Widok Dyskurs o badaniach nad dyskursem w Niemczech

(1)

ŁUKASZ KUMIĘGA

MAGDALENA NOWICKA

Dyskurs o badaniach nad dyskursem w Niemczech

Abstrakt

Poniższy artykuł jest próbą rekonstrukcji obszaru niemieckojęzycznych badań nad dyskursem i pod- dania ich krytycznej refleksji. Ze względu na wyrażne odwołania w referowanych w artykule mode- lach analizy dyskursu do koncepcji Michela Foucaulta określone one zostały jako postfoucaultowskie.

Przedstawiono zasadnicze nurty niemieckojęzycznych badań nad dyskursem: (1) podejścia mające na celu wypracowanie podstaw teoretyczno-metodologicznych postfoucaultowskiej analizy dyskursu (są to przede wszystkim „dziedzinowe” szkoły analizy dyskursu: lingwistyczne i socjologiczne, jak rów- nież program tzw. krytycznej analizy dyskursu); (2) podejścia „dyspozytywowe”, stanowiące swego rodzaju novum w debacie nad kategorią dyskursu i upatrujące w kategorii dyspozytywu możliwości odnalezienia „układu” ponaddyskursywnego. Namysłowi zostały poddane krytyczne uwagi wobec poszczególnych nurtów badań, w tym również te formułowane przez samych badaczy. Podstawowym wnioskiem przeprowadzonej rekonstrukcji jest zidentyfikowana w obszarze niemieckojęzycznych badań nad dyskursem tendencja do dziedzinowego i dość wąskiego rozumienia kategorii dyskursu, a tym samym brak zintegrowanego i interdyscyplinarnego modelu analizy dyskursu.

Słowa kluczowe: analiza dyskursu, dyspozytyw, Foucault, interdyscyplinarność, lingwistyka dys- kursu, Niemcy.

1. Wprowadzenie

Na przestrzeni ostatniej dekady analiza dyskursu stała się integralną perspektywą badawczą wielu dyscyplin naukowych w Niemczech. Wiąże się to między innymi z dość rozpowszechnioną, szczególnie w naukach humanistycznych i społecznych, tendencją do ogłaszania tzw. zwrotów, a więc w zamyśle przełomowych redefinicji podstawowych dla danej dziedziny pojęć, metod i obszarów badawczych. W praktyce „zwrot dyskursywny” oznacza jednak przede wszystkim to, że wielu badaczy odwołujących się do dyskursu dostrzega w tym pojęciu po prostu możliwość akcentowania wymiarów, do tej pory słabo obecnych w analizach warstw językowych, społecznych, politycznych etc. szeroko rozumianej komunikacji. Na bazie tej ten-

Oblicza 5.indb 129 2013-07-04 09:54:59

Oblicza Komunikacji 5, 2012

(2)

dencji powstały w Niemczech różne „szkoły” analizy dyskursu: lingwistyczna, socjologiczna, krytyczna. W ten sposób uwidacznia się pierwsza konstytutywna cecha niemieckojęzycznej analizy dyskursu, polegająca na dość dogmatycznym osadzaniu pojęcia dyskursu w poszczególnych kontekstach bądź „reżimach” dyscyplinarnych, co prowadzi z kolei do powstania „międzydyscyplinarnych” kontrowersji (por. np.

Diaz-Bone 2010; Heinemann 2011; Jäger 2005). Napięcia dotyczą w szczególności:

• statusu tekstu w badaniach nad dyskursem,

• zagadnień normatywnych związanych z analizami władzy i rolą krytyki w badaniach nad dyskursem,

• rozróżnienia między elementami dyskursywnymi i niedyskursywnymi,

• zagadnień metadyskursywnych związanych z rolą badacza w postępowaniu badawczym.

Wszystkie te kwestie są względnie szczegółowo i intensywnie dyskutowane przez niemieckojęzycznych przedstawicieli różnych szkół analizy dyskursu. Jednakże nie wykształcił się do tej pory interdyscyplinarny program badań nad dyskursem, mimo iż dyskurs jako kategoria analityczna wydaje się mieć duży potencjał do tego rodzaju projektów. Pokazała to już anglojęzyczna analiza dyskursu rozumiana jako

„rodzina różnych podejść krytycznych do skomplikowanej relacji między języ- kiem, czy dyskursem a innymi elementami (»momentami«) procesów społecznych”

(Fairclough, Duszak 2008: 8).

W najnowszych pracach tzw. lingwistycznej analizy dyskursu pojawia się pierwsza próba poszukiwań wspólnego mianownika niemieckojęzycznej analizy dyskursu (NAD). Spitzmüller i Warnke (2011) piszą o tzw. wspólnej podstawie epistemologicznej, tzn. o przekonaniu przedstawicieli wszystkich wariantów analizy dyskursu, że „wiedza — także nasza wiedza — uwarunkowana jest procesami kulturowymi, historycznymi i społecznymi” (Spitzmüller, Warnke 2011: 77). Doprecyzowując tę trafną, choć banalną konstatację Spitzmüllera i Warnkego, należy stwierdzić, iż oprócz dyscyplinarności i wspomnianej wspólnej podstawy epistemologicznej niemieckojęzyczną analizę dyskursu łączą silne odwołania do poststrukturalizmu, a w szczególności do koncepcji dyskursu Michela Foucaulta. Dlatego też niemie- ckojęzyczną analizę dyskursu określić można mianem postfoucaultowskiej, a wspomniane dyscyplinarne różnice między poszczególnymi wariantami analizy dyskursu wynikają w dużej mierze z koncentrowania się na odmiennych aspektach koncepcji Michela Foucaulta.

2. Michel Foucault — adaptacja koncepcji

Od kilku dekad nieustającą inspirację dla niemieckich — a mówiąc szerzej niemie- ckojęzycznych badań nad dyskursem — stanowi myśl Michela Foucaulta i ujmo- wanie dyskursu jako formy społecznie rozproszonej władzy. Mimo że koncepcja Foucaulta pozostaje na granicy głównego nurtu humanistyki — i musi tam pozo-

Oblicza 5.indb 130 2013-07-04 09:54:59

(3)

stawać, ponieważ skierowana jest na kwestionowanie jego prawomocności — pa- nuje swoista moda na nią. Jak podkreśla Petra Gehring (2007: 25), dzieła Foucaulta

„prowokują, trzęsą nauką, jak sferą polityczno-moralną. I mimo to pozostają agno- styczne”. Łączą w sobie atrybut „pozytywistycznego” postępowania badacza z „ro- mantycznym zewem” krytyki i oporu (Gehring 2007: 25). Co znamienne, nawet w rodzimej dla Foucaulta Francji nie są obecnie podejmowane tak szeroko zakrojo- ne próby zaadaptowania jego perspektywy do badań nad współczesnymi regułami panowania i operacjonalizacji jego kategorii do analiz empirycznych — jak właśnie w Niemczech. Trzeba podkreślić, że koncepcja Foucaulta nie tylko buduje teoretyczno-metodologiczne zaplecze dla wielu podejść w NAD, ale przede wszystkim współkonstytuuje ich odrębność na tle innych nurtów analizy dyskursu w Europie.

O ile można mówić o bogatym polu niemieckiej postfoucaultowskiej analizy dyskursu, o tyle nie kryje się za nim wewnętrznie spójna szkoła. Należałoby raczej określić je jako ustrukturyzowany zbiór wykształconych w pewnej wahliwej zależ- ności od siebie podejść teoretyczno-badawczych, czerpiących, nierzadko bardzo wybiórczo, z dorobku Foucaulta (por. Diaz-Bone et al. 2008). Z tego względu warto przypomnieć podstawowe problemowe i chronologiczne próby uporządkowania jego myśli, ponieważ odniesienia do nich (lub ich brak) strukturyzują postfoucau- ltowską NAD.

Zasadniczym punktem odniesienia jest nadal podział koncepcji Foucaulta na:

• fazę archeologiczną,

• fazę genealogiczną,

• fazę etyki i podmiotu.

Faza archeologiczna koncentruje się wokół relacji dyskurs–wiedza jako mechanizmu władzy. Archeologia, w specyficznym antyantropologicznym znaczeniu, jakie nadaje jej Foucault, pozostaje w opozycji do metody historycznej i do historii idei. Analizę zdarzeń wyabstrahowanych z uwarunkowań ich zaistnienia lub zre- dukowanych do ahistorycznych symboli zastępuje opisem relacji między regułami panowania a praktykami, historycznie nieciągłymi, ale zachodzącymi w każdora- zowo skończonym i ograniczonym polu. Polem, w którym te relacje się manifestu- ją, jest dyskurs, rozumiany jako „zbiór wypowiedzi należących do jednej formacji dyskursywnej” (Foucault 1977: 150). Formacja dyskursywna oznacza zaś zespół

„stosunków zachodzących między instancjami wyłaniania się, odgraniczania i wy- szczególniania” przedmiotów dyskursu (Foucault 1977: 71). Relacje te dotyczą więc matryc pojęciowo-praktycznych, na których podstawie wypowiedzi są grupowane, a obejmują poziom instytucji, systemów normatywnych, wzorów zachowań, typy kategoryzacji i opisu rzeczywistości oraz ich społeczne i ekonomiczne podłoże.

Jednostką opisu staje się wypowiedź, wytwarzana anonimowo poprzez praktyki dyskursywne i w ramach pewnej wiedzy, której regularność określa możliwości zaistnienia takiej, a nie innej wypowiedzi. Archeologia stawia zatem pytanie: „jak to się dzieje, że zjawia się właśnie ta wypowiedź, a nie żadna inna na jej miejsce” (Fou- cault 1977: 51). Kategorie: archiwum, formacji dyskursywnej, wypowiedzi, dokumen-

Oblicza 5.indb 131 2013-07-04 09:54:59

(4)

tu, zabytku, które należą do podstawowego instrumentarium pojęciowego archeo- logii, odsyłają do lokalnych związków między tekstem, praktyką dyskursywną a re- gulującą je wiedzą. Dlatego nawiązania do archeologicznej fazy w myśli Foucaulta charakteryzują przede wszystkim lingwistyczny i socjolingwistyczny nurt NAD (co zbliża je do foucaultowskich podejść w KAD, por. Jäger 2001a), a po części także socjologiczny i krytyczny, jednakże krytyka archeologiczna nie stanowi dla nich w pełni satysfakcjonującego rezerwuaru pytań o stosunki i napięcia między dyskursem, wiedzą a społecznie wytwarzaną rzeczywistością (Jäger 2001a; Keller 2007).

Faza genealogiczna ogniskuje się na relacji dyskurs–władza. Foucault po 1970 roku zwraca uwagę na bariery krytycznego opisu archeologicznego i przenicowu- je tę metodę w abstrahującą od niej genealogię: „archeologia jest metodą analizy lokalnych dyskursów, a genealogia — taktyką, która, wychodząc od opisanych w ten sposób dyskursów, wyzwala wiedzę ujarzmioną i robi z niej użytek krytyczny”

(Foucault 1998a: 23). Przejście od archeologii do genealogii łączy się z radykalnym odsunięciem pytania o suwerena, o kto władzy, na rzecz refleksji nad jak władzy:

relacjami, taktykami i technikami jej panowania —

zamiast orientować badanie na władzę ujmowaną od strony prawnej konstrukcji suwerena, od strony aparatów państwowych, od strony towarzyszących im ideologii, sądzę, że analiza władzy powinna się orientować na problem dominacji (a nie suwerenności), na problem jej materialnych operatorów, na problem różnych postaci podległości, na problem wiązania i wykorzystywania lo- kalnych systemów podporządkowywania, wreszcie na problem zastosowań (les dispositifs) wiedzy (Foucault 1998a: 43).

Wiedza w ujęciu genealogicznym jest już nie tyle manifestującą się w swojej re- gularności dyscypliną, ile władzą-wiedzą: „nie ma relacji władzy bez skorelowanego z nimi pola wiedzy, ani też wiedzy, która nie zakłada i nie tworzy relacji władzy”

(Foucault 1998b: 29).

Biorąc pod uwagę szerokość zaleceń badawczych genealogii i możliwości jej zastosowania w makroanalizach zjawisk społecznych, nie powinna dziwić mnogość odwołań w NAD do tej właśnie fazy myśli Foucaulta. Analiza wybranych dyskursów staje się punktem wyjścia do rozważań nad jak rozproszonej władzy-wiedzy, nad jej dynamiką, strategiami (rozmaicie zresztą rozumianymi) i konsekwencjami, między innymi w obszarze polityki społecznej, edukacji, służby zdrowia czy ochrony środo- wiska (por. np. Anhorn, Bettinger, Stehr 2007; Keller, Poferl 2011). Nacisk kładziony na ujarzmiające jednostki techniki panowania otwiera tę refleksję na trzeci i ostatni etap w pracach Foucaulta.

Faza etyki i podmiotu (niem. Ethik, za: Kammler, Parr, Schneider 2008: 9–10):

dyskurs i władza–wiedza nadal pozostają w konstelacji kluczowych zainteresowań Foucaulta, ale główny nacisk zostaje przeniesiony na koncepcje podmiotu, jego wytwarzania i „samo-wytwarzania”. Poczesne miejsce zajmują rozważania nie tylko nad władzą poprzez wolność, sprawowaną nad jednostkami karmionymi iluzją własnej wolności, lecz przede wszystkim nad jednostką, która podejmuje wysiłek określenia swojej relacji do kategorii prawdy i do własnej jaźni, a więc chce doko-

Oblicza 5.indb 132 2013-07-04 09:54:59

(5)

nać aktu samostanowienia. Podejście do etyki wiąże się u Foucaulta właśnie z „re- fleksyjną praktyką wolności” (Ferry, Renault 1987: 118). Etyczny aspekt upodmio- towienia odnosi się do napięcia między jednostką a zbiorem reguł, które czynią z niej podmiot. Alternatywą dla praktyk ujarzmienia (inaczej: subiektyfikacji, fr.

assujettissement, niem. Subiektivierung) staje się ‘etyczna egzystencja’, subiektywacja (niem. Subiektivation) — refleksyjny wybór technik siebie, a więc praktyk względnie suwerennego tworzenia przez jednostkę własnego ‘ja’.

Jednakże na gruncie koncepcji Foucaulta tych dwóch procesów nie sposób rozstrzygająco oddzielić od siebie ani określić zobiektywizowanych warunków, w jakich jeden z nich górowałby nad drugim (Kammler 1986: 201–202). Dlatego prowadzone w ramach szeroko rozumianej analizy dyskursu studia współczesnych form podmiotowości raczej stawiają pytania o mechanizmy wytwarzania podmiotu oraz granice jego autonomii, niż udzielają na nie odpowiedzi. Jeżeli podejmują taką próbą, często odchodzą od rozważań w duchu stricte foucaultowskim w celu silniejszego zintegrowania kategorii odnoszących się do podmiotu z przyjętym mo- delem analizy elementów dyskursywnych — co nie zawsze kończy się sukcesem metodologicznym (por. Birkhan 2010), a wręcz obnaża zasadniczy problem aplikacji foucaultowskich teoretycznych koncepcji do empirycznych badań nad dyskursem (Gehring 2012: 32).

Powyższy podział, choć jest poręczną systematyzacją prac Foucaulta, zawiera w sobie również daleko idące uproszczenia. Po pierwsze, nakłada sztywne ramy rozgraniczenia na fluktuującą myśl tego badacza, która wydaje się ciągiem zerwań czy wręcz niekonsekwencji, ale diachronicznych, a nie chronologicznych. Za tekst fundujący fazę genealogiczną uznaje się Porządek dyskursu (2002), wykład z 1970 roku. Tymczasem buduje on zarówno napięcia, jak i mosty między metodą arche- ologiczną a genealogiczną (Raffnsøe, Gudmand-Høyer, Thaning 2011: 46–47, 56–

57), podobnie jak niektóre z kolejnych wykładów i publikacji Foucaulta. Trudno także jednoznacznie wskazać na początek fazy etyki i podmiotu — zwłaszcza że pod koniec życia Foucault stwierdził, iż zawsze zajmował się przede wszystkim proble- matyką podmiotu, nie zaś władzą (Foucault 1994a: 222).

Co za tym idzie, badacze współcześnie wykorzystujący koncepcję Foucaulta „nie przestrzegają” podziału na wyżej wymienione fazy, nie zajmują się tylko Foucau- ltem „archeologicznym” lub „genealogicznym” czy „etycznym”¹. Niejako dopaso-

1 Trafniejszą systematyzacją koncepcji Foucaulta wydaje się podział na etap wczesny, późny i ostatni. Kryterium ich wyodrębnienia są nie tyle przyjmowane przez Foucaulta ramy teoretyczno- -metodologiczne, lecz główne figury myślowe organizujące jego refleksję. Cezury poszczegól- nych etapów są umowne i wynikają z typologii tworzonej ex post, spopularyzowanej najpierw w anglojęzycznych opracowaniach, pojawiającej się jednak także w niemieckiej literaturze przedmiotu. Okres „wczesny” obejmuje studia nad epistemami, formacjami dyskursywnymi, procedurami kontroli dyskursu, a także nad szaleństwem, władzą dyscyplinarną i panoptyczną, a więc nad takimi instancjami i kategoriami, które są w opozycji do władzy suwerennej oraz kwestionują ahistoryczność i autonomiczność wiedzy. W okresie „późnym” (od wykładów w Collége de France z 1976 roku do wykładów i tekstów z lat 1978–1980) Foucault przenosi punkt ciężkości swoich rozważań z władzy

Oblicza 5.indb 133 2013-07-04 09:54:59

(6)

wują wypracowane przez niego instrumentarium teoretyczno-metodologiczne do potrzeb swoich analiz i do ich krytycznego ostrza. Kwestia tej swego rodzaju „pry- watyzacji” myśli Foucaulta i dylematy z nią związane są zresztą problematyzowane w łonie samej postfoucaultowskiej NAD. Zwraca się uwagę na niekiedy instrumen- talne czynienie z koncepcji Foucaulta rodzaju „szwedzkiego stołu”, z którego każdy bierze to, co mu aktualnie odpowiada (Kammler, Parr, Schneider 2008). Punkto- we odniesienia do optyki Foucaulta ignorują dwoistość dyskursu — jako struktury i praktyki związanej z wiedzą i władzą — lub nie potrafią tej dualności oddać w proponowanej metodzie badawczej. Wątpliwości budzi także operacjonalizacja foucaultowskich makro- czy wręcz metakategorii do mikroanaliz lingwistycznych i socjolingwistycznych. Metodologiczny holizm przekłada się natomiast na zarzut, że analizy, które perspektywę Foucaulta adaptują do nowych pól, zacierają jej silnie krytyczny wymiar, pierwotnie wymierzony w relację między regułami a praktykami panowania (Diaz-Bone 2010). Wreszcie, opór rodzi sam spór o to, „kto lepiej zrozu- miał Foucaulta” i kto posiada mandat na foucaultowską analizę dyskursu. Zdaniem Wolfganga Heinemanna (2011: 52–53, 59) nierozstrzygalność tego sporu wiąże się z przyzwoleniem na subiektywne podejście badacza dyskursu do metody i do mate- riału empirycznego, co z kolei spycha na dalszy plan postulat obiektywnego postę- powania badawczego odnoszącego się do realnych związków między jednostkami dyskursu a siecią relacji społecznych.

Reasumując, należy stwierdzić, że koncepcja Foucaulta stanowi dla NAD nie tylko podręczną skrzynkę z narzędziami (tak zresztą sam Foucault określił swoją kon- cepcję, por. Foucault 1996: 149), z której wybiera się pewne elementy pasujące do krytycznego profilu własnych badań, lecz także pole sporu o prawomocną formułę uprawiania analizy dyskursu.

3. Typologia odwołań do koncepcji Michela Foucaulta

W nawiązaniu do powyższych wątpliwości podejmowane są próby określenia wa- riantów recepcji Foucaulta w Niemczech — siłą rzeczy typologie te w mniej lub bardziej zawoalowany sposób wartościują klasyfikowane podejścia. Rolf Parr i Matthias Thiele (2007) proponują czterostopniowy podział. Co prawda, wypracowują go na gruncie współczesnych zastosowań myśli Foucaulta w medioznawstwie, ale wydaje się, że ich ogólne uwagi można odnieść do całego obszaru niemieckojęzycznych postfoucaultowskich badań nad dyskursem — zwłaszcza że wiele analiz roszczą- cych sobie foucaltowskiego ducha dotyka ten sam problem, co postfoucaultowskich medioznawców. Otóż Foucault nie zajmował się w swoich pracach bezpośrednio

dyscyplinarnej na władzę biopolityczną i rządomyślność oraz z dyskursu na relacje, w które jest on uwikłany — na dyspozytyw. W „ostatnim” zaś okresie (1981–1984) na pierwszy plan wysuwa się pod- miot, techniki siebie oraz mówienie prawdy (parezja) (por. Bernauer, Rasmussen 1988; Veyne 2010).

Oblicza 5.indb 134 2013-07-04 09:54:59

(7)

problematyką mediów (ani neoliberalnym szkolnictwem wyższym, ani współczes- ną dyskryminacją kobiet czy Unią Europejską — mimo że obecnie jego koncepcje są chętnie wykorzystywane w tych kontekstach). Łącznik między obszarami jego zainteresowań a innymi (chociażby związanymi z nowymi mediami, o czym Fou- cault z przyczyn oczywistych milczy), w których dziś są wykorzystywane jego kategorie, polega więc na transgresyjnym potraktowaniu ich przedmiotu, na przykład mediów, jako dyskursu, a ich treści jako rodzaju wiedzy lub władzy–wiedzy. Doko- nywana jest więc pewna transpozycja i reinterpretacja prac Foucaulta, co nie zawsze wiąże się z tzw. odkrywaniem ich potencjału, ale niekiedy z ich instrumentalizacją i banalizacją (Parr, Thiele 2007: 83–87, 90).

Typologia recepcji myśli Foucaulta według Parra i Thielego obejmuje (Parr, Thiele 2007: 86):

• produktywne nawiązania do określonych pojęć Foucaulta — zawierają re- fleksyjną operacjonalizację kategorii foucaultowskich i uzasadnienia ich użycia w danym obszarze badawczym;

• krytyczno-produktywne rozwinięcia koncepcji Foucaulta — bazują na sto- sunkowo wiernym odczytaniu foucaultowskich kategorii, ale rozwijają je, zmieniają akcenty, przenoszą punkty ciężkości i krytycznie konfrontują z konkurencyjnymi stanowiskami teoretyczno-badawczymi, niekiedy jednak tendencyjnie (Parr i Thie- le zwracają uwagę między innymi na wyeksploatowanie sporu Foucault–Habermas wokół pojęcia dyskursu);

• transformacje koncepcji Foucaulta, osadzanie jej w innych kontekstach teoretycznych — korzystają jedynie w najogólniejszym zarysie z kierunków czy swoi- stej estetyki myśli Foucaulta, traktują ją jako pretekst do rozwinięć, odchodzących od dorobku tego autora;

• bezkrytyczna, naiwna adaptacja — często polegająca na bezrefleksyjnym wy- korzystywaniu kategorii Foucaulta do własnych celów badawczych lub na mecha- nicznym zestawianiu obiegowych interpretacji Foucaulta z wnioskami ze swoich analiz (za zasadzie ich „uszlachetnienia” stwierdzeniem, że Foucault widziałby podobnie badany problem).

Zdecydowanie bardziej sceptyczny w podsumowaniach recepcji Foucaulta w NAD jest Heinemann (2011). Podnosi problem niedających się pogodzić różnic czy wręcz sprzeczności między podejściami, odwołującymi się wszak do tego samego myśliciela. Zwraca uwagę na rywalizację rozmaitych postfoucaultowskich modeli analizy dyskursu, z których wszystkie są, według ich zwolenników, odpowiednio uzasadnione, ale, w opinii Heinemanna (2011: 51), niekoniecznie „teoretycznie umotywowane”. Obrastający w kontrowersje „dyskurs o dyskursie” zdaje się nie mieć końca, co odsuwa na daleki plan kluczowe dla Heinemanna pytanie o zasad- ność opierania analizy dyskursu na ujęciu foucaultowskim. Narastająca heteroge- niczność pola postfoucaultowskiej analizy dyskursu w Niemczech i spory w jej łonie powinny, jego zdaniem, prowokować do rewizji dominujących trendów i zwrócenia się ku pragmatycznym nurtom AD, kładącym nacisk na „realność” praktyk komuni-

Oblicza 5.indb 135 2013-07-04 09:54:59

(8)

kacyjnych (Heinemann 2011: 60). Nie ignorując celnych uwag Heinemanna, należy jednak zauważyć, że w ramach postfoucaultowskiej analizy dyskursu obecnie coraz silniej rozwijane są właśnie podejścia wyczulone na relację między dyskursywnymi a niedyskursywnymi (w tym materialnymi) elementami rzeczywistości społecznej.

Poniższa rekonstrukcja skupia się przede wszystkim na trzech podstawowych wariantach postfoucaultowskiej analizy dyskursu: lingwistycznej, socjologicznej oraz krytycznej, które za nomenklaturą Parra i Thielego (2007) określić można jako krytyczno-produktywne rozwinięcia koncepcji Foucaulta. Artykuł odnosi się także do aktualnych nawiązań do pojęcia dyspozytywu, rozumianych jako rozwinięcie postfoucaultowskiej analizy dyskursu. Podejścia politologiczne, historyczne i peda- gogiczne zostały wyłączone ze szczegółowego opisu, między innymi ze względu na fakt, że należy je traktować jako produktywne nawiązania tylko do niektórych pojęć Foucaulta (w tym sensie nie mają one „ambicji” metodologicznych). W tym miejscu zostaną jedynie zasygnalizowane główne założenia tych ujęć.

Mianowicie podejście historyczne jest zogniskowane na analizy „zmiany dys- kursywnej” (niem. Diskurswandel, por. Landwehr 2010). Politologiczna wersja ana- lizy dyskursu jest szczególnym przykładem punktowego nawiązywania do szeregu koncepcji Foucaulta i trudno odnaleźć w dotychczasowych rozważaniach motyw przewodni tego wariantu analizy dyskursu, poza ogólnym pytaniem, do jakiego stopnia niemiecka politologia jest otwarta na włączenie do jej obszaru teorii post- strukturalistycznych (por. Kerchner, Schneider 2006). Natomiast wykorzystanie postfoucaultowskiej analizy dyskursu w refleksji pedagogicznej ogniskuje się na relacji między stosunkami władzy oraz praktykami pedagogicznymi i procesami tzw.

pedagogizowania (niem. Pädagogisierungsprozesse), a więc kolonizowania różnych obszarów życia społecznego przez dyskurs pedagogiczny. Do krytyki tychże zjawisk stosowana jest foucaultowska kategoria dyskursu, władzy–wiedzy, rządomyślności wytwarzanego w ich ramach podmiotu (por. Höhne 2003; Weber, Mauer 2006).

4. Analiza dyskursu

4.1. Postfoucaultowska analiza dyskursu w wariancie lingwistycznym²

Lingwistyczna analiza dyskursu w Niemczech jest dość heterogenicznym obszarem badawczym, który podzielić można na dwa główne nurty. Z jednej strony funk- cjonują podejścia skoncentrowane na tworzeniu podstaw teoretyczno-metodologicznych programu badawczego lingwistycznej analizy dyskursu (szkoła analizy dyskursu skupiona wokół Dietricha Bussego oraz grupa Ingo Warnkego). Z drugiej strony można zidentyfikować wiele lingwistycznych nawiązań do koncepcji dyskursu Foucaulta próbujących przede wszystkim zastosować ją w badaniach empirycznych: na przyklad tzw. grupa badawcza z Chemnitz analizująca tzw. dyskursy online

2 Por. Czachur, Miller w tym tomie.

Oblicza 5.indb 136 2013-07-04 09:54:59

(9)

(por. Fraas, Klemm 2006; Meier 2010), grupa z Heidelbergu rozwijająca obecnie program analizy dyskursu w obszarze mediów (por. Felder 2006) czy grupa z Düs- seldorfu (por. np. Jung, Wengeler, Böke 1997).

Poniższa rekonstrukcja skupia się przede wszystkim na tych lingwistycznych modelach analizy dyskursu, które tematyzują aspekty teoretyczno-metodologiczne.

Dietrich Busse jako pierwszy podjął próbę włączenia do obszaru lingwistyki nie- których elementów koncepcji dyskursu Michela Foucaulta. W artykule z 1994 roku (napisanym wspólnie z Wolfgangiem Teubertem) dyskurs zdefiniowany został jako

„wirtualne korpusy tekstowe powiązane kryterium treściowym względnie seman- tycznym” (Busse, Teubert 1994: 14). Busse, odwołując się do Foucaulta, poddaje krytyce tzw. semantykę historyczną, którą określa jako deskryptywną, i przedsta- wia program semantyki „eksplikatywnej” bądź „transtekstualnej”, której celem jest analiza „porządków semantycznych” na poziomie ponadtekstowym³. Busse wpro- wadza pojęcie tzw. podstawowych semantycznych figur dyskursu (Busse 1997: 20), które traktuje jako epistemiczny kontekst dyskursu, warunkujący i porządkujący transtekstualny charakter wypowiedzi. Empirycznie zilustrowanym przykładem ta- kiej figury dyskursu jest opozycja „WŁASNY — OBCY” (niem. das Eigene und das Fremde, por. Busse 1997).

Propozycja Bussego w ramach dyskusji międzydyscyplinarnych o dyskursie trak- towana jest jako podejście horyzontalne (por. Diaz-Bone 2010), gdyż jego celem jest analiza związków pomiędzy systemem reguł dyskursywnych a głęboką strukturą semantyczną. Wielu socjologów zainteresowanych podejściem dyskursywnym (por.

np. Diaz-Bone 2010) traktuje tak pojmowaną semantykę eksplikatywną, skupioną na rekonstrukcji wewnętrznej (semantycznej) logiki dyskursu, jako istotne uzupeł- nienie socjologicznej analizy dyskursu. Wynika to także z pewnej otwartości koncepcji Bussego: z próby wychodzenia poza „reżimy” dyscyplinarne (w tym przypadku lingwistyczne) i szukania w pojęciu dyskursu pomostu pomiędzy lingwistyką a naukami społecznymi (por. Busse 2005: hasło „Sprachwissenschaft als Sozialwis- senschaft?”). Należy jednak zaznaczyć, iż Busse w swoich propozycjach dotyczących dyskursu pozostaje w gruncie rzeczy na poziomie rozważań teoretycznych, tzn. nie przedstawił do tej pory skonkretyzowanej metodologii sformułowanego programu semantyki eksplikatywnej.

Ów deficyt metodologiczny w obszarze lingwistycznej analizy dyskursu próbu- je zrekompensować zespół badawczy zgromadzony wokół Ingo Warnkego, który od kilku lat rozwija program tzw. foucaultowskiej lingwistyki dyskursu o silnym nachyleniu metodologicznym. Warnke — podobnie jak Busse — pojmuje dyskurs jako jednostkę transtekstualną i, odwołując się do Foucaulta, doprecyzowuje to podejście, ujmując dyskurs jako „systemy formacyjne składające się z wypowiedzi,

3 Z perspektywy aktualnego stanu badań z zakresu semantyki rozważania Bussego i jego postulat semantyki transtekstualnej wydają się już nieco przebrzmiałe. Należy jednak zwrócić uwagę, że Busse już w latach 80. pisał pierwsze teksty poświęcone tej problematyce, kiedy to w Niemczech analizy ponadtekstowych struktur semantycznych nie należały do głównego nurtu badań.

Oblicza 5.indb 137 2013-07-04 09:55:00

(10)

które wskazują na kolektywną, kierującą działaniami (niem. handlungsleitend), spo- łecznie rozwarstwioną/rozproszoną wiedzę” (Spitzmüller, Warnke 2011: 9).

Na bazie tych rozważań zbudowany został praktyczny model wielopoziomowej lingwistycznej analizy dyskursu (niem. DIMEAN) obejmujący trzy etapy analizy empirycznej: intratekstualną, ukierunkowaną na aktorów, transtekstualną. Płaszczy- zna intratekstualna skupia się na analizach słowa, propozycji oraz tekstu i jest swego rodzaju zbiorem metod sformułowanych w ramach rożnych subdyscyplin lingwistycznych (semantyki, lingwistyki kognitywnej, lingwistyki tekstu itd.). Wychodząc naprzeciw postulatowi interdyscyplinarności, wielopoziomowa lingwistyczna analiza dyskursu w wersji Warnkego i Spitzmüllera, posługując się pojęciem dyskursu opar- tym na teorii działania, wskazuje jako jedną z możliwych płaszczyzn analizę ukierun- kowaną na aktorów — optykę charakterystyczną przede wszystkim dla socjologiczne- go podejścia do dyskursu. Płaszczyzna ta obejmuje analizę ról interakcyjnych, pozycji dyskursu oraz medialności i jest raczej heterogenicznym zbiorem metod i koncepcji zaczerpniętych między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu. Z perspektywy dotychczasowych rozważań nad dyskursem w obszarze niemieckojęzycznej lingwistyki szczególnie interesująca wydaje się wprowadzona w modelu DIMEAN płaszczyzna transtekstualna, gdyż — jak zauważają sami autorzy tego modelu — wychodzi ona poza tradycjonalną lingwistykę tekstu (por. Warnke, Spitzmüller 2008b: 39). Na tej płaszczyźnie — co ważne nazywanej zamiennie jako „analiza dyskursu” (Warnke, Spitzmüller 2008b: 40) — wprowadzonymi kategoriami analitycznymi są: tekstowość, schemat (skrypt), podstawowe semantyczne figury dyskursu, symbolika społeczna, indeksowość, historyczność, ideologia/mentalność, ogólne debaty polityczne oraz społeczne. W wymiarze transtekstualnym wskazują one znowu na zbiór różnych metod pochodzących między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu, z niemieckoję- zycznej krytycznej analizy dyskursu oraz z lingwistycznie zorientowanej szkoły Bus- sego i prac empirycznych do niej nawiązujących.

Ta syntetyczna rekonstrukcja modelu DIMEAN pokazuje dość dobitnie mocne, ale również słabe strony metodologii lingwistycznej analizy dyskursu, nazywanej przez jej autorów „postfoucaultowską”. Nie ulega wątpliwości, iż największą zale- tą tego podejścia jest postulat wielopoziomowej analizy dyskursu, czyli próba rozszerzenia szczegółowych mikroanalitycznych opisów danych językowych (optyki charakterystycznej dla wielu podejść lingwistycznych) o wymiar makroanalityczny.

Uporządkowanie i systematyzacja metod sformułowanych w ramach różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych jest naturalnie zabiegiem mozolnym i godnym zauważenia, stawia jednak pytanie o to, czy analiza dyskursu to program badawczy zainteresowany ilościowym mnożeniem metod pochodzących z rożnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych, czy raczej próba jakościowo zorientowanej odpowiedzi (w sensie teoretyczno-metodologicznej alternatywy dla dotychczasowych badań) na dynamikę rzeczywistości społecznej.

Problematyczne wydają się w tym modelu także nawiązania do Michela Fou- caulta. Warnke i Spitzmüller określają swój model jako przykład „silnych odwołań

Oblicza 5.indb 138 2013-07-04 09:55:00

(11)

do koncepcji dyskursu Foucaulta” (Warnke 2007: 10). Na poziomie definiowania pojęcia dyskursu widoczne są dość obszerne odniesienia przede wszystkim do tzw.

fazy archeologicznej. W obszarze rozważań metodologicznych nawiązania te zni- kają jednak z pola widzenia. Staje się widoczny dylemat referowanego podejścia, które można określić mianem szpagatu pomiędzy koncepcją dyskursu Foucaulta a lingwistyką. Autorzy modelu DIMEAN próbują z jednej strony włączyć w obszar lingwistyki popularną w różnych dyscyplinach naukowych koncepcję dyskursu, obudowując ją jednocześnie teoriami i metodami lingwistycznymi, które rozmywa- ją potencjał foucaultowskiego ujęcia dyskursu.

Najbardziej kontrowersyjnym wymiarem międzydyscyplinarnego dyskursu o niemieckojęzycznych badaniach nad dyskursem jest bez wątpienia aspekt krytyki.

Warnke i Spitzmüller, referując metody lingwistycznej analizy dyskursu i opisując tzw. semantyczne figury dyskursu, nazywają podejścia, dla których krytyka jest nie- odzownym elementem analizy dyskursu (należy zaznaczyć, że ten punkt był istotny dla samego Foucaulta), jako implicytnie podlegające w aspekcie semantyczno-dyskursywnym Szkole Frankfurckiej. Warnke i Spitzmüller w swoich dotychczasowych pracach jednoznacznie dystansują się od takiego rozumienia analizy dyskursu, po- stulując lingwistyczną analizę dyskursu zorientowaną na deskrypcję, wyzbywającą się wszelkich twierdzeń o charakterze normatywno-wartościującym. Takie rozu- mienie analizy dyskursu jest konsekwencją pozytywistycznego podejścia do nauki i stało się w socjologicznych i krytycznych badaniach nad dyskursem przedmiotem ostrej krytyki (por. np. Diaz-Bone 2010; Jäger 2005), co spowodowało wśród przedstawicieli lingwistycznej analizy dyskursu pewną rewizję poglądów. W wydanej w 2011 roku monografii Spitzmüller i Warnke opowiadają się już za budowaniem pomostu pomiędzy lingwistyczną i krytyczną analiza dyskursu⁴.

4.2. Socjologiczna analiza dyskursu

Rekonstrukcja podejść lingwistycznych pokazała, że punktem wyjścia do definiowania kategorii dyskursu są teksty bądź korpusy tekstowe. Socjologiczna analiza dyskursu (czy też analiza dyskursu o nachyleniu socjologicznym) wychodzi z podobne- go założenia, status tekstów jest jednak w opozycji do tego stosowanego w analizie lingwistycznej. Teksty, korpusy tekstowe — bądź używane często w nomenklaturze tego nurtu pojęcie „praktyk wypowiadania” (niem. Aussagepraxis) — traktowane są jako „ślady” procesów społecznych, będacych właściwym przedmiotem socjologicznej analizy dyskursu. W konsekwencji głównym celem tego podejścia jest rekonstrukcja zespołu reguł dyskursywnych charakterystycznych dla określonych procesów społecznych (por. Diaz-Bone 2010). Kategorie lingwistyczne, takie jak porządki semantyczne, metafory, porządki pojęciowe etc., są dla przedstawicieli

4 W przygotowaniu znajduje się tom o roboczym tytule „Lingwistyka dyskursu między deskrypcją a krytyką”.

Oblicza 5.indb 139 2013-07-04 09:55:00

(12)

tej perspektywy skutkami praktyk dyskursywnych, a nie jednostkami, za pomocą których można je wyjaśniać. Przywoływany już wyżej Heinemann (2011), bilansu- jąc lingwistyczne i socjologiczne ujęcia dyskursu, nazywa te pierwsze przykładem modeli „bottom-up”, te drugie modelami „top-down”. Natomiast wszelkie różnice w dyskusji o statusie tekstów w ramach analizy dyskursu są dla tego autora przykła- dem pozornych sprzeczności, gdyż w gruncie rzeczy oba podejścia skupiają się na

„społeczno-komunikacyjnych jednostkach bazowych” (Heinemann 2011: 55).

Socjologiczna analiza dyskursu reprezentowana jest w obszarze niemieckoję- zycznym przede wszystkim przez augsburgską grupę badaczy skupionych między innymi wokół Reinera Kellera⁵. Dyskurs definiują jako „dającą się oddzielić za pomocą różnych kryteriów praktykę wypowiadania” bądź „całość zdarzeń komu- nikacyjnych (niem. Gesamtheit von Aussageereginssen), badanych ze względu na instytucjonalnie ustabilizowane wzorce strukturalne, praktyki, reguły i zasoby wytwarzania znaczeń” (Keller 2011: 68). W aspekcie teoretycznym Keller odwołuje się do konstrukcjonistycznej teorii wiedzy Bergera i Luckmanna i wskazuje na jej, jego zdaniem, zbieżność z niektórymi koncepcjami Foucaulta. Podobieństwa mają się manifestować przede wszystkim w założeniu, że „wszystko co postrzegamy, czego doświadczamy, co odczuwamy, przekazywane jest poprzez społecznie skonstruo- waną, stypizowaną, w różnym stopniu uznaną za legitymizowaną i zobiektywizowa- ną wiedzę” (Keller 2011: 57). Keller podkreśla pewne deficyty zarówno niektórych aspektów ujęcia Bergera i Luckmanna, jak i niemieckojęzycznych koncepcji socjologii wiedzy nawiązujących do obu klasyków. W pierwszym przypadku chodzi o zo- rientowanie na analizy wiedzy potocznej poszczególnych społeczności, w drugim o koncentrowanie się przede wszystkim na mikroanalizach praktyk (wiedzy). Keller próbuje odwołaniami do Foucaulta uzupełnić oba podejścia na potrzeby własnego programu analizy dyskursu, powołując się na jedno z centralnych postulatów koncepcji Foucaulta, czyli genealogiczną makroanalizę władzy–wiedzy. Keller przed- stawia tym samym makroanalitycznie zorientowaną analizę dyskursu, osadzoną jednakże w socjologii wiedzy⁶.

Tę nadbudowę teoretyczną Keller uzupełnia refleksjami metodologicznymi do- tyczącymi poszczególnych etapów procesu badawczego, kryteriów wyboru danych do analizy szczegółowej etc. W kontekście możliwych danych wskazuje na koniecz- ność czerpania z wielu subnurtów szeroko pojętej metodologii nauk społecznych i humanistycznych (takich jak np. analiza konwersacyjna, badania etnograficzne czy subdyscypliny zajmujące się analizą audiowizualności) i postuluje włączanie do analiz dyskursu różnego rodzaju materiału empirycznego: tekstów (zdjęcia, filmy, muzyka), obiektów (np. budynki), praktyk społecznych (demonstracje, gesty sym-

5 Jeden ze specyficznych odłamów tej grupy badawczej stanowi tzw. analiza dyspozytywu, która zostanie zreferowana w ostatnim fragmencie artykułu.

6 Keller określa swój program badawczy jako analizę dyskursu na podstawach socjologii wiedzy (niem. wissenssoziologische Diskursanalyse).

Oblicza 5.indb 140 2013-07-04 09:55:00

(13)

boliczne). Szczegółową analizę dyskursu (w perspektywie socjologicznej) ogranicza do badań obejmujących trzy płaszczyzny:

• tzw. strukturę badanego fenomenu (niem. Phänomenenstruktur), czyli spo- sób, w jaki dyskursy konstruują obiekt, do którego się odnoszą (poprzez nazwanie związków przyczynowo-skutkowych, ocen moralno-estetycznych, skutków etc.),

• wzorce/schematy interpretacyjne (niem. Deutungsmuster) dostępne w spo- łecznych zasobach wiedzy i aktualizowane indywidualnie bądź kolektywnie w okre- ślonych obszarach społecznych,

• struktury narracyjne, czyli elementy (np. osie narracyjne, fabuły etc.), za po- mocą których poszczególne fragmenty wypowiedzi łączone są w krótsze lub dłuższe opowieści bądź historie.

Proces analizy (szczególnie kodowanie danych językowych) zostaje obudowany podstawowymi założeniami teorii ugruntowanej (por. Keller 2011: 102). Ostatnią fazę procesu badawczego stanowi pytanie, w jaki sposób możliwe jest przejście od szczegółowej analizy danych na płaszczyznę dyskursu. W tym kontekście Keller od- wołuje się do podstawowych zagadnień koncepcji próbkowania Straussa, a zwłasz- cza do zasady minimalnego i maksymalnego kontrastowania (por. Keller 2011: 122).

Podsumowując — model socjologicznie ukierunkowanej analizy dyskursu jest dość skondensowanym, logicznie zbudowanym i empirycznie wypróbowanym w różnych kontekstach (por. np. Keller 1998; Truschkat 2008; Kelle, Truschkat 2012) projektem badawczym i co ważne — przedstawionym także w dość przystęp- ny sposób w formie podręcznika akademickiego (por. Keller 2011)⁷. Wątpliwości budzi jednak zestawianie, nierzadko mechaniczne, koncepcji Foucaulta i socjologii wiedzy. Podobnie jak w przypadku lingwistycznej analizy dyskursu także tutaj widoczne staje się silne osadzanie dyskursu w określonych ramach dyscyplinarnych.

Oba warianty niemieckojęzycznej analizy dyskursu (lingwistyczna i socjologiczna) pokazują, że tak często postulowana otwartość i interdyscyplinarność badań nad dyskursem objawia się w praktyce jedynie na płaszczyźnie intersubdyscyplinarno- ści, tzn. poszczególne warianty analizy dyskursu przez interdyscyplinarność rozu- mieją często odwołania do subdyscyplin naukowych rozwiniętych w ramach „włas- nej” tradycji badawczej.

4.3. Krytyczna analiza dyskursu

Programem badawczym, który w Niemczech najbardziej zbliża się ku interdyscy- plinarności, jest bez wątpienia krytyczna analiza dyskursu, rozwijana przez tzw.

duisburską grupę badawczą. Oddzielić należy jednak sformułowane podstawy teoretyczne i metodologiczne (por. Jäger 2004) od praktyki badawczej tej grupy (por.

np. Jäger, Jäger 2007). W tym pierwszym wymiarze widoczna jest dość duża otwar-

7 Dydaktyczny aspekt analizy dyskursu pozostaje do dziś jednym z bardziej widocznych deficytów niemieckojęzycznej analizy dyskursu.

Oblicza 5.indb 141 2013-07-04 09:55:00

(14)

tość tej koncepcji na różne obszary teoretyczno-metodologiczne, tzn. dyskurs nie jest pojmowany w wąskich granicach dyscyplinarnych, tak jak było to widoczne w przypadku wyżej wymienionych lingwistycznych i socjologicznych wariantów analizy dyskursu. Z drugiej strony praktyka badawcza grupy z Duisburga sprawia wrażenie dość izolowanej, gdyż ogranicza się w dużej mierze do takich analiz skupionych na problemie władzy i krytyki dyskursu, które ze względu na „znikomy”

reżim metodologiczny traktowane są przez część lingwistów i socjolingwistów jako niespełniająca kryteriów pozytywistycznie pojmowanej nauki (dyskusje wokół tej kwestii u Diaz-Bone 2010).

W przedstawionym przez Jägera (2004) wprowadzeniu do KAD dyskurs definio- wany jest dość szeroko jako „przebiegi, przepływy wiedzy społecznej w czasie, któ- re zawierają wyznaczniki (niem. Applikationsvorgaben) kształtujące rzeczywistość społeczną” (Jäger 2004: 158). Podstawy teoretyczne jägerowskiej koncepcji dyskursu obudowywane są teorią działania Leontiewa, niektórymi koncepcjami Jürgena Linka⁸ i przede wszystkim koncepcją dyskursu Foucaulta.

Na bazie tych rozważań Jäger we wspomnianym już wprowadzeniu (Jäger 2004:

158) szkicuje etapy procesu badawczego KAD, które sprowadzają się do trzech płaszczyzn:

• analizy szczegółowej tzw. fragmentów dyskursywnych,

• analizy społecznej (fragmenty dyskursywne pojmowane są przez Jägera jako części składowe tzw. dyskursów ogólnospołecznych, co jego zdaniem uprawnia do przejścia na poziom analizy społecznej),

• krytyki dyskursu.

W pierwszej płaszczyźnie analizy wprowadzone zostają kategorie analityczne strukturyzujące dyskurs, tzn. pokazujące, w jaki sposób możliwe jest wyabstraho- wanie przedmiotów analizy empirycznej. Ponadto przedstawione zostają możliwe kroki analityczne obejmujące szereg metod — co ciekawe — wywodzących się mię- dzy innymi z lingwistyki.

Głównym przedmiotem KAD są fragmenty dyskursywne (niem. Diskursfragmen- te) definiowane przez Jägera jako teksty bądź części tekstów, które połączone określo- nym kryterium tematycznym tworzą tzw. wątki dyskursywne (niem. Diskursstränge).

Wybór fragmentów dyskursywnych poddawanych analizie może być określony mię- dzy innymi za pomocą tzw. płaszczyzn dyskursywnych — dyskurs medialny, dyskurs naukowy, dyskurs praktyk codziennych (niem. Alltagsdiskurse) etc. — lub za pomocą tzw. wydarzeń dyskursywnych, które generują określone fragmenty dyskursywne (np.

zabójstwo Theo van Gogha z listopada 2004, por. Jäger 2007). Jedną z oryginalniej- szych kategorii analitycznych tematyzowanych w tej płaszczyźnie analizy i rekonstru- owanych w wielu badaniach empirycznych duisburskiej grupy badawczej jest kate-

8 Koncepcję dyskursu Jürgena Linka (por. np. 2006) można potraktować jako jeden z odłamów krytycznej analizy dyskursu w Niemczech. Przede wszystkim koncepcja normatywności i symboli kolektywnych Linka wykorzystywana jest w wielu nurtach analizy dyskursu — także w opisywanej tutaj grupie duisburskiej, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.

Oblicza 5.indb 142 2013-07-04 09:55:00

(15)

goria „krzyżowania wątków dyskursywnych” (niem. Diskursstrangverschränkung).

Margret Jäger (por. 1996) w szeroko zakrojonym projekcie badawczym zidentyfiko- wała tzw. etnizację seksizmu (niem. Ethnisierung vom Sexismus) polegającą na krzyżo- waniu dwóch wątków dyskursywnych wywołującym określone efekty dyskursywne.

Syndromem „etnizacji seksizmu” jest obecne w dyskursie migracyjnym w Niemczech i zrekonstruowane w ramach przeprowadzonych wywiadów badawczych z mieszkań- cami Duisburga społeczne przeświadczenie, że tureccy bądź muzułmańscy mężczyźni są seksistami i uciskają kobiety. Tego rodzaju etnizacja służy w dyskursie migracyjnym jako wytłumaczenie, dlaczego w oczach Niemców trudne bądź niemożliwe jest współistnienie z Turkami, czy szerzej: z muzułmanami (Jäger 1996).

Inną ważną kategorią niemieckiej KAD są tzw. symbole kolektywne — kategoria zaczerpnięta od Jürgena Linka. Symbole kolektywne to swego rodzaju „repertuar obra- zów” (Jäger 2007: 36), za pomocą których konstruowana jest (np. przez media) rzeczy- wistość społeczna. „Das Boot ist voll” („łódka jest pełna”) jest przykładem symbolu ko- lektywnego, który bardzo często pojawia się w dyskursie migracyjnym w Niemczech.

Na płaszczyźnie analizy szczegółowej pojawia się także wiele innych kategorii (przede wszystkim lingwistycznych), wykorzystywanych do analizy fragmentów dyskursywnych: jak na przykład metafory, implikatury, wyrażenia pronominalne, struktury argumentacyjne. W praktyce badawczej grupy z Duisburga (ze względu na wyżej wspomniane zogniskowanie analiz na kwestie władzy i krytyki) mają one jednak marginalne znaczenie.

Analiza szczegółowa fragmentów dyskursywnych jest pierwszym etapem KAD strukturyzującym badany „wycinek” dyskursu — swego rodzaju przygotowaniem do analizy społecznej i krytyki dyskursu. W ramach analizy społecznej określony wątek dyskursywny badany jest w szerszym kontekście polityczno-kulturowym. Grupa du- isburska dość dużo uwagi poświęca badaniom dyskursu mediów i to właśnie ten typ dyskursu posłuży jako ilustracja możliwych zagadnień podejmowanych w ramach płaszczyzny społecznej. Media traktowane są przez Jägera jako instancje produkujące i reprodukujące określone dyskursy. W tym kontekście podstawowym zagadnieniem badawczym jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób — za pomocą jakich technik — analizowane medium wpływa na kształtowanie ogólnospołecznej akcep- tacji określonych fenomenów społeczno-politycznych (np. biopolityki). W związku z tym w programie KAD pojawia się zaczerpnięte od Linka (i nawiązujące do pism

„późnego” Foucaulta) pojęcie normalizacji (niem. Normalität). Proces normaliza- cji (charakterystyczny przede wszystkim dla społeczeństw zachodnich) polega na określaniu pewnej „przeciętnej” (np. poprzez wykorzystanie statystyk) i forsowaniu jej za pomocą różnych, przede wszystkim zinstytucjonalizowanych dyskursów. Nor- malizacja ma więc charakter procesualny i ma na celu określenie/zdefiniowanie pól normalizacyjnych w odmiennych empirycznych obszarach referencyjnych, takich jak ekonomia, zdrowie, polityka. Dla Jägera jednym z istotnych instrumentów służących normalizacji są media. W wymiarze społecznym jägerowska KAD pyta zatem, jakiego rodzaju „normalizacje” produkują bądź reprodukują media i jakie efekty (dyskursyw-

Oblicza 5.indb 143 2013-07-04 09:55:00

(16)

ne) są przez nie wywoływane. Jäger postuluje także włączenie w ten obszar badania analizy historycznej i prognostycznej. Ta pierwsza pyta o źródła i przyczyny aktualnie artykułowanych dyskursów, ta druga jest próbą sformułowania hipotez dotyczących możliwego rozwoju analizowanych wątków dyskursywnych.

Ostatnim etapem KAD jest krytyka dyskursu. Powołując się na często cytowany fragment z Porządku dyskursu Foucaulta, mówiący, że „w każdym społeczeństwie wytwarzanie dyskursu jest równocześnie kontrolowane, selekcjonowane, organizo- wane i poddawane redystrybucji przez pewną liczbę procedur” (Foucault 2002: 7), Jäger postrzega KAD jako instrument służący problematyzowaniu i dekonstruowa- niu dominacji pewnych dyskursów w określonych przestrzeniach społecznych. Swój program badawczy określa mianem „transdyscyplinarno-politycznej koncepcji interpretacji rzeczywistości społecznej” (Jäger 2007: 15). Podkreśla tym samym fakt, iż KAD jest programem politycznym, odżegnując się jednocześnie od stawianych jego badaniom zarzutów ideologizowania, gdyż celem KAD nie ma być „genero- wanie prawd obiektywnych” (Jäger 2007: 15), lecz przedstawianie alternatyw dla dominujących i często generujących różne nierówności społeczne dyskursów.

Podsumowując, niemieckojęzyczna KAD tematyzuje wiele aspektów ważnych z perspektywy badań władzy i krytyki dyskursu. Hermetyczność w doborze analizowanych tematów, mała precyzyjność przedstawionych podstaw teoretyczno-metodologicznych, dość duża swoboda metodologiczna i radykalna krytyka tzw. pozytywi- zmu naukowego sprawiaja, iż KAD w ujęciu Jägera to program badawczy spotykający się z dość dużym oporem części środowisk naukowych. Tym samym niemieckoję- zyczna KAD mogłaby stać się przedmiotem autoanalizy jako przykład alternatywne- go dyskursu prowadzącego „walki interpretacyjne” (Jäger, Jäger 2007) z postrzeganym przez KAD jako hegemoniczny pozytywistycznym dyskursem naukowym.

5. Aktualna dyskusja o dyskursie — pytania o kategorię

„ponaddyskursywną”: dyspozytyw

W obliczu, z jednej strony, postępujących procesów ekonomizacji życia społecznego i jednostkowego oraz ekspansji neoliberalnych uzasadnień tychże procesów, z drugiej zaś ze względu na „zwrot ku interdyscyplinarności” w naukach społecznych i humanistycznych, napędzany zresztą po części przez wspomniane makrotendencje, badacze dystansujący się od nich (ale i wykorzystujący hasło interdyscyplinarności) zaczęli dostrzegać w tych przemianach przedmiot krytycznych analiz. Jednocześnie zwrócono uwagę na to, że kategoria dyskursu, wyabstrahowana ze związków z oto- czeniem niedyskursywnym, okazuje się niewystarczającym narzędziem do opisu i krytyki fenomenów współczesnej komunikacji. Ponownie myśl Michela Fou- caulta stała się punktem wyjścia do rozszerzenia obszaru zainteresowań analizy dyskursu. Już wczesne prace Foucaulta zapowiadają implicite jego zainteresowanie relacją między praktykami dyskursywnymi i niedyskursywnymi, natomiast teksty

Oblicza 5.indb 144 2013-07-04 09:55:00

(17)

z drugiej połowy lat 70. stawiają ten problem w centrum uwagi. Dyskurs i związa- ne z nim procedury kontroli nie stanowią w tej optyce autonomicznej, wyizolowanej instancji władzy, lecz element szerszego układu, którego składowe oddziałują na siebie wzajem. Pojęcie dyspozytywu staje się wówczas, obok koncepcji rządomyśl- ności, jedną z kluczowych kategorii refleksji Foucaulta.

Mówiąc o rządomyślności (fr. gouvernementalité, niem. Gouvernementalität), której poświęca cykl wykładów z lat 1977–1979⁹, Foucault ma na myśli formę władzy, która pojawia się, jego zdaniem, około wieku XVIII: „Przez słowo »rzą- domyślność« rozumiem […] zespół tworzony przez instytucje, procedury, analizy i refleksje, kalkulacje i taktyki, pozwalające sprawować tę specyficzną, ale też bardzo złożoną formę władzy, której zasadniczym przedmiotem jest populacja, najważniej- szą postacią wiedzy — ekonomia polityczna, zasadniczym zaś narzędziem — dys- pozytywy bezpieczeństwa” (Foucault 2000: 183)¹⁰. Dyspozytyw bezpieczeństwa jest specyficzną subkategorią ogólnego pojęcia dyspozytywu¹¹ władzy, który służy do opisu stosunków władzy–wiedzy, funkcjonujących jednocześnie na poziomie ma- krospołecznym, instytucjonalnym oraz jednostkowym. W wywiadzie z 1977 roku Foucault określa dyspozytyw w następujący sposób:

tym, co próbuję oznaczyć za pomocą tej nazwy, jest, po pierwsze, zdecydowanie heterogenicz- ny ansambl [ensemble], zawierający dyskursy, instytucje, zabudowę architektoniczną, regulaminy, prawa, przepisy administracyjne, wypowiedzi naukowe, twierdzenia filozoficzne, moralne, filan- tropijne; krótko mówiąc: to, co powiedziane, jak i to, co niepowiedziane; oto właśnie elementy dyspozytywu. Sam w sobie dyspozytyw jest siecią, którą można ustanowić między tymi elementami.

Po drugie, tym, co chciałbym oznaczyć mianem dyspozytywu, jest właśnie natura powiązania, które może istnieć między tymi heterogenicznymi elementami. W ten sposób, pewien dyskurs może pojawić się raz jako program jakiejś instytucji, a raz, przeciwnie, jako element, który pozwa- la uzasadniać i zasłaniać praktykę, która sama pozostaje niema, albo funkcjonuje on jako wtór- na reinterpretacja tejże praktyki, dając jej dostęp do nowego pola racjonalności. Krótko mówiąc, między tymi elementami, dyskursywnymi bądź niedyskursywnymi, toczy się jakby gra zmianami pozycji, modyfikacjami funkcji, które także mogą być bardzo zróżnicowane.

Po trzecie, przez dyspozytyw rozumiem rodzaj — powiedzmy — formacji, której, w danym momencie historycznym, główną funkcją było odpowiadać w sytuacji nagłej konieczności (urgen- ce). Dyspozytyw pełni więc przede wszystkim funkcję strategiczną. To może oznaczać, na przy- kład, resorpcję wahliwej masy populacji, którą społeczeństwo z gospodarką w wysokim stopniu merkantylistyczną uznałoby za zawadzającą: istniał tam imperatyw strategiczny grający rolę ma- trycy dyspozytywu, który stał się stopniowo dyspozytywem kontroli-ujarzmienia szaleństwa, cho- rób psychicznych i neurozy (Foucault 1994b: 299, tłum. M. Nowicka, por. Nowicka 2011).

Rekapitulując, można powiedzieć, że dyspozytyw obejmuje zarówno dyskursywne, jak i nieartykułowane w dyskursie manifestacje władzy, które materiali-

9 W języku niemieckim ukazały się w 2006 roku pt. Geschichte der Gouvernementalität.

10 Tłumaczenie D. Leszczyńskiego i L. Rasińskiego nieco zmienione.

11 W polskim przekładzie wykładów Foucaulta zamiast pojęć rządomyślność i dyspozytyw, funk- cjonujących już wcześniej po polsku w literaturze przedmiotu, pojawiają się mylące „odpowiedniki”:

urządzanie i urządzenie. Por. argumenty za zachowaniem obco brzmiących, ale swoistych nazw rządo- myślność i dyspozytyw — Czyżewski 2011: 32–33; Nowicka 2011.

Oblicza 5.indb 145 2013-07-04 09:55:00

(18)

zują się na przykład w społecznej dystrybucji wiedzy. Po wtóre, dyspozytyw nie oznacza zbioru zatomizowanych praktyk, ale odnosi się do siatki zależności mię- dzy nimi. Ów ansambl odgrywa rolę mechanizmu produkującego pewną wiedzę o świecie, społeczeństwie i człowieku, która narzuca temu ostatniemu kryteria

„racjonalnego” działania. Zatem wiedza wytwarzana w ramach dyspozytywu ma funkcję strategiczną i porządkującą. Po trzecie, podstawowym działaniem dyspozytywu jest wyjaśnianie, neutralizowanie i maskowanie zaistniałych sytuacji nagłych i nieprzewidzianych. Dyspozytyw dotyczy więc wydarzeń i zjawisk, które zostały poznane i rozpoznane jako realne. Nie zapobiega im, jego swoiste zadanie polega na tym, że „odpowiada na pewną rzeczywistość” (Foucault 2010: 69) i re- guluje ją.

Na podstawie tekstów Foucaulta można wyróżnić trzy subtypy dyspozytywu władzy, które odpowiadają różnym formom rządzenia: prawo związane z władzą suwerenną, dyspozytyw dyscyplinarny oraz dyspozytyw bezpieczeństwa (Raffnsøe, Gudmand-Høyer, Thaning 2011: 229–232). Ostatni typ, jak już wspomniano, odpowiada nowej formie rządzenia, jaką jest rządomyślność. Rządomyślność i dyspozytyw bezpieczeństwa odnoszą się do rzeczywistości podporządkowanej logice ekonomicznej, gdzie przedmiotem władzy jest jednostka zarządzająca sama sobą.

Dyspozytyw wskazuje na dyskursywne i niedyskursywne praktyki angażujące jaźń i ciała jednostek, determinujące poznanie w zekonomizowanej przestrzeni społecz- nej. Relacje władzy w obrębie dyspozytywu są ukierunkowane na wypracowanie optymalnej granicy między tym, co akceptowalne, i tym, co nieakceptowalne — na wytworzenie kategorii przeciętności. Dyspozytyw urządza przestrzeń bezpieczeń- stwa i opierając się na ogólnej ekonomii władzy, produkuje znormalizowane społe- czeństwo bezpieczeństwa (Foucault 2010: 74–78).

Właśnie ze względu na makropolityczne osadzenie koncepcji rządomyślności początkowo, od lat 90. XX wieku, tzw. studia nad rządomyślnością (niem. Gou- vernementalitätsforschung) rozwijały się w oderwaniu od analizy dyskursu. Czo- łowymi przedstawicielami niemieckojęzycznej odmiany tego nurtu są Thomas Lemke, Ulrich Bröckling i Susanne Krasmann. Lemke kładzie nacisk na neo- liberalno-rządomyślne uwarunkowania współczesnych procedur wytwarzania podmiotów (1997), szczególnie zaś na biopolitykę, rządzenie populacją poprzez logikę ekonomizacji ryzyka biologicznego (2007). Jako przykłady podaje mię- dzy innymi dyskurs genetyczny, gloryfikujący badania prewencyjne i prenatalne.

Także Bröckling (2007) skupia się na nowych modusach produkcji podmiotowo- ści — przede wszystkim w sferze neoliberalnej władzy pastoralnej, „kierowania kierowaniem się jednostki”. Wykorzystują pojęcie dyskursu jedynie jako katego- rię pomocniczą.

Jednakże, jak zauważają Silke van Dyk i Johannes Angermüller, do „spotkania”

analizy dyskursu i studiów nad rządomyślnością musiało wreszcie dojść, ponieważ te dwa podejścia stawiają wspólne pytania, a oferują uzupełniające się odpowiedzi i wskazówki metodologiczne:

Oblicza 5.indb 146 2013-07-04 09:55:00

(19)

pomimo różnych zainteresowań badawczych, oba podejścia wyróżniają się poprzez krytyczną re- fleksję nad problematyką podmiotowości i działania, która w ubiegłych latach dała ważne impulsy do budowania teorii nauk społecznych; i podczas gdy termin dyskursu prawie nie odgrywa roli w wykładach o rządomyślności, to centralny dla foucaultowskiej analizy dyskursu splot (Nexus) władzy i wiedzy stoi (także) w centrum rządomyślnych technologii (siebie) (van Dyk, Angermüller 2010: 11).

Przepływ między podejściami ma zatem dwojaki charakter — z jednej strony przedstawiciele analizy dyskursu czerpią ze studiów nad rządomyślnością społecz- ną problematykę swoich badań, z drugiej zaś badacze rządomyślności coraz chęt- niej korzystają z narzędzi analizy dyskursu. Co więcej, przekonują van Dyk i An- germüller, istnieje przynajmniej pięć powodów do zacieśnienia perspektyw analizy dyskursu i studiów nad rządomyślnością. Oba podejścia:

• są zainteresowane wyjściem poza sferę czysto dyskursywną i objęcia bada- niem także instytucji, artefaktów i ciał. Kategorią pomostową może być pojęcie dyspozytywu;

• ogniskują się wokół pytania o postsuwerenny podmiot, wytwarzany w ramach mechanizmów władzy;

• szukają powiązania programu lub, odpowiednio, dyskursu z praktyką spo- łecznego działania, teorii z empirią;

• stawiają pytanie o „jak” władzy, o jej techniki i praktyki łączące się z produk- cją wiedzy legitymującej porządek społeczny;

• potrzebują spójnego programu teoretycznego i metodologicznego i dysku- tują potrzebę empiryczności własnej perspektywy badawczej (van Dyk, Angermüller 2010: 12–16).

Koncepcja dyspozytywu, łącząca pojęcie dyskursu oraz niedyskursywnych elemen- tów produkcji rzeczywistości społecznej, wyznacza zasadniczy kierunek, w którym idzie dziś postfoucaultowska analiza dyskursu, chcąc integrować wybrane hipotezy studiów nad rządomyślnością. Wśród kontynuatorów Foucaulta nie jest odosobnioną opinia, iż właśnie koncepcja dyspozytywu zaznacza w myśli tego autora przesunięcie środka ciężkości z archeologii na genealogię, i zarazem późny etap jego twórczości (Kammler, Parr, Schneider 2008: 237–238). Z kolei ukute na fali zainteresowania dyspozytywem hasło ‘dispositif turn’ jest konfrontowane z okrzepłym terminem zwrot dyskursywny (discursive turn) — ale jako rozszerzenie perspektywy analizy dyskursu, a nie jako jej zniesienie. Jednocześnie kontrowersje budzą kryteria rozstrzygającego oddzielenia praktyk dyskursywnych i niedyskursywnych. To bowiem, co dzieje się na granicy dyskursu, pozostaje w opinii części postfoucaultowskich badaczy nierozłącz- ne, nie tworzy osobnych obszarów rzeczywistości, a pojęcie dyspozytywu, jeśli jest stosowane do akcentowania dyskursywno-niedyskursywnej dualności, staje się kate- gorią bezproduktywną (Wrana et al. 2007).

Ze względu na niejednoznaczność pojęcia dyspozytywu rozwinęły się różne warianty jego analitycznego ujęcia i teoretyczno-metodologicznego zastosowania (por.

Kumięga 2012). Można je syntetycznie podzielić na dwa najważniejsze podejścia,

Oblicza 5.indb 147 2013-07-04 09:55:00

(20)

zaznaczając równocześnie roboczy charakter tej typologii (wyróżnione tendencje nie muszą się nawzajem wykluczać, mogą wręcz uzupełniać się w jednym projekcie badawczym):

• Analiza dyspozytywów (niem. Analysen von Dispositiven). Istotą tego po- dejścia jest identyfikacja dyspozytywów jako swoistych zespołów relacji władzy.

Nie zakłada ono spójnego programu badawczego, analiza ma przede wszystkim charakter teoretyczno-opisowy i krytyczny. Przedstawiciele tego nurtu powołują się na wierność metodzie Foucaulta (zwłaszcza tekstom dotyczącym dyspozytywu seksualności i dyspozytywów bezpieczeństwa). Owocem tego pola analitycznego są rozmaite koncepcje dyspozytywów dyscyplinarnych i bezpieczeństwa, odnoszą- cych się do współczesnych fenomenów życia społecznego. W ramach Gender Stu- dies wypracowywana jest między innymi kategoria dyspozytywu płciowości (niem.

Geschlechterdispositiv), z kolei w obszarze studiów nad rządomyślnością kluczowy staje się dyspozytyw kierowania/rządzenia (niem. Führungs-/Regierungsdispositiv), a w medioznawstwie mówi się o dyspozytywach medialnych, w tym o dyspozytywie telewizji czy kina. Na swoje potrzeby adaptuje to ogólne pojęcie także postfoucaultowska krytyczna analiza dyskursu i zajmuje się między innymi dyspozytywem rasizmu czy, w ramach badań nad miejskimi nierównościami, dyspozytywem dziel- nicy (niem. Stadtteil-Dispositiv) (por. Bührmann, Schneider 2008: 11–14).

• Analiza dyspozytywu (niem. Dispositivanalyse). Ambicją tego nurtu jest przede wszystkim tworzenie podstaw teoretyczno-metodologicznych do socjologicznych analiz dyskursu i władzy (Bührmann 2004). W pierwszej kolejności chodzi więc o operacjonalizację pojęcia dyspozytywu, jego składowych i właści- wości do badań empirycznych. Do tej pory najszerzej zakrojoną próbę nakreśle- nia dyspozytywowej perspektywy badawczej w ramach analizy dyskursu podjęli Andrea D. Bührmann i Werner Schneider (2008). Za cel stawiają sobie określenie teoretycznej relacji między pojęciem dyskursu i dyspozytywu oraz podstawy metodologicznej. Jako wymiary analizy dyspozytywu wymieniają społeczną sytuację przełomu, która uruchamia dyspozytyw, dyskursy i praktyki dyskursywne, praktyki niedyskursywne, symboliczne i materialne obiektywacje oraz formowanie podmiotu (Bührmann, Schneider 2008: 92–96). W tej perspektywie badawczej nie chodzi więc o analizę dyspozytywów, „które są empirycznie rekonstruowane przy mniej bądź bardziej systematycznym użyciu określonej metodologii” (Bührmann, Schnei- der 2008: 152), lecz o metodologicznie ufundowane analizy, które stawiają pytanie, jakiego rodzaju elementy wiedzy (pochodzące z dyskursywnie realizowanych porządków wiedzy) w jakim stopniu wytwarzają realne (i tym samym mające związek z władzą) efekty, które to efekty przyjmują postać działań i dopiero wtedy mogą z powrotem oddziaływać na wytwarzające je porządki wiedzy (Bührmann, Schneider 2008).

Także Jäger (2001b), Link (2007) oraz Keller (2011) sformułowali szereg inter- pretacji pojęcia dyspozytywu. Nie mają one jednak charakteru stricte metodologicz- nego, są raczej refleksjami ogólnoteoretycznymi. Jäger ujmuje dyspozytyw jako kate-

Oblicza 5.indb 148 2013-07-04 09:55:00

(21)

gorię złożoną z trzech elementów wiedzy, do których zalicza praktyki dyskursywne, praktyki niedyskursywne oraz przedmioty. Link w kontekście dyspozytywu zajmuje się przede wszystkim relacją wiedza–władza–podmiotowość (por. Link 2007). Na- tomiast Keller, próbując łączyć perspektywę postfoucaultowską i socjologii wiedzy, definiuje dyspozytyw jako „materialną i idealną infrastrukturę” dyskursu (Keller 2011: 68) i sytuuje go, dyspozytyw, jako kategorię pomocniczą w analizie dyskursu.

Zupełnie inny, nadrzędny status nadają temu pojęciu Bührmann i Schneider, którzy mówią wręcz o „dyspozytywowej konstrukcji rzeczywistości” (Bührmann, Schnei- der 2008: 85) i upatrują w dyspozytywie kategorii ściśle powiązanej z dyskursem, ale zarazem szerszej i ogólniej.

Reasumując ten krótki przegląd wyżej wymienionych podejść, trzeba podkre- ślić, że mimo znaczących metodologicznych i metateoretycznych różnic między nimi (a także heterogeniczności w ramach każdego z nich), łączy je kilka zasad- niczych cech. Po pierwsze, czołowym odniesieniem jest dla nich myśl „późnego”

Foucaulta (odmiennie interpretowana i nierzadko zestawiana z innymi, sprzecz- nymi z nią, koncepcjami, na przykład pojęciem dyspozytywu u Giorgia Agambe- na, por. Bührmann, Schneider 2010). Po drugie, identyfikują potrzebę rozszerzenia spektrum analizy dyskursu o refleksję nad praktykami niedyskursywnymi i chętnie adaptują do tych celów pojęcie dyspozytywu¹². Po trzecie, kluczowymi problemami badawczymi staje się dla nich konstytucja podmiotu w warunkach zmiany społecz- nej i materialno-symboliczne obiektywacje tych przemian. Szczególną inspirację stanowi kategoria dyspozytywu bezpieczeństwa, którego celem jest normalizacja zachowań i mentalności, ponieważ wskazuje on na paradoksalną produktywność rozproszonej społecznie władzy w coraz to nowych obszarach życia społecznego.

Należy się zatem spodziewać, że w najbliższych latach oba nurty — analiza dyspo- zytywów i analiza dyspozytywu — będą wciąż rozwijane, ale konceptualne różnice między nimi wciąż będą narastać.

6. Podsumowanie

Bilansując powyższą rekonstrukcję, należy stwierdzić, iż aktualnie w ramach postfoucaultowskiej analizy dyskursu w Niemczech widoczne są trzy główne nurty czy grupy podejść:

• podejście lingwistyczne, socjologiczne i krytyczne, charakteryzujące się pró- bą mniej lub bardziej produktywnego rozwinięcia koncepcji dyskursu Foucaulta i wypracowania podstaw teoretyczno-metodologicznych analizy dyskursu;

12 Na marginesie tych rozważań należy zaznaczyć, że w lingwistycznej postfoucaultowskiej analizie dyskursu kategoria dyspozytywu odgrywa marginalną rolę (por. m.in. Busse, Teubert 1994; Warnke 2007; Spitzmüller, Warnke 2011). Prawdopodobnie przyczyną jest zasadnicza trudność w operacjonalizacji tego terminu do badań nad dyskursem, rozumianym jako pozytywnie funkcjonujące formacje wypowiedzi.

Oblicza 5.indb 149 2013-07-04 09:55:00