu r w ogóle, a w ie lk ic h w szczeg ó ln o ści. P o c z ą tk i u ż y c ia siły p a r y w p rz e m y ś le . S iln y ro z w ó j i p o w s ta w a n ie n o w y c h m ia s t p rz e m y sło w y c h .
2 C a ło k s z ta łt re a k c y jn e j p o lity k i r o ln e j, p rz e m y s ło w e j i h a n d lo w e j o b s z a r n ic - tw a z w a n e j o d tą d p o lity k ą L u b e c k ie g o .
3 W z ro s t r u c h u p a le n ia d w o ró w p rz e z c h ło p s tw o o b o k u tr z y m y w a n ia się n a p ię cia w a lk i w in n y c h fo rm a c h . W r . 1823 r o z r u c h y w P a b ia n ic a c h , w 1824 s t r a j k r o b o tn ic z y w W a rs z a w ie , z n a m io n u ją ro zp o c z ę c ie się e p o k i p ie r w s z y c h ru c h ó w tw o rz ą c e j się k la s y ro b o tn ic z e j.
4 K o n ie c lib e r a ln e j p o lity k i c a r a t u i w ła d z K r ó le s tw a i w z m o ż e n ie t e r r o r u p o lic y jn e g o i w o jsk o w e g o w o b e c k la s p r a c u ją c y c h i r u c h u n a ro d o w o -w y z w o le ń c z e g o . P o p ie r a n ie c ie m n o ty i w ste c z n y c h p r ą d ó w k u lt u r a l n y c h . B io rą c p o d u w a g ę m o m e n ty n a tu r y p o lity c z n e j A s k e n a z y u w a ż a za d a tę g ra n ic z n ą r o k 1820. H a n d e l - s m a n o p o w ia d a się za r. 1821, a w ła ś c iw ie , j a k to w y n ik a z je g o a r ty k u łu , za la ta m i 1821— 1823 (p a trz K w . H ist. 1939, s. 228— 247).
5 „ P o n ie w a ż lu d w ie js k i m a ją c so b ie n a jm n ie js z ą w y rz ą d z o n ą k rz y w d ę , z a p o m n ia w s z y o s p r a w a c h lu d z k o śc i i k r a jo w y c h z w y k ł sz u k a ć z e m s ty n a o b ra ż a ją c y m p rz e z p o d p a le n ie jeg o z a b u d o w a n ia , n a le ż y p rz e to za p o w z ię c ie m w ia d o m o ś c i o czy n io n y c h p o g ró ż k a c h p rz y trz y m a ć n a ty c h m ia s t...“ (z lis tu K o m is ji W oj. M azow . w ydz. p o lic ji d a to w a n e g o 4.V I I I .1820). W 1825 r. z a p rz ę g ła s z la c h ta k l e r do w a lk i z p o d p a la n ie m . W ła d z e z o b o w ią z a ły d u c h o w ie ń s tw o do o d p o w ie d n ie g o „ p o u c z a n ia “ c h ło p ó w z a m b o n y o n ie w ła ś c iw o ś c i ic h p o s tę p o w a n ia , g ro ż ą c im z a o s trz o n ą k a r ą . (A G A D A k ta K o m . R ząd . S p r a w W ew n . i P o lic ji n r 7597).
616 REC EN ZJE
c o ra z s u ro w s z e p r a w a n a p o d p a la c z ó w sta n o w ili, a p rz e c ie ż łu n a n ie p r z e s ta je c z e r w ie n ić n ie b ie s k ic h s k le p ie ń i p rz e r a ż a ć n ie lu d z k ic h p a n ó w !“ 0
In n e , m n ie j a k ty w n e fo r m y o p o ru k la s o w e g o , j a k z a ż a le n ia , s k a r g i po są d a c h i u rz ę d a c h o ra z c z y n n a ju ż z o rg a n iz o w a n a w a lk a — g ru p o w e d o m a g a n ie się oczyn·· sz o w a n ia — w y r a s ta ją w 'i n te r e s u ją c y m n a s o k re s ie z ro s n ą c e j fa li b u n tu m a s w śró d p o d p a la n y c h r ę k a m i c h ło p s k im i d w o ró w . A u to r p isze o ty c h s p r a w a c h w o d sy ła c z u n a s. 183 p o d a ją c te k s t s e jm o w e j u c h w a ły z 1825 r. o z a o s trz e n iu k a r y n a p o d p a la czy. N o ta tk a ta je d n a k je s t z b y t la k o n ic z n a , a sa m o źró d ło b ez szerszeg o o m ó w ie n ia — m a ło p r z y d a tn e .7
N ie z g o d z iłb y m się ze z d a n ie m a u to r a w s tę p u , że p rz e m y s ł K o n g re s ó w k i w la ta c h 2 0 -ty c h w k r a c z a ł ju ż w fa z ę p r o d u k c ji fa b r y c z n e j (s. 24), a w ię c w o k re s p r z e m y s ło w e g o p r z e w ro tu . K ilk a m a s z y n p a ro w y c h w p rz e m y ś le i g ó rn ic tw ie to „ r o d z y n k i w c ie śc ie “ rę k o d z ie ln ic z e g o p rz e m y s łu . J e s t to o k re s m a n u f a k tu r y . O re w o lu c ji p rz e m y s ło w e j n ie m a jeszcze m o w y . K r a je w sc h o d n io - e u ro p e js k ie in a c z e j — rzecz ja s n a — n iż A n g lia p rz e ż y w a ły p r z e w r ó t p rz e m y sło w y . B y ł on w ty c h k r a ja c h m n ie j „ r a d y k a l n y “ , z n ie w y ra ź n ie z a ry s o w a n y m p o c z ą tk ie m , a ro z p o c z y n a ł się j e szcze w c z a sa c h p a ń sz c z y z n y . M im o to, p ie rw s z e (d o sło w n ie) ja s k ó łk i m e c h a n iz a c ji, choć il u s t r u j ą w a ż n e , n o w e z ja w is k o , n ie u p r a w n ia j ą n a s do n a ty c h m ia s to w e g o og ło sz e n ia p o c z ą tk u p r o d u k c ji fa b r y c z n e j. Z re s z tą m e c h a n iz a c ja p ie r w s z y c h z a k ła d ó w w y k o rz y s tu ją c y c h siłę p a r y b y ła b a rd z o n ie p e łn a .8
O b o k ty c h k ilk u n ie d o c ią g n ię ć w s tę p z a w ie ra c a ły sz e re g b a rd z o tr a f n y c h i g łę b o k ic h s fo rm u ło w a ń . B a rd z o c e ln ie i zw ię ź le s c h a r a k te r y z o w a ł p ro f, K ie n ie w ic z g ru p ę K a lis z a n (s. 12— 13). W y ja ś n ie n ie i o c e n a p o lity k i p rz e m y s ło w e j r z ą d u K ró le s tw a z o s ta ła ró w n ie ż s łu s z n ie i w n ik liw ie p o tr a k to w a n a (s. 26). N a le ż y w re s z c ie p o d k r e ślić c ie k a w y u s tę p o in te lig e n c ji i d ą ż e n ia c h p o s tę p o w y c h e p o k i (s. 29— 30).
Z a k o ń c z e n ie m w s tę p u są W s k a z ó w k i b ib lio g ra fic z n e . W y d a w c a w y b r a ł t u p o ś r e d n ią d ro g ę m ię d z y s p is e m li t e r a t u r y p rz e d m io tu , a je j k r y ty c z n y m o m ó w ie n ie m . P rz y k il k u p o z y c ja c h w a ż n ie js z y c h m a m y k r ó t k ą c h a r a k t e r y s t y k ę k s ią ż k i, p rz y in n y c h n ie. T r u d n o zgodzić się z la k o n ic z n ą o c e n ą k s ią ż k i A s k e n a z e g o p t. R o s ja — P o ls k a (1815— 1830): „ p ra c a w y tr a w n a “ ... (s. 40), b ez ż a d n y c h d o d a tk o w y c h m e r y to ry c z n y c h u w a g , szczeg ó ln ie w w y d a w n ic tw ie p rz e z n a c z o n y m d la sz erszeg o o d b io rc y . T y m b a rd z ie j n a s u w a w ą tp liw o ś c i c h a r a k te r y s t y k a p r a c y A s k e n a z e g o p t. Ł u k a s iń s k i: „.. te n d e n c ja n ie p o d le g ło ś c io w a p rz y b a g a te liz o w a n iu d ą ż e ń r a d y k a l n y c h “ (s. 42). N a le ż a ło b y tu ra c z e j p o w tó rz y ć z w r o t u ż y ty n a s. 40 w o d n ie s ie n iu do in n e j p ra c y : „ te n d e n c ja a n ty r o s y js k a “ , a n a w e t i to w y d a je m i się za sła b e , n ie w y c z e rp u je
e J. C z y ń s k i : J a k o b in i p o lscy . W a rs z a w a 1907, s. 244.
7 O s p r a w a c h p o d p a le ń m a m y w ie le w ia d o m o ś c i w p ra s ie . P r z y k ła d e m te g o — w s tr z ą s a ją c y a r t y k u ł o 1 6 -le tn ie j có rc e c h ło p s k ie j, k tó r a p o d p a liła d w ó r sw e j cie - m ię ż y c ie lk i. S ą d o b sz a rn ic z e g o p a ń s t w a s k a z a ł j ą n a d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie . (P a trz T h e m is P o ls k a V I, 1829, s. 119— 138). Z ja w is k o p o d p a la n ia n ie k o ń c z y się z re s z tą w ra z z k o ń c e m fe u d a liz m u . W in n y m ju ż u s t r o ju w y z y s k u — w k a p ita liz m ie , c h ło p i i p r o l e t a r i a t w ie js k i w y k o r z y s tu ją tę p ry m ity w n ą lecz g ro ź n ą b r o ń w a lk i k la s p - w ej. E n g e l s p o św ię c a sp o ro m ie js c a te m u z a g a d n ie n iu w o d n ie s ie n iu do A n g lii l a t 3 0 -ch X IX w ie k u . P is z e o n o p r o le ta r ia c ie ro ln y m : „ Ic h u lu b io n y m sp o so b e m p ro w a d z e n ia w o jn y sp o łe c z n e j j e s t p o d p a la n ie “ . (P o ło żen ie k la s y ro b o tn ic z e j w A n g lii. W a rs z a w a 1952, s. 344).
8 N p. z a k ła d F r a e n k la (P r z e w o d n ik W a rs z a w s k i, 1827, s. 39). P o d o b n ie b y ło u L a n gego (P rz e d b ó rz ) i w in n y c h m a n u f a k tu r a c h .
is to ty w a ż n e g o p o lity c z n ie i n a u k o w o z a g a d n ie n ia o ce n y p r a c S z y m o n a A sk e n a z e g o . W sk a z ó w k i p o m ija ją n ie s te ty z u p e łn ie p r a c e w y d a n e p o w o jn ie .9
P rz e c h o d z ą c do z b io ru te k s tó w ź ró d ło w y c h p o d k re ś lić n a le ż y n a w s tę p ie , iż w y b ó r ic h i z r e d a g o w a n ie je s t, o g ó ln ie rz e c z b io rą c , słu sz n e . W y p is y są d o b rz e d o b ra n e , p o z b a w io n e z a z w y c z a j d łu ż y z n , r e p r e z e n ta ty w n e d la p ro b le m ó w e p o k i. Z n a jd u je m y t u m oc m a t e r ia łu ilu s tr u ją c e g o sz e ro k i w a c h la r z z a g a d n ie ń . C ie k a w ie d o b ra n e t e k sty p r z y c ią g a ją c z y te ln ik a , p o b u d z a ją je g o z a in te re s o w a n ie o m a w ia n y m o k re s e m .
O ile z je d n e j s tro n y n a le ż y p o d k re ś lić s łu s z n y n a ogół w y b ó r p o sz c z e g ó ln y c h t e k stó w , to z d ru g ie j m o ż n a w p e w n e j m ie rz e z a k w e s tio n o w a ć słu sz n o ść f o r m a lis ty c z - n e j k o n c e p c ji p la n u w y p isó w . P o s ta w ie n ie n a p r z y k ła d n a p ie r w s z y m m ie js c u ro z d z ia łu o u s t r o ju p o lity c z n y m i w ła d z a c h K r ó le s tw a b u d z i w e m n ie p o w a ż n e s p r z e ciw y. Z a g a d n ie n ia n a d b u d o w y , z a g a d n ie n ia u s t r o ju p a ń s tw o w e g o n ie p o w in n y b y ć w k s ią ż c e w y s u w a n e n a czoło, lecz o m ó w io n e po a n a liz ie i z ilu s tr o w a n iu z a g a d n ie ń b azy . W p r z y ję te j p rz e z p ro f. K ie n ie w ic z a k o le jn o ś c i ro z d z ia ł I j e s t z a w ie sz o n y w p ró ż n i. J e ż e li b o w ie m w e w s tę p ie tr z e b a b y ło w k ilk u z d a n ia c h w y ja ś n ić ju ż n a p o c z ą tk u j a k d o szło do p o ja w ie n ia się K r ó le s tw a P o ls k ie g o , to w w y p is a c h ta k a k o le jn o ś ć tr a c i ju ż sw ó j sen s. N ie z a le ż n ie z re s z tą od p o r z ą d k u ro z d z ia łó w , p ie rw s z y z n ic h j e s t w ogóle z b y tn io ro z b u d o w a n y . J e s t rz e c z ą c h a r a k te r y s ty c z n ą , że te k s t k o n s ty tu c ji k r ó le s tw a p o d a n y n ie p o trz e b n ie n ie m a l w c a ło śc i je s t n a jd łu ż s z y m . (!ΐ w y p is e m c a łe j k s ią ż k i p o św ię c o n e j p rz e m ia n o m g o s p o d a rc z o -sp o łe c z n y m . Z n a ć w te j s p r a w ie c ią ż e n ie w ie lo le tn ie j tr a d y c ji b u r ż u a z y jn e j h is to rio g ra fii, k tó r a id e a liz o w a ła k o n s ty tu c ję 1815 r o k u i w y o lb rz y m ia ła je j z n a c z e n ie i w p ły w n a d z ie je K o n g re só w k i.
C ie k a w y o p is w ie lk ie j f a b r y k i k a lis k ie j (s. 318) p o z o s ta je n ie s te ty s a m o tn y , choć m o ż n a b y d o rz u c ić k ilk a in n y c h , k r ó tk ic h lecz c e n n y c h o p isó w z a k ła d ó w p rz e m y sło w y c h n p . E v a n s a , F ie d le r a i in n y c h .10 O k re s k o n s ty tu c y jn e g o K ró le s tw a c h a r a k te r y z o w a ł się, j a k w ia d o m o , o g ro m n y m ro z m a c h e m b u d o w n ic tw a . P o w s ta w a ły w te d y n o w e d o m y , u lice, d ro g i i m ia s ta . Z b y t s ła b e o d b icie te g o w ie lk ie g o r u c h u b u d o w la n e g o o tr z y m u je m y w ro z d z ia le V I p t. „ M ia sta i k o m u n ik a c je “ . N ie w id z im y p r a w ie ź ró d e ł o ś w ie tla ją c y c h z a g a d n ie n ie b u d o w y d o m ó w w W a rs z a w ie , o sie d li ro b o tn ic z y c h w Z a g łę b iu D ą b ro w s k im i S ta r o p o ls k im o ra z w r e jo n ie Ł o d zi. N ic n ie w ie m y z w y p is ó w o w ie lk ie j b u d o w ie k a n a łu a u g u s to w s k ie g o .11 W obec ty c h b ra k ó w ty m m o c n ie j r a z i z a m ie sz c z e n ie o p is u p ie rw s z e g o s ta t k u p a ro w e g o n a W iśle ja k o n ie p o trz e b n a c ie k a w o s tk a . N ie je s t to z ja w is k o m o g ą c e p r e te n d o w a ć do o so b n eg o m ie js c a w ro z d z ia le o k o m u n ik a c ji. S t a 0 D o s p r a w o g ó ln y c h część s k r y p tu C. B o b i ń s k i e j p t. H is to r ia P o ls k i 1764'—1831; do s p r a w o g ó ln y ch , a w szczeg ó ln o ści p r z e m ia n w ro ln ic tw ie — a r t y k u ł F r. F i e d l e r a p t. U ź ró d e ł n ie d o r o z w o ju k a p ita liz m u w P o lsc e . N o w e D ro g i, 1947, N r 3. 10 N p. E v a n s : G az. K o re sp . 1825, N r 44. F ie d le r — O p a tó w e k : Ł u b i e ń s k i : G en. T o m a sz Ł u b ie ń s k i. I. W a rs z a w a 1899, s. 484. S o lec: K u r y e r P o ls k i, 1829. N r 4. H ir s c h m a n n i K ije w s k i: B ib lio te k a P o ls k a 1825. T. I. K ru s z e w s k i — w y tw ó r n ia c z e r- k a só w : G az. K o re sp . 1825. N r. 68. W a r s z ta ty a r s e n a łu : P r e k : W s p o m n ie n ia z W a rs z a w y . T yg. I lu s tr . 1821, N r 13 i w ie le in n y c h . 11 Zob. n p . S ł o w a c z y ń s k i : P o ls k a w k s z ta łc ie d y k c y o n a rz a ... P a r y ż 1833— 1838, s. 8— 9, lu b P a m ię tn ik W a rs z a w s k i U m ie ję tn o ś c i c z y s ty c h i s to so w a n y c h . 1829. I., s, 94 — 101.
618
R EC EN ZJEt e k t e n n ie k u rs o w a ł, a r e g u l a r n a ż e g lu g a p a r o w a n a W iśle ro z p o c z ę ła się d o p ie ro w la t a c h c z te rd z ie s ty c h .
Z a g a d n ie n ie w łó c z ę g o stw a j ë s t w w y p is a c h p o m in ię te , choć je s t to s p r a w a d u ż e j w a g i w o k re s ie p o c z ą tk ó w k a p ita lis ty c z n e g o r o z w a r s tw ie n ia w si i k s z ta łto w a n ia się k la s y ro b o tn ic z e j.12
W o k re s ie 1815— 1830 je s te ś m y ś w ia d k a m i p ro c e s u sz y b k ie g o ro z r o s tu p rz e m y s łu , g łó w n ie ty p u m a n u f a k tu r o w e g o . J a k k a ż d y p rz e m y s ł o k re s u m a n u f a k tu r y n ie m oże o n je d n a k , n a w e t w p o łą c z e n iu z b u d o w n ic tw e m i ro b o ta m i p u b lic z n y m i w c h ło n ą ć d u ż e j ilo śc i s p r o le ta r y z o w a n e g o c h ło p s tw a i s p a u p e r y z o w a n e j części rz e m io sła .
U m ie s z c z a ją c w sw e j k s ią ż c e p o s ta n o w ie n ie n a m ie s tn ik a z 1816 r o k u o o rg a n iz a cji rz e m io s ła p isz e p ro f. K ie n ie w ic z , że p rz e p is y te g o p r a w a o d n o szące się d o c z e la d n ik ó w sto s o w a n e b y ły w p r a k ty c e i do r o b o tn ik ó w fa b r y c z n y c h (s. 333). R o z p o rz ą d z e n ie n a m ie s tn ik a p o m ija ło r o b o tn ik ó w fa b r y c z n y c h (w y d a n e w 1816 r. — p o d k r e śle n ie m o je T. Ł.). N ie s ta n o w ili o n i d la p r a w o d a w c y ż a d n e j o d rę b n e j k a te g o r ii p r a c o w n ik ó w . R o z p o rz ą d z e n ie s to s u je się je d n a k do w y ro b n ik ó w , a w ia d o m o , że w ó w c z e sn y m ję z y k u p r a w n y m i p o to c z n y m g r a n ic a w y r o b n ik - r o b o tn ik , p o d o b n ie j a k w p ra k ty c e , b y ła b a rd z o n ie w y ra ź n a . N ie w y n ik a je d n a k z teg o , że ro b o tn ic y z re g u ły p rz e c h o d z ili w s z y s tk ie szczeb le rz e m ie ś ln ic z e j h ie r a r c h ii, a n i to, że p o s ia d a li k a r t y w y ro b n ic z e lu b k sią ż e c z k i rz e m ie ś ln ic z e . C z ę sto k ro ć w p r a k ty c e t a k n ie b y ło . N a p ró ż - n o w ła d z e w o ła ły ra z po r a z o u p o rz ą d k o w a n ie fo r m a ln o ś c i i e w id e n c ji p r a c o w n i czej (rz e m ie śln ic z e j, w y ro b n ic z e j : ro b o tn ic z e j).13 C o d z ie n n a , p r a k t y k a s to s u n k u ro b o tn ik - k a p it a li s ta ja s k r a w o n ie z g a d z a ła się z p ó łf e u d a ln ą is to tą n a m ie s tn ik o w sk ie g o p ra w a .
Z a g a d n ie n ie m o tw a r ty m je s t s p r a w a s ta ty s ty k . M a m je d n a k w ra ż e n ie , że z a m ie sz c zen ie w k s ią ż c e ta b e lk i il u s t r u ją c e j p ro c e s p r o le ta r y z a c ji w si, w z ro s tu m ia s t itd ., p o m o g ło b y z ro z u m ie ć p rz e m ia n y g o sp o d a rc z o - sp o łe c z n e z a c h o d z ą c e w K ró le s tw ie d o b y k o n s t y tu c y j n e j .14.
W śró d b a rd z ie j o d z n a c z a ją c y c h się w y p is ó w n a le ż y w y m ie n ić b a rd z o c ie k a w y u s tę p o ż y c iu g ó rn ik ó w (S z о к a 1 s к i) (s. 355 — 363) i in te r e s u ją c y f r a g m e n t p t. P a n ta k o in a (K r a u s h a r) (s. 463— 465). O b a te d a w n o p u b lik o w a n e ju ż ź ró d ła z o sta ły , w o d ró ż n ie n iu od in n y c h , często c y to w a n y c h , n ie ja k o „ z a p o m n ia n e “ . W y d o b y w a je słu s z n ie n a ś w ia tło d z ie n n e k s ią ż k a p ro f. K ie n ie w ic z a .
$;>
■-K o ń c z ą c tę k r ó t k ą p ró b ę o c e n y k s ią ż k i p ro f. ■-K ie n ie w ic z a c h c ia łb y m p o d k re ś lić te je j ce c h y c h a r a k te r y s ty c z n e , k tó re , m im o w s k a z a n y c h w y ż e j b r a k ó w czy n ie d o c ią g n ię ć , k a ż ą j ą o c e n ić p o z y ty w n ie .
1) W stę p s p e łn ia n a ogół sw ą ro lę, w p ro w a d z a w z a g a d n ie n ie e p o k i i d a je u d a n ą , ch o ć n ie p e łn ą , s y n te ty c z n ą o cen ę o k re s u k o n s ty tu c y jn e g o K ró le s tw a .
12 Z a g a d n ie n ie c zęsto p o ru s z a n e p rz e z w ła d z e K ró l. P o ls k ie g o . N p. A G A D A k ta R a d y S ta n u K .P . — S e k r. G en .: sek. V II, N r 7, N r v ol. 147. A k ta K om . R ząd . S p ra w W ew n . i P o lic ji N r 7291, 7422, 7778. W iele w z m ia n e k w p ra s ie . 13 A G A D . A k ta K o m . R ząd . S p r a w W ew n . i P o lic ji N r 7291 i P a c h u c k i : S tu le c ie z g ro m a d z e n ia m u la rz y , s. 11 —· 13. 14 N a p o d s ta w ie R o d e c k i e g o : O b ra z g e o g ra f ic z n o -s ta ty s ty c z n y K ró le s tw a P o ls k ie g o . W a rs z a w a 1830 (d a n e z 1827 r.) i w e d łu g K i r k o r - K i e d r o n i o - w e j , G r o s s m a n a o ra z in n y c h o p ra c o w a ń .
2) D o b ry w y b ó r i r e d a k c ja te k s tó w s tw a r z a z g łó w n e j, ź ró d ło w e j części p ra c y c e n n y zesp ó ł m a te r ia łó w do d z ie jó w g o s p o d a r k i n a ro d o w e j i ż y c ia p o szc z e g ó ln y c h w a r s tw s p o łe c z e ń s tw a K r ó le s tw a P o ls k ie g o w la ta c h 1815— 1830. 3) J a s n y , p rz e jr z y s ty s ty l w s tę p u i p rz y p is ó w u ła t w i a k o r z y s ta n ie z p r a c y sze ro k im k rę g o m c z y te ln ik ó w . W s u m ie : p o tr z e b n a k s ią ż k a , d o b ra p o m o c n a u k o w a . T . Ł e p k o w s k i M. W. N i e c z k i n a : W o s s ta n ije 14 d ie k a b r ja 1825 g. W y d a w n ic tw o A k a d e m ii N a u k Z S R R , M o s k w a 1951, s. 202.
M o n o g ra fia n in ie js z a n ie z a w ie ra , c a łk o w ite j h is to rii r u c h u d e k a b ry s tó w . P o św ię c o n a w y łą c z n ie p o w s ta n iu g ru d n io w e m u w P e te r s b u r g u , n ie o m a w ia a n i g en e z y sp isk ó w , a n i ic h p ro g r a m u , a n i o k o liczn o ści, k tó r e d o p ro w a d z iły do w y b u c h u . T y m m n ie j z a jm u je się lo s a m i s p is k u p o z a P e te r s b u r g ie m , p rz e b ie g ie m ś le d z tw a i r e p r e s ja m i c a rs k im i. N a r r a c ja z a c z y n a się n a p a r ę d n i p rz e d 14 g r u d n ia od o m ó w ie n ia p la n ó w sp isk o w y c h , a z a m y k a się z c h w ilą z a p a d n ię c ia n o cy , p o ro z g ro m ie n iu p o w s ta n ia .
P r a c a te g o ty p u , o d tw a r z a ją c a p rz e b ie g je d n o d n io w e j w a lk i u lic z n e j p rz y w o d z i n a m y ś l c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u te m a ty c z n ie p o d o b n e s tu d ia T o k a r z a o in s u r e k c ji w a rs z a w s k ie j i n o c y lis to p a d o w e j. P o d o b ie ń s tw o j e s t ty lk o p o z o rn e i to n ie ty lk o z o c z y w isty c h , m e to d o lo g ic z n y c h i id e o lo g ic z n y c h w zg lęd ó w , a le i z czy sto rzeczo w y ch . W m o n o g r a fia c h „ w a rs z a w s k ic h “ T o k a rz a r e k o n s tr u k c j a p r z e b ie g u w y p a d k ó w s ta w ia so b ie za c e l rz u c e n ie ś w ia tła n a d a ls z e ic h n a s tę p s tw a . Id z ie o u s t a le n ie , j a k r e w o lu c ja w a rs z a w s k a 1794 czy 1830 r o k u z a w a ż y ły n a p r z e b ie g u I n s u r e k cji, czy te ż p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o . C el N ie c z k in e j m u s ia ł b y ć in n y . P o w s ta n ie p e te r s b u r s k ie n ie p rz e r o s ło w r e w o lu c ję o g ó ln o k r a jo w ą : w y b u c h ło i zg a sło w c ią g u n ie w ie lu g o dzin, po czy m n a s t ą p ił o d p ły w r e w o lu c y jn e j fa li. A n a liz a ty c h n ie s z c z ę sn y c h w y p a d k ó w p o z w o liła za to A u to rc e p o g łę b ić n a s z ą w ie d z ę o r u c h u „ s z la c h e c k ic h re w o lu c jo n is tó w “ . D w o isto ść o w eg o r u c h u : p o s tę p o w e g o w sw y c h z a ło ż e n ia c h re p u b lik a ń s k ic h i a n ty f e u d a ln y c h , le c z u ło m n e g o w sw e j „ s z la c h e c k o ś c i“ i o d e r w a n iu od m a s — z w y k ło się u z a s a d n ia ć w o p a rc iu o p r o g r a m y s a m y c h d e k a b ry s tó w . D użo p la s ty c z n ie j u ja w n ia się t a d w o isto ść , g d y s p o jrz y się n a ic h czy n y . K s ią ż k a N ie c z k in e j je s t c a ła , od p o c z ą tk u do k o ń c a , n ie z m ie r n ie s u g e s ty w n ą i l u s t r a c ją d e fin ic ji L e n i n a o o w y c h r e w o lu c jo n is ta c h „ s tra s z n ie d a le k ic h od lu d u “ , a le d z ię k i k tó r y m „ R o sja p o r a z p ie r w s z y u jr z a ła r u c h r e w o lu c y jn y p rz e c iw c a r a t o w i“ . B la s k i i n ę d z e h is to r ii d e k a b ry s tó w , ic h w ie lk o ś ć i o g ra n ic z o n o ść z n a jd u j ą sw e w ie rn e o d b ic ie w o p o w ie d z ia n y c h z p ie ty z m e m w y p a d k a c h 14 g ru d n ia . W sw o im b a rd z o w y tr a w n y m i s t a r a n n ie o d w a ż o n y m są d z ie o p o w s ta n iu p r o s t u je A u to r k a w s z e re g u p u n k tó w p o g lą d y P r e s n ia k o w a , k tó r y w sw e j m o n o g r a fii z 1926 r o k u o p o w s ta n iu p e te r s b u r s k im p o d w p ły w e m P o k ro w s k ie g o ro lę d e k a b r y s tó w w y ra ź n ie d e p re c jo n o w a ł . N a d P r e s n ia k o w e m m a A u to r k a jesz c z e i t ę w y ż szość, że m o g ła o p rz e ć się n a sz e rsz e j b a z ie ź ró d ło w e j: n ie ty lk o n a o b fite j l i t e r a tu r z e p a m ię tn ik a r s k ie j, a le te ż n a z e z n a n ia c h śle d c z y c h . A u to r k a k o r z y s ta ła p rz y ty m n ie z sa m y c h ty lk o z e z n a ń d ru k o w a n y c h , a le i z b a rd z o c ie k a w y c h p a r t i i jesz c z e
