Problematyka konserwatorska zespołu staromiejskiego w Trzebiatowie

Stanisław Latour

Problematyka konserwatorska

zespołu staromiejskiego w

Trzebiatowie

Ochrona Zabytków 28/3-4 (110-111), 180-197

1975

STANISŁAW LATOUR

PROBLEMATYKA KONSERWATORSKA

ZESPOŁU STAROMIEJSKIEGO W TRZEBIATOWIE

T rzebiatów — położony na Pom orzu Zachod­ nim, w północnej części p ow iatu gryfickiego, na n iew ielk im w zn iesien iu w głębokim zakolu rzeki Regi — posiadał w sw oim czasie znako­ m ite w arunki rozw oju. B liskość morza, sp ław - ność rzeki, k rzyżujące się szlaki handlow e, a także obszerne zaplecze upraw rolnych spra­ w iły , że m iasto to w okresie średniow iecza, a także i w czasach n ow ożytn ych , przeżyw ało okres rozkw itu, konkurując z pow odzeniem z sąsiadującym i na południu G ryficam i i po­ b liskim K ołobrzegiem .

T ow arzyszące tem u rozw ojow i okoliczności zna­ la zły odbicie w charakterze zabudow y, w boga­ tym jej program ie, a także w trw ałości cegla­ n ych konstrukcji, stosow an ych szeroko nie tylk o w publicznych budow lach sakralnych

i św ieckich , lecz rów nież w m ieszczańskiej za­ b ud ow ie typu m ieszkaln ego i gospodarczego. W sw ej bogatej w w yd arzen ia przeszłość* ły rozbiórce śred n iow ieczn e bram y m iejsk ie i i ostatnia w ojn a nie oszczędziła m iasta. Z nisz­ czeniu u leg ła zachodnia pierzeja rynku i część zabudow y w rejon ie półn ocn o-w sch odn im . W iększość b ud yn ków jednakże ocalała. D zięki tem u T rzebiatów m ożna zaliczyć do ty c h n ie­ liczn ych m iast, które obok siatk i d aw n ych ulic zachow ały sw ój trzeci w ym iar, rep rezen tow a­ n y w p rzyrynk ow ej zabudow ie, a także w oglą­ danej z daleka panoram ie, w yp ełn io n ej piętrzą­ cym i się dacham i dom ów . Ten n iecodzienny, jak na w arunki Pom orza, fak t zob ow iązu je do szczególn ego zajęcia się d alszym losem m iasta, u trw alenia jego w alorów k om p ozy cyjn y ch i h istorycznych.

1. Trzebiatów, schemat

planu miasta średnio­ wiecznego: A — przy­ puszczalny zarys grodu i osady przedlokacyjnej, В — szlaki kom unika­ cyjne, С — obecne ko­ ryto Regi i jej kanału 1. Trzebiatów, a sche­ m atized plan of m edie­ val town: A — pro­ bable outline of burgh and pre-locational set­ tlem ent, В — traffic routes, С — the pre­ sent river-bed of Rega and its channel

2. Schem at planu tere­ nów przybrzeżnych w rejonie Trzebiatowa (wg w ycinka m apy woj. szczecińskiego): A —

pierwotne koryto Regi z portem w Redze- ujściu

2. A schem atized plan of the sea shore lands w ithin the region of Trzebiatów (after a section of m ap of Szczecin Voivodship): A — the original ri­ ver-bed of Rega w ith a harbour at Regaujście

POWSTANIE I ROZWÓJ MIASTA DO POŁOWY X IX W.

Pierw sza h istoryczna w zm ianka o T rzebiato­ w ie pochodzi z roku 1170. Zawarta jest ona w d ok u m en cie fu n d acyjn ym d otyczącym daro­ w izn y w si i sąsiadu jących z n im bezpośrednio teren ów na rzecz filia cji zakonu norbertanów z L und к D ok u m en t lok a cy jn y w y d an y przez k sięcia B arnim a I w roku 1271, oparty na pra­ w ie lub eckim , d otyczy już zorganizow anej i za­ m ożnej osady, posiadającej obok grodu kościół oraz ob szerne targow isko (il. 1).

W okresie śred n iow iecza aż po w iek X V I T rze­ biatów od gryw ał znaczną rolę gospodarczą i obronną w K sięstw ie Z achodnio-Pom orskim . W zrost zam ożności i szerok ie kontakty m or­ sk ie ze św ia tem , n a w iązyw an e za p ośredni­ ctw em w łasn ej flo ty i portu m orskiego w R e- dzeujściu (il. 2), zn alazły sw e od zw iercied len ie w program ie zab u dow y oraz w w y stro ju ar­ ch itek ton iczn ym m ieszczań sk ich dom ów, w zno­ szon ych w w ięk szo ści w k onstru kcji m u row a­ nej 2 (il. 3).

N iep om yśln y okres dla m iasta przyniosła w o j­ na trzyd ziestoletn ia. P o g łęb iły go k lęsk i m ili­ tarne i ży w io ło w e, k tórych k onsekw encją b yło całk ow ite zn iszczen ie portu w R edzeujściu oraz znaczne u b y tk i w zab u dow ie m ie j s k ie j3.

O dm ienny układ stosu nk ów p o lityczn y ch i gos­ podarczych, jaki nastąp ił po w cielen iu P om o­ rza do B randenburgii a n astęp n ie K rólestw a Pruskiego, p rzekreślił m ożliw ości pow rotu m iasta do daw nego znaczenia.

D otk liw e ślad y zniszczenia uzupełniane b yły stopniow o przez cały w iek X V II. P rocesow i tem u tow arzyszyła znacznie uboższa w sw ej form ie zabudowa, realizow ana głów n ie w kon­ struk cji ryglow ej. W om aw ianym okresie u le g ­ ły rozbiórce śred n iow ieczn e bram y m iejsk ie i część m urów obronnych, a sp lan tow ane w a ły i fosy zam ieniono na ogrody.

Sytuacja gospodarcza m iasta u legła p ew n ej po­ p raw ie dopiero w p ołow ie X IX w. w zw iązku z u lok ow an iem w nim n iew ielk ich zakładów p rzem ysłow ych , przeprow adzeniem lin ii k o le­ jow ej, a tak że dzięki w zrostow i atrakcyjności tu rystyczn o -w yp oczyn k ow ej w ybrzeża m or­ skiego.

OBECNY STAN MIASTA

Z ostatniej w ojn y T rzebiatów w y sze d ł stosu n ­ kow o obronną ręką, jednakże trzeciorzędna rola, jaka m u przypadła w okresie p ow ojen ­ nym , brak w y raźn ych p ersp ek tyw rozw oju oraz środków na niezb ęd ne rem onty i in w e­ sty c je p rzyn iosły k atastrofalne skutki.

1 Dokument fundacyjny w ydany przez ks. Kazimie­ rza I. W dokumencie wymieniono m.in. p atro n at nad kościołem w Trzebiatowie. „Eidem ecclesiae contuli-

m us ecclesiam in Tribetou post dscessum presbiten qui modo in ea m in is tr a t...” — Pommersches U rkun­ denbuch, Szczecin, s. 868 + I s. 58; K. Ś l ą s k i , Po- dzizty terytorialne na Pomorzu w X I I—X I I I w., Poz­

nań 1960, s. 109.

2 Obok dochodów z upraw y ziemi, hodowli, brow ar­ nictwa i rybołów stw a morskiego miasto czerpało głów­ ne zyski z handlu zbożem; w 1303 r. uzyskało prawo

składu, a w 1309 r. zwolnienie od cła z połowów na pobrzeżu Bałtyku. W łasna flota liczyła 22 statki handlowe; kontakty utrzym yw ane były z Gdańskiem, Rugią, Bornholmem, Lubeką i Kopenhagą — Z. R a ­ d а с к i, Studium historyczno-urbanistyczne, P P PKZ, Szczecin 1963, ss. 18—20.

3 Dane liczbowe na tem at stanu zaludnienia i zainwe­ stowania m iasta po pożarze w 1679 r. oraz jego stop­ niowej odbudowy i przem ian w okresie XVIII w. po­ daje za W e h r m a n e m i B r u m i m e r e m Z. R a ­ d a с к i, o.e., ss. 20—21.

3. Trzebiatów, schem at planu m ia­ sta średniowiecznego z oznaczeniem budynków użyteczności publicznej: 1 — kościół Mariacki, 2 — ratusz, 3 — szpital i kaplica Sw. Ducha. 4 — szpital i kaplica Sw. G ertru­ dy, 5 — szpital i kaplica Sw. J e ­ rzego, 6 — m łyn i tartak, 7 — klasztor norbertanek (później za­ m ek i pałac)

3. Trzebiatów, a schem atized plan of m edieval tow n w ith public buil­ dings m arked in it: 1 — The V ir­ gin Mary church, 2 — tow n hall, 3 — hospital and the Holy Ghost chapel, 4 — hospital and St. Ger­ trude chapel, 5 — hospital and St. George chapel. 6 — m ill and saw m ill, 7 — m onastery of St. Norbert nuns (in later tim es turned into castle and palace)

U cierp iały szczególn ie zasoby m ieszkaniow e. P ew ną poprawę zapow iadało przygotow a­ n ie w W ojew ódzkiej P racow ni U rbanistycznej w S zczecin ie w 1962 r. planu ogólnego, a n

a-4 Plan ogólny dla m iasta Trzebiatow a w swej pierw ­ szej w ersji sporządzony został w 1962 r. w Woje­ wódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Szczecinie. Plan szczegółowy, stanowiący dalsze rozwinięcie poprzed­ niego, sporządzony został w tej samej Pracowni

stęp n ie w 1966 r. planu szczegółow ego zagos­ podarow ania m ia s ta 4; plan ten u m ożliw ił w p row ad zenie na teren y starom iejsk ie n ie­ w ielk iej ilości zabudow y typ u p lom bow ego (il.

w 1966 r. Obydwa plany stanowiły podstawę do w y­ daw ania lokalizacji i sporządzania projektów realiza­ cyjnych dla zabudowy plombowej i nowego budow ­ nictwa osiedlowego; utraciły swą aktualność w mo­ mencie zatw ierdzenia zmodernizowanej wersji w 1972 r.

4. Trzebiatów, budownictwo plombowe z lat 1966—1968 przy ul. Zajazdow ej (fot. St. Latour) 4. Trzebiatów, residential building from the years 1966— 1968 at Zajazdowa street

5. Trzebiatów, odrys planu starego m iasta według pomiaru sytuacyjno-wysokościowego z 1962 r., z naniesie­ niem projektow anej zabudow y osiedla mieszkaniowego „Stare Miasto” (wg projektu B. P. „M iastoprojekt” w Szczecinie): A — granice terenu przekazanego pod nową zabudowę osiedla „Stare Miasto”, В — projekto­ wane budynki m ieszkalne, С — budynki m ieszkalne w realizacji, D — budynki zabytkow e o charakterze u ży t­ kow ym , E — pierzeje uliczne podlegające ochronie

r>. Trzebiatów , a reproduction of plan of the Old Tow n district according to situational survey from 1962 w ith the planned housing project „Stare Miasto” (The Old Tow n settlem ent) m arked in it: A — boundaries of area designed for erection of the ”Stare Miasto” (The Old Tow n settlem ent), В — planned blocks of flats, С — blocks of flats in the course of erection, D — historic building adapted to modern functions, E — street frontages under protection

4). W 1970 r. w północno-zachodniej części sta ­ rego m iasta, gdzie istn ia ły stosu nk ow o n aj­ w ięk sze u b ytk i w zabudow ie, rozpoczęto rea­ lizację b u d ow n ictw a osied low ego o w ysokości 3-5 kond ygn acji (opartego na segm en tach z W ojew ódzkiego Z estaw u P rojek tów ), n iestety zu p ełn ie n ie zh arm onizow anego z istniejącą siatką d aw n ych ulic i zachow aną w sąsied ztw ie zabudow ą (il. 5, 6). P rzyrost izb z n ow ego bu­

d ow n ictw a, jak dotychczas, n ie stoi w żadnym stosu nk u do potrzeb, utrudniając tym sam ym rozszerzenie planu k ap italn ych rem ontów ist­ n iejącej jeszcze starej zabudow y.

T rzebiatów , liczący obecnie około 9000 m iesz­ kańców , jest ośrodkiem ad m in istracyjn ym na szczeblu gm in y.

P ow ierzch n ia m iasta w granicach adm inistra­ cy jn y ch w y n osi 2765 ha, w ty m pow ierzchnia zain w estow an a w urządzenia m iejsk ie obejm uje

367 ha. W łaściw e m iasto w granicach w y z n a ­ czonych obrysem m urów m iejskich zajm uje pow ierzchnię 16,6 ha. W obrębie granic m iasta, obok zabudow y typ u m iejskiego, znajdują się n ie w ielk ie gospodarstw a rolne (nie przekracza­ jące 2 ha) o charakterze ogrodniczym .

R ozw ija się w T rzebiatow ie p rzem ysł drzew ny i ceram iczny, u praw y rolne i ogrodnicze. Do p odstaw ow ych fu n k cji ośrodka n a leży d ziałal­ ność u słu gow a na rzecz m ieszkańców m iasta i regionu, a obecnie w coraz to szerszym za­ kresie także obsługa ruchu tu rystyczn ego. D zia­ łalność w w y m ien io n ych w yżej dziedzinach prowadzona jest za p ośred n ictw em pięciu n ie­ w ielk ich zakładów przem ysłow ych , skrom nej sieci p laców ek h and low ych i gastronom icz­ nych, trzech szkół, kina, dom u ludow ego, szpi­ tala, ośrodka zdrow ia, h otelu o 33 łóżkach i schroniska tu ry sty czn ego o 53 m iejscach.

5. Trzebiatów , przykład nowego bu­ downictwa typu osiedlowego w północnej części starego miasta, stan z 1973 r. (fot. St. Latour) 6. Trzebiatów, an exam ple of a new building of settlem ent type w ithin the northern portion of the Old Tow n district, as per 1973

W iele spośród istn iejących na teren ie Trzebia­ tow a budow li reprezentuje ind yw id u aln e w ar­ tości artystyczn e bądź historyczne.

Do obiektów tych, poza całością zespołu staro­ m iejskiego, przede w szystk im należą:

— kościół farny z X IV w., zachow any w bar­ dzo dobrym stanie, u żytk ow an y (il. 7);

— ratusz z pierw szej p ołow y X V w., przebu­ dow any w końcu X V II w ., u żytk ow an y na sie­ dzibę władz m iejskich 5 (il. 8);

7. Trzebiatów, widok na prezbiterium kościoła farnego

z X IV w. (fot. St. Latour)

7. Trzebiatów, view on sanctuary of the collegi te church from the 14th century

— d aw n e kaplice p rzyszp italn e

Sw.

i

Sw.

— pałac z X V III w ., w zn iesio n y na m urach b yłego klasztoru norbertanek, u żytk ow an y częściow o na cele m ieszkaln e 7;

— m u ry obronne z p ierw szej p ołow y X IV w., zachow ane w n iep ełn y m obw odzie od p ołud­ n iow ej, zachodniej i północnej strony m iasta

(п. u);

— d om y m ieszk aln e zachow ane w pierzejach ryn k ow y ch oraz w ciągach w zd łu ż ulic: W oj­ ska P olskiego, 2-go P u łku U łanów , S łow ac­ kiego, G łębokiej, L ipow ej i Szkolnej; dom y te, u żytk ow an e na cele m ieszkaln e i u sługow e, w w ięk szości znajdują się w złym stan ie tech ­ niczn ym i w ym agają szyb k iej in terw en cji (il. 12, 13).

5 Ratusz, usytuowany pośrodku rynku, w pierwszej w ersji gotycki, przebudowany został po pożarze w 1679 r. na trójskrzydłow e założenie barokowe, zam knięte od czw artej strony ryzalitem, stanowiącym pozostałość poprzedniej budowli.

6 Obie kaplice wraz z trzecią — Św. Jerzego, przebu­ dowaną w połowie X IX w. na cele mieszkaniowe, wzniesione zostały jako kaplice przyszpitalne w d ru ­ giej połowie XV w. Jedna z nich — Św. Ducha — znajduje się w obrębie m urów miejskich; dwie pozo­

stałe — na przedmieściach Gryfickim i Kołobrzeskim. 7 Pałac, usytuowany w obrębie dawnego „castrum ” nad Regą we wschodnim krańcu starego miasta, sta­ nowi kolejne przekształcenie wzniesionego na terenie grodu w końcu X III w. klasztoru norbertanek, prze­ budowanego z początkiem XVII w. na rezydencję książąt szczecińskich, a następnie w okresie panow a­ nia F ryderyka III w 1694 r. na barokową rezydencję pruską, przekształcaną jeszcze wielokrotnie w XVIII i XIX w. Obecnie budynek pałacowy, w znacznym stopniu zdewastowany i pozbawiony pierwotnego w y­ stroju architektonicznego, użytkowany jest na cele m ieszkalne i magazynowe; przeprowadzone w 1973 r. badania architektoniczne i archeologiczne ujawniły wiele reliktów gotyckich tkw iących w strukturze ścian zewnętrznych oraz w fundam entach ukrytych pod ziemią.

8. Trzebiatów, pozostałość ratusza gotyckiego z pierwszej połowy X V w. (fot. St. Latour) 8. Trzebiatów, relics of the Gothic tow n hall from the first half of the 15th century

M iasto ma przestarzałą i n ie scaloną w jed ­ n o lity układ sieć in stalacji w odnej, kanaliza­ cyjnej i gazow ej oraz w części napow ietrzną sieć energetyczną, która n ie zaspokaja obec­ n ych potrzeb. K om unikacja kołow a, w tym rów nież ruch ciężkich pojazdów i ruch tran zy­ tow y, p rzebiega przez n ie d ostosow an e do tego celu u lice starego m iasta, oddziałując n ie k o ­ rzystn ie na stan istn iejącej w sąsied ztw ie za­ b udow y.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE

Z aktualizow an y w 1972 r. m iejscow y plan ogólny zagospodarow ania przestrzennego T rze­ biatow a założył radykalną popraw ę obecnej sytu acji w m ieście 8.

P rzew id u je on w yraźną in ten sy fik a cję ruchu tu rystyczn ego, której tow arzy szyć p ow inien od­ p ow ied n i rozwój u słu g i poprawca sytu acji m ieszkan iow ej. Z aplanow ano restaurację ist­ n iejącej zabudow y oraz budow ę n ow ych obiek-8 Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania P rze­ strzennego Trzebiatowa na lata 1970—1985 zatw ierdzo­ ny został Uchwałą Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w dniu 10.V.1972 r. Plan ten zobowiązuje prezydia rad narodowych wszystkich szczebli oraz Wojewódzkiego K onserw atora Zabytków do odbudowy obiektów zabytkowych i uporządkow ania starego m ia ­ sta do roku 1977, tj. na jego 700-lecie. Szczegółowy pogram realizacji tej uchwały m iał zostać przedłożony Prezydium WRN do końca 1973 г., do opracowania takiego program u jednakże nie doszło.

9. Trzebiatów , dawna kaplica przyszpitalna Sw. Du­ cha (fot. St. Latour)

9. Trzebiatów, a form er hospital chapel of the Holy Ghost

10. Trzebiatów, dawna kaplica przyszpitalna Sw. Ger­ trudy (fot. St. Latour)

10. Trzebiatów, a form er hospital chapel of the Holy Ghost

11. Trzebiatów, fragm ent m urów obronnych z zacho­ waną basztą tzw. Kaszaną, stan z 1974 r. (fot. K. Fabiś) 11. Trzebiatów, a portion of tow n walls w ith the preserved tower called „Kaszana”, as per 1974

tów rzem ieśln iczo-han d low ych , h otelu , schro­ niska tu rystyczn ego, ośrodka sportów w odnych, ponadto adaptację zab ytk ow ego pałacu na bi­ b liotek ę i dom k u ltu ry.

D la popraw y sy tu a cji m ieszkan iow ej założono w zn iesien ie do roku 1985 ponad 3000 izb, co ma p rzynieść zm n iejszen ie zagęszczenia p o­ w ierzchni m iszkalnej do 1,1 m ieszkańca na

izbę. Na fu n k cje m ieszkaln e poza granicam i starego m iasta przeznaczone zostały n ow e te ­ reny, położone g łó w n ie w rejon ie p ołudniow o­ -zachodnim obecnego obszaru m iejskiego

(il. 14).

W zakresie uzbrojenia przew idziano zbudo­ w an ie n o w y ch u jęć w od n ych w raz z siecią w o ­ dociągow ą, rozbudow ę istn iejącej oczyszczalni ściek ów z p odłączen iem do niej całego obszaru m iasta, m odernizację sieci gazow ej z dostoso­ w an iem jej do gazu p ły n n ego oraz budow ę centralnej k otło w n i w raz z ogólnom iejską sie ­

cią ciepłow niczą.

REWALORYZACJA ZABYTKOWEGO ZESPOŁU

P roblem rew aloryzacji zab ytk ow ych ośrodków m iejskich jest n ie zw y k le złożony. K ażdy po­ d ejm ow an y tem at z tej dziedziny reprezen­ tu je zbiór n iepow tarzaln ych sy tu a cji i w arun­ ków w y m a ga jący ch in d yw id u aln ej oceny i rozstrzygnięć. Zasadniczą jedn ak że tendencją tow arzyszącą ty m poczynaniom jest utrzym a­ n ie p o d staw ow ych elem en tó w przestrzennych m iasta o w alorach h istoryczn ych bądź kom po­ zy c y jn y ch w m ożliw ie niezm ienion ym stanie. N ależą do n ich w rów nej m ierze: topografia, rozplanow anie, skala i charakter zabudow y, pojed yn cze ob iek ty zab ytk ow e jako dom inanty bądź isto tn e elem en ty sk ład ow e kom pozycji p rzestrzen nej, w reszcie sw o isty k oloryt i p ięk ­ no, w y n ik a jące z m ateriału, z jak iego m iasto

zostało w zn iesio n e i z funkcji, jakiej służyło. W arunkiem pow odzenia w realizacji tych te n ­ den cji jest u m iejętn a adaptacja zachow anych form przestrzen nych i pozostałości m aterial­ n ych do n ow y ch fu n kcji, w yn ik ających z pro­ gram u rozw ojow ego. A daptacja ta powinna

honorow ać p od staw ow e w ym agan ia tow arzy­ szące w sp ółczesnej organizacji życia w m ieście, ze szczególn ym u w zględ n ien iem problem ów: — kom unikacji m asow ej i indyw idualnej, — infrastruk tu ry,

— sieci u słu g i ich w yposażenia,

— 1 m ieszkaln ictw a, z d ostosow aniem w arun­ k ów m ieszk an iow ych do n iezb ęd nego standar­ du w zakresie m ieszkania, bloku, osiedla.

W łaściw ie p rzy sto sow an y zespół urbanistycz­ n y m oże sp ełniać w sze lk ie w arun k i niezbędne do w łączen ia go w e w sp ółczesn y nurt życia, bez u m n iejszenia jego w artości historycznych. D la u zyskania m o żliw ie op tym aln ych rozwią­ zań w ty m zak resie konieczn e jest w spółdzia­ ła n ie słu żb y konserw atorskiej i organów p la ­ now ania p rzestrzen nego. W spółdziałanie to w in no być oparte na szczegółow ym rozeznaniu zarów no potrzeb w yn ik a ją cy ch z opracow anego

-Г " . V * ' t '-'"• - ■' — ■-* ' : V - < F * . . . - 4 ^ ? *'

% ? '*rfi+ Ж w :v * *• t * t '« * * > - * ^ T * <fs.-*.*. ^ -‘-i' • - ' Ig--',. ^ зг-ä^ * ;*

12. Trzebiatów, stan zabudowy ul. Słowackiego z 1973 r., widok od strony podwórzy (fot. St. Latour)

12. Trzebiatów, building in Słow acki street as per 1973, seen from the side of courts

w k ilk u w ariantach program u, jak i ze szcze­ gółow ej ocen y zab ytk ow ego zespołu i poszcze­ góln ych jego elem en tów , dokonanej w aspekcie h istorycznym , artystyczn ym , tech nicznym i ekonom icznym .

Z k olei ocena zespołu w in na być poprzedzona inw en taryzacją urbanistyczną i architektonicz- no-k onserw atorską oraz badaniam i, obejm ują­ cym i przede w szystkim :

— historię zespołu i poszczególnych w y stę p u ­ jących w nim obiektów , popartą w razie po­ trzeb y badaniam i teren ow ym i typ u archeolo­ gicznego i architektonicznego;

— p rob lem atyk ę w alorów kom p ozycyjnych reprezentow anych przez zespół jako całość oraz zaw artych w p oszczególnych jego w n ę ­

trzach,

— stan tech n iczn y zabudow y;

— infrastruk tu rę i inn e urządzenia k o m u ­ nalne;

— sposób u żytk ow an ia b u d yn k ó w i m ożliw ość ich adaptacji;

— stosunki dem ograficzne.

Zebrane w y n ik i badań p ow in n y stan ow ić m a­ teriał w y jśc io w y do opracow ania w y ty czn y ch k onserw atorskich i szczegółow ych plan ów za­ gospodarow ania przestrzennego, a n astęp n ie — realizacyjn ych planów u rb an istyczn ych i ar­ ch itek ton iczn ych .

W w yp ad k u T rzebiatow a m am y do czynienia z p ełn ym nieom al rozeznaniem problem ów fu n k cjon aln ych i gospodarczych oraz z dość d aleko zaaw ansow an ym p rzygotow an iem d e­ cyzji realizacyjn ych , czego od zw iercied len iem jest zatw ierd zon y plan szczeg ó ło w y i

cząstko-13. Trzebiatów, jedyna zachowana kamienica sece­ syjna usytuowana na ciągu średniowiecznych murów obronnych, stan z 1974 r. (fot. St. Latour)

13. Trzebiatów, the only preserved dewelling house in Secessional style standing w ithin a section of town walls, as per 1974

w e p rojekty realizacyjn e u rb anistyczn o-archi­ tektoniczne. Opracowania te n ie zostały jed­ nakże podbudow ane d ostateczn ym rozeznaniem stanu technicznego i reprezentow anych w ar­ tości zab ytk ow ych p oszczególnych obiektów, znajdujących się na teren ie starego m iasta. Brak aktualnych badań teren ow ych utrudnia w k onsekw encji przeprow adzenie analizy m oż­ liw ości adaptacyjnych oraz p raw id łow ego w ar­ tościow ania poszczególnych budynków 9.

Za podstaw ę do określenia program u m iasta n ależy przyjąć zatw ierd zon y p lan szczegółow y zagospodarowania przestrzennego. P rzew id y ­ w a n y w nim u słu gow o-m ieszk an iow y charak­ ter d zieln icy starom iejskiej stw arza stosunkow o najlepsze w arunki dla jej rew aloryzacji. Pro­ cesow i tem u pow inno tow arzyszyć uszanow anie i ochrona ch arak terystycznych cech zabytko­

w ego zespołu, na k tóre w w yp a d k u T rzebiato­ w a składają się przede w szystkim :

— skala m iasta zaprezentow ana przez w ielk o ść działek i gabaryt zabudow y;

— zachow ane ob iek ty zab ytk ow e, rep rezen tu ­ jące w artości h istoryczn e i k om p ozycyjne; — og óln y nastrój w n ętrz, w y tw o rzo n y przez form ę, barw ę i d etal tow arzyszący arch itek tu ­ rze h istorycznej.

S zczeg ółow y program działania op arty na u sta­ len iach planu, sch arak teryzow an ych w y żej w skazaniach oraz badaniach tech n iczn y ch i ar- chitek ton iczn o-k on serw atorsk ich w in ie n u­ w zględ n ić n astęp u jące grupy zagadnień:

— k onserw ację lub restaurację za b ytk ow ych ob iektów z rów noczesną ich adaptacją dla określon ych program em potrzeb;

— renow ację i adaptację pozostałej istn iejącej

9 W celu przyjścia m iastu z pomocą kierownictwo Zakładu Rozwoju A rchitektury i K onserw acji Za­ bytków Instytutu A rchitektury i Planow ania Prze­ strzennego Politechniki Szczecińskiej postanowiło skoncentrować na terenie Trzebiatowa studenckie praktyki wakacyjne i obozy naukowe, prowadzone w ram ach przedmiotów „historia architektury” i „kon­

serw acja zabytków”. W rezultacie pom iaram i inw en­ taryzacyjnym i objęto dotychczas 36 zabytkowych budynków, usytuowanych w obrębie kw artałów prze­ widzianych w pierwszej kolejności do odrestaurow a­ nia. Równocześnie przeprowadzono w stępną ocenę techniczną i architektoniczno-konserw atorską.

14. Trzebiatów, schemat planu miasta i terenów przyległych w granicach objętych planem ogólnym, z naniesie­ niem podstawowych w ytycznych planu: A — tereny rozwojowe m ieszkalnictwa, В — tereny rozwojowe dla usług rolniczych, С — tereny rozwojowe urządzeń sportowych, D, E — tereny rozwojowe m ieszkalnictw a

14. Trzebiatów, a schem atized town map w ith adjacent territories covered by the general developm ent plan w ith the basic plan outlines m arked in it: A ■— developm ent créas for housing, В — developm ent areas for

agriculture, С — developm ent areas for sports and recreation, D, E — developm ent areas for residential building

15. Trzebiatów, fragm ent zabudowy północnej pierzei ryn ku w kierunku ul. Słowackiego, stan z 1973 r. (fot. St. Latour)

15. Trzebiatów, a portion of building at the northern frontage of m arket square, as per 1973

zabudow y z rów noczesnym p rzeprow adzeniem sanacji w n ętrz blokow ych;

— w p row ad zen ie now ej zabudow y m ieszka­ n iow ej i u słu gow ej na terenach obecnie jej poz­ baw ionych;

— m odernizację układu k om u nik acyjn ego, z w p row ad zeniem obw odnic dla ruchu tranzy­ tow ego i ciężkiego;

— m odernizację uzbrojenia z dostosow an iem do potrzeb określonych p ersp ek tyw am i roz­ woju;

— w p row ad zen ie elem en tów u zu pełn iających w form ie zielen i i form m ałej architektury. Z akres prac, jak ie n ależałob y podjąć w ram ach realizacji zadań u jętych w każdej z w y m ien io ­ n y ch w y ż ej grup, p ow inien zostać podbudow a­ n y szczegółow ą inw en taryzacją obecnego stanu zain w estow an ia analizą i oceną jej w yn ik ów w asp ek cie tech nicznym i historyczno-kon ser- w atorskim oraz ostateczn ym sform ułow an iem w ła ściw ie dobranych propozycji program ow ych. 1. K onserw acja i restau racja zabytkowej zabudowy W obec znacznego, ciągle p ostęp u jącego zn isz­ czenia istn ieją cy ch zasobów, szczególną troską

nąleżałob y otoczyć zachow ane dotychczas obiekty, reprezentujące n iejed n okrotn ie isto t­ n e w artości k onserw atorskie. Zwłaszcza n ależy m ieć na uw adze m ieszczańską zabudow ę m iesz- k aln o-u sługow ą, która stan ow i n ieliczn ą grupę ob iektów tego typu, zachow anych w obrębie daw n ego K sięstw a Z achodnio-Pom orskiego. Zabudowa ta, aczk olw iek dzisiaj w znacznym stopniu zniekształcona, n adaje m iastu sp ecy ­ ficzn y charakter, g łó w n ie dzięki zachow aniu d aw n ych układów w ła sn o ściow ych i gabarytu w ysokościow ego, u jaw n iających harm onię i k ontrasty — ch arak terystyczne dla m iasta średniow iecznego.

Z auw ażyć je m ożna zarówno w panoram ie m ia­ sta oglądanej znad brzegów opływ ającej m iasto R egi, jak i w p ersp ek tyw ach ciągów u liczn ych (il. 15, 16). S zczególn ie fasady w północnej pierzei ul. S łow ack iego stanow ią znakom itą podbudow ę m asyw n ej b ry ły kościoła. Oprócz znaczenia w sk ali urbanistycznej, zachow ane k am ien ice reprezentują przyk łady form zabu­ d ow y m iejskiej realizow anej na obszarze pół­ n ocnych regionów K sięstw a, stanow iąc doku­ m ent dziejów , jak ie im tow arzyszyły od śred­ niow iecza po dzień dzisiejszy.

Na p odstaw ie dotych czasow ych badań, prze- prowad onych zarów no przez P P PKZ, jak i ostatnio przez Zakład D ośw iadczalny In sty tu ­ tu A rch itek tu ry P lan ow ania Przestrzennego

P olitech n ik i S zczeciń skiej, m ożliw e stało się ok reślen ie przypuszczalnego p ierw otnego po­ działu w łasn ościow ego teren u m iasta lok acyj­ nego, opartego na działce o podstaw ow ej w i e l ­ kości 9 X 36 m (30 X 120 s t ó p ) 10 oraz p ow ta­ rzającego się sposobu jej zabudow y.

N ajlep iej zachow anym b ud yn kiem noszącym cech y średn iow iecznej zabudow y okazała się kam ienica nr 27, u sytu ow ana w południow ej pierzei ryn k ow ej. W czasie badań natrafiono w niej na zachow ane w stan ie n ieom al n ie­ zm ienion ym ścia n y sąsied zk ie oraz na liczne relik ty śred n iow ieczn ego podziału i w ystroju w ścianach szczytow ych . U kład w ew n ętrzn y b udynku, oparty na sch em acie d w utraktu, m ieścił p rzyp u szczaln ie w przyziem iu kantor

10 Podstawowy wym iar działki 9 X 36 m, co odpo­ wiada wymiarom 2 X 8 prętów lub 30 X 120 stóp, określono na podstaw ie w stępnych badań, połączo­ nych z analizą planu miasta. Wielkość poszczególnych bloków jest konsekwencją wyżej wymienionych w y­ miarów. Dzisiejszy podział własnościowy nosi ślady

rozdrobnienia niektórych działek na połówki, pocho­ dzącego głównie z podziałów przeprowadzonych w czasie znacznego rozwoju m iasta w drugiej połowie XV w. i w XVI w. oraz z ich komasacji, tow arzyszą­ cej dziewiętnastowiecznej przebudowie na kamienice o charakterze czynszowym.

16. Trzebiatów, jragm ent zabudowy wschodniej pierzei rynku, stan z 1974 r. (jot. K. Fabiś) 16. Trzebiatów, a por­ tion oj building at the eastern jrontage oj m arket square, as per 1974

17. Trzebiatów, oficyna gospodarcza na parceli przy ul. W ojska Polskiego 62 przewidziana do restauracji w 1975 r. (fot. Z. Trubiłko)

17. Trzebiatów, an outbuilding on a site at 62, W ojska Polskiego street; planned for restoration in 1975

handlow y, z zapleczem w arsztatow ym w trak­ cie ty ln y m oraz m ieszkan ie na p iętrze z repre­ zen tacyjn ą izbą od stron y fron tow ej. Poddasze oraz p iw nica dostępna bezpośrednio z u licy m iały charakter m agazynow y. U kład ten w raz z p iw nicą w ystęp u jącą z regu ły ty lk o pod frontow ą częścią budynku m a an alogie w in ­ n ych badanych obiektach, u sytu ow an ych za­ rów no w zabudow ie p rzyryn k ow ej, jak i w ciągach u liczn ych oddalonych od placu ryn k o­ w ego.

Zasadniczy budynek, o p ow tarzających się w y ­ m iarach 9 X 18 m (30 X 60 stóp), b y ł z regu ły u zu pełn ian y dostaw ioną do jego tyln ej ściany oficyn ą gospodarczą o w ym iarach 4,5 X 6— — 9 m, w znoszoną z ce g ły w zd łu ż granicy działki. O ficyna ta w ok resie p óźn iejszym pod­ legała dalszej w zdłu żn ej, n iejed n ok rotn ie się­ gającej aż do tyln ej granicy działki, rozbudo­ w ie, realizow anej już w k onstru kcji szachu l- cow ej. Do dziś zachow ały się d w ie tak ie o ficy ­ ny, przylegające do przebu d ow an ych budynków m ieszkalnych, u sytu ow an ych przy ul. W ojska P olsk ieg o 62 oraz ul. S łow ack iego 1; ob ydw ie oficyn y zostały zin w en taryzow an e przez P o­ litech n ik ę Szczecińską w ram ach w ak acyjn ych praktyk stu denckich i zak w alifik o w an e do od­ restaurow ania (il. 17, 18, 19).

N iez w y k le ch arak terystyczna dla om aw ianej zabudow y jest konstrukcja ścian sąsiedzkich o w ysok o ści dw óch kond ygn acji, oparta na czte- roprzęsłow ym sch em acie filaro w o-łęk ow ym . założonym w rozstaw ie o siow ym około 4,5 m

(1 pręt lub ecki = 15 stóp), z d w u stron nym w n ęk ow an iem . Ś ciany tego typu, w ystęp u ją ce w b udynku nr 27, napotkane zostały w czasie badań sondażow ych w w ielu in n ych obiektach, n aw et tych, k tóre u le g ły znacznym p rzekształ­ ceniom w okresie X V III i X IX w . Fakt ten zdaje się św iad czyć zarów no o pow szechności tego system u k onstrukcyjnego, jak i o rów n o­ czesn ym pow staw an iu zabudow y m iejskiej na całym obszarze m iasta, a także o liczn ych w y ­ padkach jednoczesnego w znoszenia kilku sąsia­ dujących ze sobą kam ienic.

18. Trzebiatów, oficyna gospodarcza na parceli przy ul. W ojska Polskiego 62, fragm ent konstrukcji ciesiel­ skiej w partii wieńczącej (fot. Z. Trubiłko)

18. Trzebiatów, an outbuilding on a site at 62, W oj­ ska Polskiego street; portion of carpentry in crow ­ ning part

B iorąc pod u w agę p rzed staw ion e w y żej w zn acznym skrócie w artości h isto ry czn e i kom ­ p o zycyjn e m ieszczańskiego b u d ow n ictw a w T rzebiatow ie, n ależy opracow ać w ła śc iw y spo­ sób jego rew aloryzacji. Oprócz om ów ionych uprzednio zasad ogólnych program rew aloryza­ cji p ow in ien uw zględniać:

— poszanow anie zachow anych relik tó w i p ier­ w otn ego układu budynków , łą czn ie z posiadają­ cym i w artość zabytkow ą relik tam i struk tu ral­ nym i; ^

— w ła ściw e w yek sp on ow an ie zew n ętrzn eg o i w ew n ętrzn eg o w y stro ju architektonicznego oraz kom pozycji przestrzennej;

— zachow anie i adaptację ob iek tów oficyn o­ w ych , charakteryzujących rozw ój zabudow y działki;

— dostosow an ie program u u ży tk o w eg o do m ożliw ości adaptacyjnych p oszczególn ych bu­ dynków , z p ostu low aniem zasad y przeznacza­ nia przyziem ia na cele u słu gow e.

O drębnego potraktow ania w ym a g a ją b udyn­ ki, k tórych w artość konserw atorska k ryje się pod p ojęciem „zabytkow ego zesp o łu ”. Za­ budow a tego typu, nosząca śla d y znacznych p rzekształceń, w w ięk szości w zn iesion a jest w k onstru kcji szachulcow ej (na ogół z w yjątk iem ścian y frontow ej), która w ob ec braku odpo­ w ied n iej konserw acji u legła pow ażnej destruk ­ cji. W obec tego rem ont w in ien tu objąć całko­ w itą w ym ian ę n ietrw a ły ch bądź uszkodzonych elem en tów k onstru kcyjnych, z rów noczesnym zachow aniem p ierw otn ych gab arytów , fasady, d etalu architektonicznego oraz u jaw n ionych relik tó w o w artościach k onserw atorskich (np. piw nice, schody, stolarka itp.). Rozw iązania fu n k cjon aln e w ew nętrznej p rzestrzen i, ogra­ niczonej jed y n ie założonym i gabarytam i, mogą być k ształtow an e stosu nk ow o sw obodnie, w za­ leżn ości od w ym agań u żytk ow ych . W uzasad­ n ion ych przypadkach m o żliw e je st rów nież lo­ k alizow an ie m ieszkań lub u słu g w układach n ie pokryw ających się z d aw n ym podziałem w łasn ościow ym budynków bądź działek. W y­ padki tak ie w ystąp ić m ogą szczególn ie tam, gd zie stan tech niczny istn iejącej zabudow y u m ożliw ia pozostaw ienie je d y n ie sam ych fasad w ciągu u liczn ym (przykładem m oże b yć tu ciąg zabudow y w zdłu ż północnej p ierzei r y n ­ ku). W olna od zabudow y p ow ierzch nia pow inna zostać oczyszczona z b ezw artościow ych zabu­ dow ań oficyn ow ych i gospodarczych, z w pro­ w ad zeniem na to m iejsce zielen i, elem en tów m ałej architektury i urządzeń w ew n ątrzb lok o- w y ch . U kład daw nego podziału w łasn ościo­ w eg o p ow inien zostać u czy teln io n y przez od­ pow ied n ie rozw iązanie zagospodarow ania te­ renu.

D la spraw nego przeprow adzenia om ów ionych w y żej zab iegów rew aloryzacyjn ych n ieob ojęt­ n y jest sposób ich organizacji. Jako podstaw o­ w ą zasadę n ależałob y tu p rzyjąć k oncen trow a­ n ie robót w obrębie poszczególnych kw artałów , z uprzednim w y k w a terow a n iem z n ich obec­ n y ch m ieszkańców . W ym aga to oczyw iście

192

jednorazow ego utw orzenia p ew n ej p uli m iesz­ kań przeznaczonych na przekw aterow ania. Za­ sada taka p ozw oliłab y na zn acznie sp raw n iejsze przeprow adzenie robót rem ontow ych, poprze­ dzonych pracam i b adaw czym i i rozbiórk ow ym i oraz na k om p lek sow e oddaw anie do p onow nego zasiedlenia całk ow icie urządzonych jedn ostek m ieszkan iow ych . W opracow anym przez Z akład D ośw iad czaln y P o litech n ik i program ie resta u ­ racji starego m iasta proponuje się w p ierw szej k olejn ości p odjęcie prac na teren ie k w artałów p ołożonych w zd łu ż północnej strony u l. S ło ­ w ackiego. Propozycja ta uzasadniona je st w a ­ loram i k o m p ozy cyjn ym i tej ulicy, złym stan em istn iejącej zabudow y, n iew ielk ą liczbą rodzin w ym agających p rzekw aterow ania oraz m ożli­ w ością podłączenia od restaurow anych b u d y n ­ k ów do ciągów in stala cy jn y ch w zdłu ż ul. L i­ p ow ej, realizow an ych obecnie rów nocześn ie z now ą zabudow ą w północnej części m iasta. 2. Nowe budownictwo w obrębie starego m iasta

W prowadzaniu n ow ego b u d ow n ictw a na teren starom iejsk i pow inna tow arzyszyć św iad om ość roli, jaką b u d ow n ictw o to ma odegrać w pro- cenie rew aloryzacji. W w yp ad ku T rzebiatow a uzasadniona dążność do m ak sym aln ego zacho­ w ania jego h istorycznego charakteru w ym aga podporządkow ania tej tend en cji rów nież now o w znoszonych b ud yn ków i ich zespołów .

K onsekw en cją tak iego podejścia w in n o stać się dostosow an ie n ow y ch realizacji do sk ali zabu­ d ow y istn ieją cej, z zachow aniem um iaru w kom pozycji i operow aniu detalem . W k onk ret­ nej sytu acji, now a zabudow a na teren ie starego m iasta m ieć będzie dw ojaki charakter:

— zabudow y plom bow ej, w prow adzonej w p ie ­ rzeje ryn k ow e oraz w ciągi zabudow y u liczn ej, w m iejscach, gdzie jest to n iezb ęd ne dla u trzy ­ m ania jed n olitego charakteru ty ch ciągów lub dla zam knięcia przypadkow o otw artych wnętrz; — zabudow y o charakterze osied low ym , rea li­ zow anej na terenach obecnie jej p ozbaw ionych na sk u tek zniszczeń w ojen n y ch bądź p óźn iej­ szych ubytków .

P ier w szy z w y m ien io n y ch p rzyk ładów odnieść trzeba p rzede w szy stk im do rynku, do n ie is t­ niejącej przy nim ścian y zachodniej, która u legła zniszczeniu. Brak zabudow y w ty m m iej­ scu zm ienia w sposób zasadniczy proporcje p la­ cu, zn iek ształcając sk alę za b ytk ow ych b ud yn ­ k ów zn ajd u jących się na rynku i w ok ół niego. N ow o projektow ana architektura n ie istn ieją ­ cej pierzei, w form ach w p ełn i w sp ółczesnych, pow inna operow ać stosu nk ow o drobną skalą elem en tów , z zastosow aniem podziałów p io n o­ w y ch i poziom ych, u w yd atn ion ych barwą, in ­ d yw id u a ln ym opracow aniem otw orów i detalu architektonicznego. G abaryt tej zabudow y n ie p ow inien przerastać w ysok ości pozostałych ścian rynku.

N a podobnych zasadach n ależałob y k ształtow ać zabudow ę plom bow ą w ciągach u liczn ych ulic: W ojska P olskiego, 2-go P u łk u U łanów , S

ło-19. Trzebiatów , zabudowa oficynowa na parceli przy ul. W ojska Polskiego 62, na pierw szym planie oficyna go­ tycka obecnie w znacznej części samowolnie rozebrana, stan z 1973 r. (fot. St. Latour)

19. Trzebiatów , an outbuilding on a site at 62 W ojska Polskiego street; on the first plan visible a Gothic o u t­ building that in its prevailing part has been illicitly demolished in 1973

w ack iego i G łębokiej. W parterach zaprojekto­ w an y ch b u d yn ków p ow in n y znaleźć się u sługi, d ostosow an e sw y m program em do w y ty c zn y ch planu ogólnego.

T yp zab u dow y osied low ej m oże b yć w p row a­ dzony w północno-zachodnim rejon ie starego m iasta, na obszarze ograniczonym ty ła m i bu ­ d yn k ów północnej p ierzei p rzyryn k ow ej i ul. S łow ack iego z jednej, a ciągiem m urów ob ron ­ n ych z drugiej strony oraz u licam i K ościuszki i S ien k iew icza. Na ty m w ła śn ie obszarze, gdzie ze starej zabudow y zachow ały się ty lk o n ie­ liczn e p ojed yn cze budynki, zlok alizow an e zo­ stało osied le ,,Stare M iasto”, przew idzian e na 1600 m ieszkańców . P rojek t osiedla, opracow a­ n y w d w óch w arian tach w 1970 r. przez „M ia- sto p ro jek t” w S zczecinie, proponuje u sy tu o ­ w an ie na om aw ianym teren ie blok ów m ieszk al­

n ych w ielo sek cy jn y ch , o w ysok ości od 3V2 do 5 k o n d y g n a c ji11. W ariantow ość rozw iązania po­ lega na zastosow aniu odm iennego typ u bu ­ dynków . W w arian cie p ierw szym zastosow ano in d yw id u a ln e p rojekty budynków , częścio­ w o p rzy k ry ty ch w yso k im dachem (il. 5). W ariant drugi opiera się na sek cji typ o w ej, z zastosow aniem w yłą czn ie przykrycia p łask iego. K oncepcję w arian tu drugiego n ależy uznać za n iew łaściw ą. N iesie b ow iem ona za sobą zm ia­ nę kom pozycji przestrzennej m iasta, i to w w ypadku, k ied y zachow any układ d aw n y ch ciągów u liczn ych , uzbrojenia i istn iejącego za­ in w estow an ia uniem ożliw ia uzysk anie w zam ian dobrych w sp ółczesn y ch rozw iązań kom p ozy­ cyjnych. W ariant p ierw szy, który opiera się w p ew nej części na in d yw id u aln ych rozw iązaniach p rojektow ych , jest na pew no k orzystn iejszy ,

11 P rojekt ten w formie założeń techniczno-ekono­ micznych sporządzony został dla drugiego i trzeciego typu realizacji osiedla „S tare Miasto” pod kierunkiem mgra inż. arch. M ariana Rąbka i uzyskał zatw ierdze­ nie w w ersji pierwszej przez Wojewódzkiego K on­ serw atora Zabytków. Jednakże ze względów oszczęd­ nościowych inwestor — RDIM w Świnoujściu zalecił

realizację w ariantu drugiego, opierającego się na seg­ m entach typowych według katalogu Woj. Zestaw u

Projektów (poz. 5). Dokumentacja na pierw szy etap

realizacji osiedla, obejm ująca dwa budynki pięcio­ kondygnacyjne w sąsiedztwie rynku, została sporzą­ dzona w term inie wcześniejszym.

jednakże i w n im p ew n e elem en ty budzą n ie ­ pokój. N ależą do n ich szczególnie:

— p ięciok ond ygn acyjn e b ud yn k i p rojektow ane na zapleczu północnej p ierzei ryn k ow ej; obiek­ ty te sw ą bryłą „rozsadzają” d otychczasow ą sk alę miasta;

— znacznie cofnięta lin ia n ow ej zabudow y w zdłu ż ulic: G łębokiej i K ościuszki, przez co zd eform ow ane zo sta ły w n ętrza ty ch ulic, u k ształtow an e po części przez zachow aną przy nich historyczną zabudow ę;

— niedostateczn ie d aleko p osu n ięte próby roz­ członkow ania elew acji, szczególn ie w zakresie podziałów p ion ow ych i różnicow ania gabary­ tów .

P orów nan ie om aw ian ych rozw iązań z p rojekta­ m i zrealizow an ym i w cześn iej na teren ie sta­ rych m iast, m ięd zy in n y m i w S zczecin ie i S tar­ gardzie (p ierw szy etap), przem aw ia zd ecyd o­ w an ie na korzyść ty c h ostatnich.

N a m arginesie sform u łow an ych w yżej uw ag w yd a je się w skazane p rzyjęcie ogólnej zasady, że dopóki istn ieją p rzeszk ody w podejm ow aniu d ecyzji d otyczących realizacji b u d yn k ów in d y ­ w id u aln ie p rojektow anych, lep iej jest n ie w chodzić z now ą zabudow ą na teren y starych m iast. N ic się b ow iem n ie stanie, jeśli k ształto­ w an ie n ow ego oblicza d zieln ic starom iejskich, w zrastających przez stu lecia, n ie nastąpi zaraz, w form ie działania „od jedn ego zam ach u ”. S top niow e w p row ad zan ie zabudow y, ale oparte na konsekw entnej realizacji op tym aln ych roz- rozwiązań fu n kcjon aln o-p rzestrzen n ych , trak­ tu jących organizm starom iejsk i jako kom po­ zycyjn ą całość, z u w zględ n ien iem jego cech ind yw id ualn ych , pow inno stan ow ić podstaw ę postępow ania przy rew aloryzacji zab ytk ow ych zespołów .

3. Ruch kołowy w zabytkowym zespole

W zrastająca n ie zw y k le szybko liczba pojazdów stw arza coraz to w ięk sze trudności w rozw ią­ zyw aniu problem u k om u n ik acyjn ego n aw et w m iastach p ow stających n iem al w sp ółcześnie. T ym bardziej trudno dostosow ać do potrzeb w sp ółczesnej kom unikacji zab ytk ow e ośrodki m iast, w k tórych przekroje u lic odpow iadały potrzebom ruchu p ieszego i pojazdów konnych.

D otych czasow e próby rozw iązania tego p ro b le­ m u sprow adzały się na ogół do poszerzen ia istn ieją cych u lic poprzez p rzyn ajm niej jed n o ­ stronne p rzesuw an ie lin ii zab u dow y lu b czę­ ściow ego bądź całk o w itego elim in ow an ia ru ch u k ołow ego z zab y tk ow ych obszarów. D rogą p o­ średnią lub tow arzyszącą p ow y ższy m rozw ią­ zaniom jest zasada segregacji ru ch u i w p ro w a ­ dzanie u kład ów jed n ok ieru n k ow ych .

Poszerzanie istn ieją cych ciągów i tw o rzen ie n o­ w y ch drogą w yb u rzeń stosow an o już dość d a w ­ no. Za przykład słu ży ć tu m oże Corso V ittorio E m anuele w R zym ie, p rzebite w e d łu g p lan ów regu la cyjn ych z 1873 r. Po w o jn ie w P o lsce prace tego typ u p odejm ow an e b y ły n iejed n o ­ krotnie i to zarów no w m ałych, jak i d u żych m iastach. P rzykład am i p o zy ty w n y m i m ogą b yć u lice M arszałkow ska czy Ś w ierczew sk ieg o w W arszaw ie lub W ielka w S z c z e c in ie 12. S ą to jednak n ieliczn e w y ją tk i. Inne p rzyk łady, w z ię ­ te chociażby z teren u O stródy czy N o w eg o M ia­ sta lub od n aszych sąsiadów z W ilna 13, ś w ia d ­ czą w y m o w n ie o n iew ła ściw o ści teg o typ u roz­ w iązań w od niesieniu do ośrodków sta ro m iej­ skich. D ośw iadczenia w skazują, że k o n ieczn oś­ cią staje się dziś zasada elim in acji p ojazdów z obszaru starych m iast.

W w arunkach T rzebiatow a n ie zachodzi je sz­ cze potrzeba całk ow itej elim in acji ruchu k oło­ w ego z zab ytk ow ego obszaru, k o n ieczn e jest natom iast w y raźn e jego ograniczenie. P la n ogólny zagospodarow ania p rzew id u je w p row a­ d zenie ob w od nicy dla ruchu tra n zytow ego w rejon ie na p ołu d nie od m iasta, jedn ak że jej realizacja ma nastąpić po roku 1985. T ym cza­ sem w y elim in o w a n ie ruchu tran zytow ego, szczególn ie ciężkiego, jest n iezb ęd n e już dziś. W ąskie u lice i zgrupow ana w zd łu ż nich zabu­ dowa n ie w y trzy m u ją zw ięk szającego się sta le natężen ia ruchu, którego rezu ltatem jest za­ n ieczyszczen ie p ow ietrza, n ieb ezp ieczeń stw o kolizji, hałas, a tak że zagrożenia p ow sta łe na sk utek drgań, w y w o ły w a n y ch przez ciężkie po­ jazdy. W granicach starego m iasta w in ie n pozo­ stać jed y n ie ruch lokaln y, zw ią za n y z życiem tej d zieln icy, oraz ograniczony ruch d ocelow y. Cały ruch tran zy to w y natom iast n a leży pro­ w adzić poza obszarem starom iejsk im po ob­ w odnicach łączących k ierunek w schód-zachód z północą i południem . M ożliw ie szyb k o p ow

in-12 Obecna ul. Wielka tylko w górnej części, między Bram ą Portow ą a kościołem Sw. Jakuba, przebiega trasą poszerzonej nieco w obie strony dawnej ul.

Szerokiej. W części dolnej ma nowy przebieg: przez teren dawnej zabudowy, w prost na wylot przepraw y mostowej przez Odrę. Ze względu na zakrzywienie, znaczną różnicę poziomów, sięgającą blisko 20 m, usy­ tuowanie na skarpie w środkowej części łuku potęż­ nej bryły kościoła Sw. Jak u b a oraz wprowadzenie od­ powiednio wysokiej nowej zabudowy po przeciwnej, południowej stronie ulicy utrzym ana została rów no­ waga w kompozycji przestrzennej całego układu. Nie dało się jednakże uniknąć fałszywego wrażenia, że obszar starego m iasta kończy się na północnej linii zabudowy tej ulicy, i że stanowi ona przedłużenie

sze-rokich ciągów kom unikacyjnych założonych na te ­ renie nowożytnych obwałowań m iejskich, jak to ma rzeczywiście miejsce w w ypadku al. Niepodległości czy pl. Żołnierza.

13 Przeprowadzone w pierwszych latach po w ojnie poszerzenie przebiegającej przez środek m iasta ul. J. Basanaviciavsa do rozm iarów m onum entalnej alei zmieniło całkowicie ch arak ter tego ciągu ulicznego, z w yraźną szkodą dla zespołu starom iejskiego i bez żadnej rekom pensaty w postaci uzyskania jakichkol­ wiek nowych walorów kompozycyjnych bądź funkcjo­ nalnych. Rozwiązanie to jest dzisiaj także negatyw ­ nie oceniane przez większość architektów m iasta

20. Trzebiatów, schem at układu kom unikacyjnego z uw zględnieniem zm ian zmierzających do ograniczenia ruchu kołowego w obrębie starego miasta: A — główne ulice w ciągach dróg państw ow ych, В — proponowane obwodnice, С — ulice i drogi o charakterze lokalnym , D — dojazdy w ew nętrzne, E — ciągi piesze, F — obwod­ nica „dla p ersp ektyw y”, G — koleje norm alno- i wąskotorowe

20. Trzebiatów, a schem atized drawing of tra ffic system showing the planned changes aiming at confining the traffic loads w ith in the Old Town district: A — m ain streets included to runs of national highways, В — pro­ posed by-pass roads, С — streets and roads of local character, D — internal accesses, E — pedestrian routes, F — a by-pass road enabling the panoramic sighting of the tow n, G — norm al and narrow-gauge railways

no rów nież n astąp ić zam ierzone w p lan ie p rze­ n iesien ie dw orca P K S w rejon dworca PK P, z rów n oczesn ym poprow adzeniem tras dojazdo­ w y ch do niego z om in ięciem zab ytk ow ej d ziel­ nicy. S u g estie zm ian w u kładzie k om u nik acyj­ nym zaw iera il. 2 0 14. Ruch lokaln y, prow a­ dzony na zasadach ruchu jednokierunkow ego, p ow inien zostać u trzym an y na g łó w n y ch cią­ gach ulicznych, z zam ianą u lic p ozostałych na ciągi p ieszo-jezd n e, jednakże bez zm ian y ich p ierw otnego ukształtow an ia. S egregację ruchu n ależałob y oprzeć na przeprow adzonych stu ­ diach w tym zakresie, z u w zględ n ien iem w a ­ runku pełnej fu n kcjon aln ości zaprogram ow anej sieci drogow ej.

14 Zaproponowane na il. 20 rozwiązanie tras kom uni­ kacyjnych z ominięciem terenu starego m iasta uwzglę­ dnia możliwość w ykorzystania na ten cel istniejących obecnie ciągów ulicznych, po ich odpowiedniej adap­ tacji. Stw arza to reaïne w arunki przybliżenia czasu realizacji tych tras. W yjątek stanowi jedynie odcinek

4. Uzbrojenie terenu

O becny stan sieci i urządzeń in stala cy jn y ch w obrębie starego m iasta, jak zostało to już stw ierd zon e uprzednio, jest w y so ce n ied osta­ teczn y. W y ty czn e d otyczące przebudow y ty ch urządzeń (określone w p lan ie zagospodarow a­ nia p rzestrzen nego i rozw iązaniach szczegóło­ w ych ) zm ierzają do p ełn ego ich uspraw nienia poprzez w y m ia n ę istn iejącej sieci, b ud ow ę no­ w y c h u jęć w o d y i oczyszczalni ściek ó w oraz n o w eg o źródła zaopatrzenia w gaz i en ergię cieplną. P rzy realizacji takiego program u na­ leża ło b y zw rócić u w a gę na potrzebę u jed n oli­ cenia w m iarę m ożliw ości przebiegu tras ciągów

obwodnicy południowej, łączący kierunek prowadzący na K am ień Pom orski z kierunkiem na Gryfice. Od­ cinek ten został jednak poprowadzony po trasie przyszłej obwodnicy zaproponowanej w planie ogól­ nym, przew idzianej do realizacji po roku 1985.