Konsensualny model przeniesienia własności w Kodeksie Napoleona : historia powstania, stosowanie oraz wpływ na późniejsze ustawodawstwo państw europejskich

Tomasz Guzik

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

KONSENSUALNY MODEL PRZENIESIENIA WŁASNOŚCI

w K ^odeksie N ^apoleona

Historia powstania, stosowanie oraz wpływ na późniejsze ustawodawstwo państw europejskich

Abstract:

The article concerns acquisition of the property right in the Code of Napoleon. In this mon­

ument of law there was established, for the first time in the history of law, the acquisition of the property thanks to only the “pure” contract. This regulation was a revolutionary con­

cept, which broke traditional way of thinking about transferring property. In the first part of this article, the author described the model of acquisition of the property set in the Code of Napoleon. Then, the author shows what the impact of this legal institution on the Polish, Austrian and Swiss law was. In the end, the author concludes that the Code of Napoleon had an enormous influence also on the transferring property throughout the parties.

Keywords: Napoleonic Code, transfer of property, ownership, prawo francuskie

Słowa kluczowe: Kodeks Napoleona, przeniesienie własności, prawo własności, French law

1. Wprowadzenie

Skodyfikowanie w Kodeksie Napoleona instytucji konsensualnego trybu przenie­ sienia własnościbyło naturalnym odzwierciedleniem tego, jakwe francuskiej myśli prawnej było postrzegane przenoszenie własności rzeczy. Jednakowoż model kon- sensualny nie od zawsze funkcjonował we francuskiej kulturze prawnej. Na prze­

strzeni wieków postępowała stopniowa ewolucja instytucji przeniesienia własności polegającanajej rozwoju od rzymskiej mancipatio do konsensualizmu wyrażonego w wydanym w 1804 rokuKodeksie Napoleona. Szerzejo tymzjawisku pisał wswojej

monografii Wojciech Jan Katner1. Natomiast o swoistym wręcz odseparowaniu woli stron odsposobównabycia (modesd'acquerir) w dawnym prawie francuskim pisał JeanCarbonnier2.

1 W. J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości, Warszawa 1995, s. 10.

2 J. Carbonnier, Droit civil, vol. 2, Paris 2004, s. 1699.

3 E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974, s. 13; w opisie procesu przeniesienia własności E. Drozd oparł się na pracy P. Dąbkowskiego, Prawo prywatne polskie, t. 2, Lwów 1911, s. 193-196.

4 J. Carbonnier, op. cit., s. 1704.

Ostatecznie w cywilnym prawiefrancuskimznalazły się przepisy, którewyrażają konsensualny charakterprzewłaszczenia rzeczy. Są toart. 711 CC (przepis ogólny), art. 938CC (dot.darowizny), art. 1138CC (odpowiednik polskiego art. 155 k. c.) oraz art. 1583 CC (dot. sprzedaży).

2. Ewolucja modelu przeniesienia prawa własności we francuskim prawie cywilnym

Dawneprawo francuskie wymagało doprzeniesienia własności, oprócz„nagiej umo­

wy”, również przeniesienia posiadania. Z czasem wymóg ten zaczęto omijać dzię­ ki instytucji tzw. tradycji fikcyjnej (dessaine-saisine). Polegało to na dodawaniu do umowy sprzedaży lub innej umowyzobowiązującej do przeniesienia własności klau­

zuli, która zawierała oświadczeniestron, że przenoszą one posiadaniecelemprzenie­ sienia własności.Odnoszącsię przykładowo doklasyfikacji Edwarda Drozda można zauważyć, iżmodelten odpowiadał polskiemu prawu przedrozbiorowemu i istnieją­ cej wtedyinstytucjiwwiązaniaizstąpienia,któramiała na celu zapewnienie jawności przeniesienia własności3. Wiadomym jest, że takie porównania powinnosię czynić z należytą ostrożnością, stanowią one bowiem nakładaniena zjawiska historyczne pojęć, które dla nas są terminamiwspółczesnymi. Innymi słowy, takie postępowa­ nierodzi ryzyko przeprowadzeniaanalizy ahistorycznej, czylibadań polegających na rozważaniu zjawisk historycznych przez pryzmat współczesności.

Niebezznaczeniajest fakt, iż dopiero filozofia prawanatury dałasilną, intelek­

tualną podstawę douzasadnienia, że z prawa własnościwynika uprawnienie do jego przeniesienia wyłączniesolo consensu. Prawno-naturaliści tacy jak Hugo Grocjusz, Baruch SpinozaczyJohnLocke uznawali, iż z istoty prawawłasności (którenotabene uznawali za jedno z najważniejszych inajbardziej podstawowych praw przysługują­

cych człowiekowii wymagających odkrycia) wynika również uprawnienie właścicie­

lado jego przeniesieniatylkoi wyłącznie w drodze„nagiejumowy”4. Dopieroprawo natury pozwoliło prawnikom na stworzenie spójnej argumentacji, uzasadniającej teoretyczno-prawnymodelkonsensualnegoprzeniesienia prawa własności.

Konsensualny model przeniesieniawłasności w KodeksieNapoleona 107

3. Konstrukcja konsensualnego modelu przeniesienia własności

Zasada konsensualizmu odnosi się zarówno dorzeczy ruchomych, jak i nierucho­ mości.Według J. Carbonniera konsensualny charakter przeniesienia prawa własno­

ści tłumaczy sięrównież w sposóbnegatywny, tj. poprzez wskazaniena fakt, iż nie powstajew żadnym czasie zobowiązanie strony do przeniesienia prawa własności.

Przeniesienie własności - co do zasady - następuje z chwilą wymiany zgodnych oświadczeń woli stron5.Naturalną tego konsekwencjąjest fakt,iżdlatypowej francu­

skiej umowysprzedaży ani wydanie rzeczy, ani zapłataceny nie muszą nastąpić, by przeniesienie własności było skuteczne6.Otym, jakgłęboko sięga konsensualny cha­ rakterprzeniesieniaprawawłasności, mogą świadczyć również zgodne poglądy fran­ cuskiej doktryny, według których wydanie rzeczy nigdy nieprzenosi własności rzeczy sprzedanej. Nie przenosi nawetjej posiadania- przenosi wyłącznie jejdzierżenie7.

5 Ibidem, s. 1699.

6 Ibidem.

7 H. L. J. Mazeaud, Leçons de droit civil, t. 3, Paris 1956, s. 764.

9 J. Carbonnier, op. cit., s. 1700.

4. Ograniczenia zasady konsensualizmu

{lesrestrictions au principlè)

w Kodeksie Napoleona

Konsekwentna realizacja zasadykonsensualności przeniesienia własności w prawie francuskim przejawia się w tym, iż w Kodeksie Napoleona nie występują w ogóle czyste umowy rozporządzające. Przypadki,którew polskim prawie dają podstawy do odejścia od zasady konsensualizmu, w prawie francuskim sprowadzająsięwyłącznie dotego, że skutek rzeczowy (czyliprzejście własności) zostaje przesunięty w czasie.

W literaturze francuskiej zwraca się uwagę na dwie kategorie takich przypadków, które nazywane są„przeszkodami” (/esobstacles). Mogą one mieć naturę bądź tofi­ zyczną (materialną),bądźprawną8.

Przeszkody materialne {l'obstaclematériel)

Jak podkreśla się we francuskiej doktrynie, pojęcie prawa własności możebyć dla każdego człowieka czymś wyczuwalnym w sposób intuicyjny w zasadzie dopiero wtedy, gdy prawo to dotyczy przedmiotu zmaterializowanego w świecie fizycznym lub obiektu w dostatecznysposób zindywidualizowanego(łatwiejszy dowyobrażenia jest fakt, iż jest się właścicielemjednej butelki wina, niż bycie właścicielem całego zbiorutakich butelek). Naturalnejest więc, żerzeczami, co do których utrudnione

jestrozporządzanieprawemwłasności, są przedmiotymające dopiero wprzyszłości zmaterializować się w naszej rzeczywistości(rzeczy przyszłe), a także rzeczy niezin- dywidualizowane,czyli rzeczy pewnego rodzaju (określone gatunkowo). Przeniesie­

nie własności tych rzeczy w dalszymciągu jest jednak skutkiem zgodnej woli obydwu stron. Niemniej prawo francuskie konstytuuje dodatkowe wymogi (tzw. przeszkody) związane z dokonywaniem przewłaszczenia. W przypadku rzeczy przyszłych przed­

miot takimusipowstać,a następnie być dostarczony do nabywcy.W przypadkurze­ czy oznaczonych gatunkowo przedmiot taki musi zostać wsposóbdostatecznyzin­

dywidualizowanyorazwydany nabywcy9 10.

’ Ibidem.

10 Ibidem.

" Ibidem, s. 1701.

Przeszkodyprawne (l'obstaclejuridique)™

Przeszkodami prawnymi są sytuacjeprawne, którewyniknęłyex lege dzięki „zadzia­

łaniu” wolistron. Podmioty prawamogą bowiemprzesunąćmoment przejścia wła­ snoścido chwili, wktórej dojdzie do ziszczenia sięokreślonychwarunków(lescondi­ tions). Przykładowomoże być to moment dostarczenia rzeczyprzez zbywcę. Dzięki temu kupujący unika odpowiedzialności związanej z ryzykiemutraty lub zniszczenia rzeczy,któreto ryzyko ponosiłby pomimo braku fizycznejkontrolinad rzeczą.

Inną przeszkodą prawną może być zastosowanie klauzuli zastrzegającej tytuł własności na rzeczsprzedającego (clausederéservede propriété). Skutkiem prawnym tej klauzuli będzie przejście własności rzeczy dopiero w chwili zapłaty cenyprzez nabywcę. Jest to rozwiązanielikwidujące ryzyko niezapłaceniacenyprzez nabywcę i zdecydowanie polepszające sytuację sprzedawcy.

Przeniesienie własności rzeczy a ochronaosób trzecich11

Ze względu na fakt, iż skrajnie konsensualnymodelfrancuski zrywaz zasadą jawno­

ściprzeniesienia własności, niesie jednocześnieze sobą drastycznyspadek pewności obrotu gospodarczego.Nigdy bowiem osoba trzecia niebędzie pewna co do tego,czy jej kontrahentjuż wcześniej nie przeniósł własności określonej rzeczy na inną osobę.

W związku z tym wprawie francuskim zastosowano rozwiązania mającena celu mi­

nimalizację tego typu ryzyka orazzwiększenie pewności obrotu.W przypadkutrans­ feru własności nieruchomościw ustawach szczególnych stworzonoinstytucjępubli­ cité foncière, która poza tym, żemiała zabezpieczać hipotekę, pozwoliła dodatkowo na zastosowanie pewnej regułykolizyjnej. I tak wsytuacji, gdy dojdzie do sprzedaży tej samejrzeczydwóm nabywcom, własność nabędzie ten z nich, który jakopierwszy

Konsensualny model przeniesienia wlasnos'ci w KodeksieNapoleona 109

zostanie ujawnionyw księgach publicité foncière. Nastąpi to nawetw sytuacji, wktó­ rej osoba ujawniona jako pierwsza w rzeczywistości „nabyła” własność jako druga.

W przypadku rzeczyruchomych rolę publicité foncière spełnia posiadanie. Jego funkcja w praktyce sprowadza się do tego,że w razie sukcesywnej sprzedaży tej sa­ mej rzeczy kilku osobom własność będzie przysługiwałatej z nich,która jako pierw­ sza obejmie daną rzecz w posiadanie.Nastąpi to nawet w sytuacji,wktórej nie była pierwszą osobą, z którą zbywca zawarł umowę przeniesieniawłasności. Ilustracją tej zasady jest francuskamaksyma En fait de meubles,possessionvaut titre.

Rola umów przedwstępnych (Lesavant-contrats) w procedurze przeniesienia własności12 13

12 F. Terre, P. Simler, Y. Lequette, Droit civil, les obligations, Paris 2005, s. 192-201.

13 M. Behar-Touchais, Retour sur la clause de substitution [w:] Mélanges dédiés à Boyer, Toulouse 1996, s. 85 i n.

W prawie francuskim występują trzy rodzaje umów przedwstępnych różniące się konstrukcją prawną. Dzięki temu każdy z nich może spełniać odmienne funkcje.

Występowanie umów przedwstępnychw procesieprzenoszenia własności jest tema­ tem w zasadzie nieomawianym inieznanym wpolskiej literaturze.Spojrzenie na pro­ blematykęprzeniesieniawłasności z tej perspektywy może stanowićpewne novum.

Pierwszytyp umowy przedwstępnej najczęściejużywany w obrocie prawnym, to tzw. lapromesse unilatérale de contracter (przyrzeczenie jednostronne). Konstrukcja prawna tego rodzaju umowy opiera się na jednostronnymzobowiązaniu siępromi- sora (lepromettant) względem beneficjenta promesy (le bénéficiaire), że zawrzeon w przyszłości umowę, której warunki zostanąustalone przez beneficjenta w określo­ nym czasie. Niejest to jednak ze strony beneficjenta zobowiązanie się do zawarcia kontraktu ostatecznego.Beneficjent przyrzeczenia przyjmuje bowiemgotowośćpro- misora do zawarcia umowy na określonych warunkach.On sam zkoleizyskuje opcję zawarcia umowynawarunkach przez siebie określonych. Jeżeli zniej skorzysta, to dojdzie do zawarcia umowydefinitywnej (le contrat definitif).Na etapie przyrzecze­

nia jednostronnegopromisorbędzie miał czasnato, by przestudiowaćprojekt umo­

wyfinalnej, zebrać wszystkie wymagane dokumenty lub teżzgromadzićodpowiedni kapitał potrzebny do wykonania kontraktu finalnego.

Promesa unilateralna daje beneficjentowi osobiste, nieodwołalne uprawnienie, które pozwala mu na doprowadzeniedozawarciakontraktu z promisorem w dowol­

nym momencie. Pozycja beneficjenta jest komfortowa również zewzględuna to, iż zobowiązanie promisora jest dziedziczone przez jego spadkobierców. Na marginesie można takżewspomnieć,żeopcja, jaką dysponuje beneficjent, jestprawem zbywal­ nym zarównointer vivos, jak imortis causa1}.

Można zatem wyobrazić sobie sytuację,wktórej promisorem jest sprzedawca ja­

kiejś rzeczy - najczęściej będzie to nieruchomość, gdyż tylko w takich sytuacjach najlepiej jest się zabezpieczyć przyrzeczeniem - a beneficjentem kupujący. Poza opisanymi wyżej uprawnieniami,które daje przyrzeczenie,kupujący zyskałby możli­

wość pociągnięciado odpowiedzialnościodszkodowawczej sprzedawcy- promisora np. w sytuacji bezskuteczności wykonania opcji ze względu nawcześniejsze zbycie przedmiotu sprzedaży.Zławiara (unmauvaise foi) osoby, która nabyła rzeczzabez­ pieczoną promesą, pozwoliłaby sędziemu uznać bezskuteczność takiego rozporzą­

dzenia wobec beneficjentapromesy. Dzięki temumógłby onzrealizować przysługu­

jące mu uprawnienie.

Widać więc wyraźnie, że w systemie, w którym własność przechodzina nabywcę solo consensu oraz następuje zerwanie zzasadą jawności, a instytucje publicite fonciere w przypadku nieruchomości oraz pojęcieposiadania odnośnie do ruchomości nie stanowią wystarczającego zabezpieczeniadla nabywcy,skorzystanie z przyrzeczenia jednostronnego może stanowićwysokiej jakości ochronę dla nabywcy. W piśmien­ nictwie zwracasięteż uwagę nafakt,iżpromesa unilateralna zawarcia umowy sprze­

daży nie jest kontraktem definitywnym, który zostajezawarty pod warunkiem zawie­ szającym, że beneficjent w przyszłości skorzysta z opcji. Umowa taka wymagałaby przecieżdwóch zgodnych oświadczeń woli stron, ajak byłowspomniane -promesa składa się tylkoz jednego oświadczenia złożonego przezpromisora.

Ze względu nafakt, iż umowa sprzedażyjest umową wzajemną (sprzedawca zo­

bowiązujesiędo wydania rzeczykupującemu, akupującydozapłaty ceny -art. 1582 CC: La venteest une Convention par laquelle lun sbblige ä livrer une chose, etlautre ä la payer) odpowiedniego zabezpieczeniamogą żądać obie strony, a nie tylko jedna z nich. Sprzedający możebowiem chcieć zminimalizować ryzyko ewentualnego nie­

zapłacenia ceny przez kupującego. W takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniemmoże okazać się promesa synallagmatyczna (la promesse synallagmatique de contracter).

W takiej umowie, która również ma charakter konsensualny, strony zobowiązują się wzajemnie do zawarcia w przyszłości kontraktu definitywnego. Umowa ta jest w zasadzie bardzopodobna do polskiej umowy przedwstępnej (art. 389 par. 1 k.c.).

W instytucji tejniema jużsytuacji, w której strona silniejsza dysponuje opcją zawar­

ciakontraktu, po skorzystaniu z której strona słabsza automatycznie staje się stroną umowy.Jest toobustronnezobowiązaniedo świadczenia,jakimjest złożenie oświad­

czenia woliw celu zawarciu umowy przyrzeczonej. Ze względu na fakt, że promesa synallagmatyczna często zawiera essentialia negotii umowy sprzedaży, w doktrynie francuskiej rozważa się także, wjaki sposób należy odróżniać promesę od umowy definitywnej. Literatura wskazuje tutaj nakoniecznośćpowtórzeniawolistron w ta­

kim samym brzmieniu, wjakim oświadczenia zostały złożone podczas zawierania promesy, i to najlepiej przed notariuszem. Zabezpieczenie, jakie strony uzyskują, zawierając promesę synalagmatyczną, to roszczenie odszkodowawcze na wypadek niewykonania zobowiązania.

Konsensualny model przeniesienia wlasnos'ci w Kodeksie Napoleona 111

5. Wpływ rozwiązania zawartego w Kodeksie Napoleona na polski model przeniesienia własności

Model właściwy dla dekretu o prawie rzeczowymz 1946 roku

Przeniesienie własności rzeczy w dekrecie o prawie rzeczowym regulował rozdział I w dziale II tej ustawy, czyli przepisy art. 43 i n. dekretu o prawie rzeczowym14. We­ dług części doktryny oraz judykatury model konsensualnego przeniesienia prawa własności, w którym własność rzeczy można przenieść mocą samej umowy zobo­ wiązującej, był właściwy dla dekretu rzeczowego. Zwolennikiem tej koncepcji był W.Górski, który odmawiałcharakteru odrębnej umowy nawetzgodziez art. 45par. 2 dekretu o prawie rzeczowym15. Powstałcoprawdaspór o to,jakamato być umowa - czy rzeczowa, czy zobowiązująca. Wiadomym było jednak, że miała to być jedna umowa i poza tą umową nie miały być potrzebne żadne dodatkoweelementy16. Do­

datkowo pogląd o tym, że doprzeniesienia własności dochodziza pomocą umowy zobowiązującej,był raczej poglądem przeważającym17.

14 Dekret z dnia 11 października 1946 r. - Prawo rzeczowe, (Dz.U. nr 57, poz. 319).

15 W. Górski, Przeniesienie własności w nowym prawie rzeczowym. Szczecin 1948/1949, s. 43.

16 J. Górecki, Przeniesienie własności rzeczy ruchomej, Wrocław 1950, s. 11.

17 E. Drozd, op. cit., s. 26 i n.

18 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93).

19 E. Drozd, op. cit., s. 25.

20 J. Carbonnier, op. cit., s. 1700.

21 E. Drozd, op. cit., s. 38 i n.

Współczesny polskimodelprzeniesienia prawa własności

W polskim kodeksie cywilnym występują dwa modele przeniesienia własności.

Pierwszy (zasadniczy) wyrażony został w przepisie art. 155 par. 1 k.c.18. Drugi,stoso­ wanyw drodze wyjątku, został ujawniony w art. 155 par. 2 k.c. Pierwszy modeljest tożsamyz francuskimw aspekcierealizacji zasadykonsensualizmu19. Należy jednak zauważyć, że we Francji nie ma dwóch modeli przeniesienia własności. Przyczyny, z powodu których w Polsce zastosowano dodatkowyalgorytmprzewłaszczenia, we Francjisą kolokwialnienazywane„przeszkodami” (/esobstacles) o charakterze mate­

rialnym bądź prawnym20. W polskim piśmiennictwie zastosowaniedrugiegomodelu jest przyczynkiem do dyskusji nad charakterem prawnym przeniesienia posiadania21.

We Francji dyskusja ta sprowadza się obecnie do stwierdzenia,że przeniesienie po­ siadania stanowi po prostu element faktycznego wykonania umowy przeniesienia własności, nie przypisuje się mu żadnego prawotwórczego charakteru. Nawet gdy strony przenosząrzeczy oznaczonegatunkowolub rzeczy przyszłe, to przeniesienie

własności jest skutkiemwoli stron, a samefekt przejścia własności z jednego pod­

miotu na drugi jest jedynie przesunięty w czasie22.

22 J. Carbonnier, op. cit., s. 1699; H. L. J. Mazeaud, op. cit., s.764.

23 Por. Materiały dyskusyjne do projektu k.c. PRL, s. 139; W. Górski, Przeniesienie własno­

ści..., s. 69; J. Wasilkowski, Prawo własności w PRL, Warszawa 1969, s.161.

24 J. Carbonnier, op. cit., s. 1701.

25 Ibidem.

26 Ibidem.

W polskiej literaturze prowadzone są też dyskusje na temat wzajemnej relacji umowy zobowiązującej i umowy rozporządzającej oraz tego, która z tych umów w istocie przenosi własność23. Wprawiefrancuskim podobnadyskusja nie miałaby sensu zewzględu na brakumowyrzeczowej. Z tego właśniepowodu oraz w wyniku zerwania z zasadą jawnościobrót zarówno prawny, jak i gospodarczy weFrancji sta­ je się bardzo niepewny24. W Polsce na straży jego pewności stojązasada nemoplus iuris, wyjątki od tej zasady sformułowane wart. 169 k.c. i 5 u.k.w.h. orazmożliwość dokonywania przewłaszczenia w dwóch etapach poprzez wykorzystanie instytucji umowyrzeczowej. W razie sprzedażyjednejrzeczy kilkuosobom przeniesienie wła­ sności ruchomości okaże się bezskuteczne (chyba że zostaną spełnione przesłanki z art. 169 k.c.). Gdyby natomiast podobna sytuacjamiała miejsce w przypadku nieru­

chomości,po stronie niedoszłego zbywcypowstanie zobowiązaniedo przeniesienia nieruchomości, z tytułu którego będzie możnastosować sankcję odszkodowawczą.

Należy jednak pamiętać o wyjątkach wynikających z art. 5 u.k.w.h. Wedługprawa francuskiego opisaną wyżej sytuację należało skorygować instytucją publicitefonciere orazregułą kolizyjną,wykorzystującą pierwszeństwo objęciaw posiadania25. Strony, chcąc sięzabezpieczyć przed tego typuryzykiem,zawierają więc umowy przedwstęp­ ne(promesyunilateralnei synallagmatyczne),którepozatym,iż w razieniewykona­ nia zobowiązań z nich płynącychprzyznają uprawnionej stronie roszczenia odszko­

dowawcze, pozwalają określić warunki przyszłej umowyczyteżrozpocząćczynności przygotowawcze do zawarciakontraktu definitywnego26.

Konkludując,można stwierdzić, że pomimo tego, iż polski system prawa cywil­ negoczerpał w dużej mierze inspirację zprawa francuskiego w zakresie przeniesienia własności rzeczy, topo dogłębnym porównaniuobumodelina jaw wychodzą zasad­

nicze różnice. Wyraźnie widoczne jest, że podobieństwoobu konstrukcji sprowadza się w zasadzie dojednego, acz bardzo istotnegoelementu, jakim jest konsensualność przeniesieniaprawawłasności. Prawo francuskie wydaje sięzbyt konsekwentne w re­

alizacji tej zasady. Rodzima konstrukcja w rozsądny sposób wyważa interesy pewno­ ści obrotu, ochrony dobrej wiarynabywcy oraz dobro właściciela.Prawo francuskie zmusza z kolei podmiotyprawa cywilnego do korzystania z dodatkowych instru­ mentów prawnych, jakiedajeim prawoobligacyjne.

Konsensualny model przeniesieniawlasnos'ciw KodeksieNapoleona 113

6. Wpływ konsensualnego przeniesienia prawa własności zaproponowanego w Kodeksie Napoleona na rozwiązania

prawne w innych państwach Europy Zachodniej

Wpływkonsensualnego przeniesienia prawa własności na stypizowanąumowę sprzedaży

Konsensualizm przeniesienia prawa własności w stypizowanej umowie sprzeda­

ży, pośród szeregu obowiązków i uprawnień stron tej umowy wzajemnej, pozwolił zmienić optykę ipodkreślićwolęstrondoprzeniesieniawłasności określonej rzeczy.

Nawet jeśli nałożymy naumowęsprzedaży model umowy zobowiązująco-rozporzą- dzającej, to nie obejdziemy się bez woli przeniesienia własności. W tym momencie należy więc zapytać,jak ta wola winna się ujawnić, aczkolwiekzagadnienietowykra­ cza zdecydowanie pozazakres niniejszego artykułu.

Na marginesie dodaćmożna, że taki anie inny model przeniesieniaprawa wła­ sności uczynił z umowy sprzedaży czynność prawną wyłącznie rozporządzającą.

Sprzedawca wyraźnie bowiem własność przenosił, a nie zobowiązywał się do jej przeniesienia.

Austria

ABGB z 1811 roku do przeniesienia własności nieruchomości wymagał pozaważ­

nym zawarciem umowy zobowiązującej równieżwpisu do księgiwieczystej. Austria­

cy byli bowiem podsilnym wpływem konstrukcji rzymskiej traditio oraz niemiec­

kiego titulusoraz modus acąuirendi dominii17. Wydaje się, że pojawienie się siedem latwcześniej w skodyfikowanej formie w Kodeksie Napoleonaprzeniesienia własno­

ścisolo consensu miało na ustawodawcę austriackiego taki wpływ, iżrozmyło nieco wymagania formalne dotyczące przeniesienia prawa własności. Widać to zwłaszcza w doktrynie austriackiej, która zaczęła się spierać o charakterprawny tradycji (czy jest to zwykłe wykonanie umowy zobowiązującej, czy też akt dwustronny, którego zamierzonym przez stronycelem jest przejścienietylkoposiadania, ale i własności - E. Till) przy rzeczach nieruchomych oraz przywpisiedo księgi wieczystej2728. Austriac­ ka doktryna byłana tyle mocno związana z instytucjamiprzeniesieniaposiadaniaczy wpisu do księgi wieczystej, że pojawienie się w ABGB samej umowyzobowiązującej wprowadziło szereg wątpliwości, np. pytania o tytuł przeniesienia własności29.

27 E. Till, Prawo prywatne austriackie, t. 2: Prawo rzeczowe, Lwów 1912, s. 204 i n.

28 H. Klang, Kommentar zum Allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuch, Bd. 1, t. 2, Wien 1939, s. 202 i n.

29 E. Till, op. cit., s. 204 i n.

Szwajcaria

Instytucja przeniesienia prawa własnościw szwajcarskim kodeksie cywilnym (ZGB) z1907 roku niewpisujesię w różne modele przeniesienia własności, gdyż niestanowi umowy, a jednostronnączynność prawną30. Stąd też wszelkie porównania oraz anali­ zę wpływów jednej instytucji nainną trzebaczynićzpewną ostrożnością. Modelowo przeniesienie własności w Szwajcarii następuje w wyniku jednostronnej czynności prawnej oraz wdrodze wpisu do księgi wieczystej, który zastępujeprzeniesienie po­ siadania31. Jedyny wpływ Kodeksu Napoleonana szwajcarskikodeks cywilnyw ma­

terii przeniesienia prawa własności widziałbymw stwierdzeniu,że czynność prawna stanowiąca titulus zawiera wolę stron do przeniesienia własności. Skutki rzeczowe następująjednakdopieropodokonaniuwpisudo księgi wieczystej, gdyż z samej jed­

nostronnej czynności prawnej wynika zaledwie roszczenie o przeniesienie własności.

30 R. Haab, Kommentar zum schweizerishen Zivilgesetzbuch, Bd. 4: Das Sechenrcht, Zürich 1933, s. 209; A. Hornberger, Kommentar zum Zivilgesetzbuch. Besitz und Grundbuch, T. 2, Zürich 1938, nota do art. 656.

31 Ibidem.

7. Wnioski i podsumowanie

Z pewnością rozwiązanie dotyczące przeniesienia własności przyjęte w Kodeksie Napoleona jest po dziś dzień uznawane za nowatorskie i na swój sposób odważne.

Zrywa ono z mocno zakorzenioną tradycjąprawną całej cywilizacji zachodniej, po­ legającąna ponad 2000 lat stosowania w prawierzymskiej traditio, uznanej za natu­

ralnyi konieczny element przenoszenia prawa własności. Taki krok musi być zatem postrzeganyjako bardzo odważny. Kodyfikacja Napoleona w aspekcie przeniesienia prawa własności stanowiła zwieńczenierozważań prawno-naturalistówna temat bar­ dzo ważnego dlanich prawa własności oraz możliwości jego transferowania.

Nieodgadnionedokońca są powodytakiego a nie innego zwrotu wefrancuskiej tradycji prawnej wkwestii przenoszeniawłasności rzeczy. Być może była to odpo­ wiedź na potrzeby francuskiego obrotu gospodarczego, być może pragnienie jego uproszczenia, abyć może taki sposób transferowaniawłasności był naonczas bardziej intuicyjny?

Wprowadzenie przez Kodeks Napoleona konsensualnego modelu przeniesienia własności ujawniło nie tylkojego zalety, ale też pewne wady. System ten pokazał, że rozwiązanie rzymskiej traditio, a za nim rozwiązanie niemieckie, miało przede wszystkim zapewnić pewność i jawność obrotu prawno-gospodarczego. Co więcej, nauka prawa cywilnego stanęła przed wyzwaniem rozwiązania trudności i proble­ mów, przed jakimi nigdy wcześniejnie stanęli prawnicy. Należałobowiem rozwiązać problem nabycia w dobrejwierze od nieuprawnionego,ustosunkować się do zagad­

Konsensualny model przeniesienia wtasnos'ci w KodeksieNapoleona 115

nienia nabyciarzeczyprzyszłychirzeczy oznaczonych co do gatunku oraz do kwestii samego transferu nieruchomości. Przy założeniu, że własność przechodzi w wyniku samej zgodnej woli stron, problemy te wymagaływyjaśnienia na nowo. System fran­ cuskirozwiązywał je na swój specyficzny sposób, chcącpozostać wiernym zasadzie konsensualizmu. Niemniej jednak wpływtego rozwiązania odbiłsięszerokim echem w prawodawstwie europejskim. Przede wszystkim było ono stosowane wszędzie tam, gdzie pojawiał się Kodeks Napoleona. Większy jego wpływ można zauważyć w ustawodawstwieaustriackim, przede wszystkim w poglądach doktrynyiprzyjęciu modelu jednej umowy zobowiązującej. Niemcy oparły się temu wpływowi w spo­

sób zdecydowany, pozostając wierne swojejtradycji zawieraniaabstrakcyjnej umowy rzeczowej oraz dokonania wpisudo księgiwieczystej.

W kwestii polskiej regulacji, która czerpie z tradycji zarówno francuskiej, jak i niemieckiej, zasadniczym modelem jest model francuski. W mojej opinii polski model łączy jednakowoż najlepsze rozwiązania modelu francuskiego oraz modelu niemieckiego. Zastosowanie w drodze wyjątku rozwiązań niemieckich i ustalenie jako zasadniczego modelu konsensualnego niweluje mankamenty zasady konsen­ sualizmu przy przenoszeniu własności rzeczyi zachowuje jednocześnie jej wszelkie zalety.

Wpływ Kodeksu Napoleona na uformowaniesię modelu przeniesienia własności rzeczy jest więc ogromny, nietylko w kontekście jego terytorialnego i czasowego od­ działywania,ale również jeśli weźmie się poduwagęzagadnienia dogmatycznoprawne.

Bibliografia

Akty normatywne:

Dekret z dnia 11 października 1946 r. - Prawo rzeczowe (Dz.U. nr 57, poz. 319).

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93).

Opracowania:

Behar-Touchais Μ., Retour sur la clause de substitution [w:] Mélanges dédiés à Boyer, Toulouse 1996.

Carbonnier J„ Droit civil, vol. 2, Paris 2004.

Drozd E., Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974.

Górecki J., Przeniesienie własności rzeczy ruchomej, Wrocław 1950.

Górski W, Przeniesienie własności w nowym prawie rzeczowym, Szczecin 1948/1949.

Haab R., Kommentar zum schweizerishen Zivilgesetzbuch, Bd. 4: Das Sechenrcht, Zürich 1933.

Hornberger A., Kommentar zum Zivilgesetzbuch. Besitz und Grundbuch, T. 2, Zürich 1938.

Kätner W. J., Umowne nabycie własności ruchomości, Warszawa 1995.

Klang H„ Kommentar zum Allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuch, Bd. 1, T. 2, Wien 1939.

Mazeaud H., L, J., Leçons de droit civil, vol. 3, Paris 1956.

Terre E, Simler P., Lequette Y., Droit civil, les obligations, Paris 2005.

Till E., Prawo prywatne austriackie, t. 2: Prawo rzeczowe, Lwów 1912.

Wasilkowski J„ Prawo własności w PRL, Warszawa 1969.