Nadzieja podstawowa w ujęciu Erika H. Eriksona a strategie radzenia sobie ze stresem okołoporodowym

Jan F. Terelak, Joanna Demkiewicz

Nadzieja podstawowa w ujęciu Erika

H. Eriksona a strategie radzenia

sobie ze stresem okołoporodowym

A R T Y K U Ł Y E M P I R Y C Z N E

Studia Psychologica UKSW 6 (2005) s. 13-36

JAN F. TERELAK, JOANNA DEMKIEWICZ Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

NADZIEJA PODSTAWOWA W UJĘCIU ERIKA H. ERIKSONA A STRATEGIE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM OKOŁOPORODOWYM

Basic hope according to Erik H. Erikson and stress coping strategies among pregnant women

Abstract

Conducted empiric research refer to a relationship between stress coping strategies re­ garding childbirth among women waiting for their first child and basic hope according to E. Erikson. In order to measure a level of hope Basic H ope Inventory constructed by J. Trzebiński and M. Zięba was used. A questioner The Coping Orientations to Problems Expe­

rienced constructed by C. S. Carvera, M. F. Scheiera, J. K. W eintrauba was used to measu­

re stress coping strategies connected with the first pregnancy. The Material included 112 women pregnant for the first time. 56 women (10-25 week) were in the first period of pre­ gnancy and 56 women were preparing for delivery (29-39 week). Results indicate that the­ oretic construct “Basic H ope” can be one of the factors, which explain womens’ attitudes regarding motherhood. Strong hope influences behavior and emotions of women causing birth stress reduction and adequate identification with a new role the role of mother.

1. WPROWADZENIE

W otaczającym nas świecie, niezależnie od historii, kultury i położenia geo­ graficznego, zjawiskami naturalnie wpisanymi w ludzką egzystencję są narodzi­ ny, rozwój, śmierć. Ciąża, k tó ra poprzedza pojawienie się nowego człowieka, wy­ m aga przystosowania się rodziny do istotnych zmian, a zatem psychologicznie stanowi jed n o ze źródeł stresu. W literaturze przedm iotu ujm ow ana jest nawet jako zdarzenie kryzysowe. Jednocześnie te dziewięć miesięcy oczekiwania może być dla m atki lub rodziny okresem rozwoju osobistego, dopełnieniem dotych­ czasowego życia.

Istn ieją b ad an ia, w skazujące n a istnienie m echanizm u psychologicznego, ułatw iającego rozw ojow ą odpow iedź n a sytuację tru d n ą . To poziom tzw. n a ­ dziei podstaw ow ej, czyli ogólnego, wcześniej form ującego się prześw iadcze­ n ia o sensow ności i przychylności otaczającej rzeczywistości. Siła tego p rz e ­ św iadczenia wpływa n a sposób reakcji człow ieka n a pojaw iające się trudności i wyzwania.

W ram ach niniejszej pracy przedstaw iono badania, których celem było stwier­ dzenie, czy poziom nadziei podstawowej wpływa na zachow ania i emocje kobiet oczekujących narodzin pierwszego dziecka. B rak osobistego doświadczenia jest

właśnie istotą stresu okołoporodow ego u pierw oródek, zaś nadzieję podstaw ową m ożna traktow ać jako jed e n ze sposobów radzenia sobie ze stresem.

2. NADZIEJA PODSTAWOWA I JEJ FUNKCJA REGULACYJNA

Istnieniu nadziei nie sposób zaprzeczyć tak n a gruncie osobistego doświad­ czenia jak również w ujęciu filozoficznym, a przede wszystkim psychologicznym. Jednakże, w tym ostatnim znaczeniu, nadzieja przedstaw iana jest jako niezbyt jasny konstrukt teoretyczny, uwikłany w zdrow orozsądkow ą aksjologię lub kono ­ tacje religijne.

2.1. STATUS TEORETYCZNY POJĘCIA „NADZIEJA PODSTAWOWA’

Przez psychologów traktow ana jest ona jako emocja, związana z zaangażow a­ niem i radzeniem sobie z trudnościam i życiowymi (Stefańska-Klar, 2002), lub ja ­ ko oczekiwanie n a spełnienie się własnych pragnień. R zadko podejm ow ane są próby zdefiniow ania jej w świetle innych zmiennych psychologicznych, np. opty­ mizm lub pesymizm, depresja, rozpacz (Seligman, 1996).

Jednym z wyjątków jest dość szeroko opracow an a przez C. R. S nydera te o ­ ria nadziei, opublikow ana w książce H a n dbook o f Hope. Theory, Measures, and A pplications (Snyder, 2000). W ujęciu tego a u to ra „nadzieja jest ro d za ­ jem m yślenia skierow anego n a cel, w którym posiadający nadzieję sp o strzega­ ją siebie jak o zdolnych do osiągnięcia p ożąd anego celu przez w ypracow anie dróg do niego, w raz z m otyw acją do zainicjow ania i podtrzym an ia użyteczno­ ści obranych stra te g ii” (Snyder, 2000, s. 25-26). D w a kluczowe pojęcia zw iąza­ ne z n adzieją to m yślenie zoriento w an e n a poszukiw anie różnych rozw iązań i m yślenie zadaniow e (pathways thinking; agency thinking). Snyder i w sp ó łp ra­ cownicy, podjęli p ró b ę u stalen ia genezy m yślenia z n adzieją (hopeful thin­ king). P od kreślają przy tym znaczenie pozytyw nego m yślenia (przejście z p ro ­ blem talk do solution talk).

W znacznym stopniu zbliżone do koncepcji C. R Snydera jest ujęcie nadziei przez R o berto Zavalloniego. W książce Psychologia nadziei Zavalloni napisał, że „mieć nadzieję to znaczy dążyć ku lepszej przyszłości, w której nie istnieją cier­ pienia i zniewolenie teraźniejszości, wierzyć, że m ożna doczekać takiej przyszło­ ści, stworzyć ją poprzez działanie” (Zavalloni, 1999, s. 10).

W Psychological Abstract znacznie więcej jest b ad a ń nad „bliskoznacznymi a n to nim am i” nadziei jak np. bezradność wyuczona lub ew okow ana sytuacyjnie (helplessness) (G arber, Seligman, 1980; Seligm an, E lder, 1985; Snyder, 2000); spostrzegana bezsilność (powerlessness) (Stefańska-K lar, 1999), a także roz­ pacz, depresja jako skutki utraty nadziei (hopelessness) (M iller, O ertel, 1995; Snyder, 2000).

Interesujący dla psychologii stresu jest fakt, że zagadnieniem nadziei zajm o­ wano się najczęściej dopiero w sytuacji jej utraty. Być m oże jest tak, że stanowi ona podstawowy m echanizm zaradczy w sytuacjach stresowych. Potw ierdzają to różne koncepcje psychoterapeutyczne (logoterapia V iktora Frankla, n o o terapia Kazim ierza Popielskiego; poznawcza koncepcja M. Seligm ana itp.). Zjawisko pośredniego wpływu nadziei na poziom procesów energetycznych ustroju, udział w regulacji neurohorm onalnej, immunologicznej i rewilitacyjnej jest dobrze

zna-ne specjalistom od schorzeń o złym rokow aniu (lekarze onkolodzy) a także ge­ riatrom (Stefańska-Klar, 1999).

N adzieja jest ważnym pojęciem w szeroko rozum ianym wsparciu psycholo­ gicznym, zwłaszcza udzielanym osobom w sytuacjach kryzysu, wychodzącym ze stanu „egzystencjalnego wyzwania” (Snyder, 2000).

Term in „n ad zieja” odnoszony jest w psychologii w spółczesnej głównie do p rzek o n ań n a własny tem at, k on k retn ie - szans n a realizację własnych celów i pozytywności przyszłych zd arzeń dla w łasnych interesów (Trzebiński, Z ięba, 2003).

2.2. NADZIEJA PODSTAWOWA W KONCEPCJI E. H. ERIKSONA

Eriksonow skie pojęcie podstawowej nadziei (basic hope) to ogólne, wcześnie form ułujące się przeświadczenie o sensowności i przychylności otaczającej rze­ czywistości. Siła tego prześw iadczenia wpływa n a sposób reakcji człowieka na pojawiające się trudności i wyzwania, tym samym decyduje o rozwoju osobow o­ ści (Trzebiński, 2004c, s. 173).

P unktem wyjścia rozw ażań n a d psychoanalityczną koncepcją nadziei jest rozszerzona koncepcja ego. E riksonow ska nadzieja jest bowiem je d n ą z ośm iu podstaw owych sił, cnót czy kom petencji ego (basic virtues o f ego). W myśl tej teo rii stadia życia człow ieka, od u ro d zen ia aż do śmierci, ukształtow ane są przez interakcję wpływów społecznych z fizycznie i psychologicznie dojrzew a­ jącym organizm em .

Erikson, jako zwolennik kryzysowych koncepcji stresu, zakłada, że rozwój osobowości odbywa się wokół kryzysów rozwojowych, rozum ianych nie jako trudność, lecz jako m om ent zwrotny z życiu. W yróżnione przez niego kryzysy to ważenie się dwóch orientacji: wobec świata i siebie. Pierwsza to orientacja p ro ­ rozwojowa, która ulepsza przystosowanie się jednostki, a przez to prowadzi do pow stania nowej kom petencji. D ruga to orientacja regresywna, której przyjęcie uniem ożliwia rozwój i prowadzi do destrukcyjnego rozwiązania kryzysu, polega­ jącego na ograniczaniu kontaktu z otoczeniem społecznym.

W edług E. H. E riksona (2002) podstawowym m om entem kryzysowym są n a ­ rodziny i okres niemowlęctwa. Pozytywne rozwiązanie każdego kryzysu wymaga osiągnięcia równowagi między ufnością i jej brakiem . N ieufność bowiem ozna­ cza również czujność, motywuje do szukania nowych sposobów radzenia sobie. N adzieja jest k om petencją oczekiwania porządku i przychylności świata, ale je d ­ nocześnie konieczności podjęcia tru d u walki o zachowanie i ulepszenie tego p o ­ rządku. Siła ego to pew ien sposób reagow ania, eksploracja, szukanie informacji, to gotowość do w chodzenia w relacje ze światem. (Trzebiński, 2004b).

O m aw iana siła ego m a charak ter poznawczy i emocjonalny, gdyż przejaw ia się w sposobie in terpretow ania i prognozow ania zdarzeń oraz w uczuciach towarzy­ szącym tym faktom . Należy też za E. H. E riksonem (2002) podkreślić jej spo­ łeczny charakter, co do sposobów powstawania i podtrzymywania, oraz pewną kulturow ą uniwersalność (np. różne religie świata). A uto r nie przedstaw ił je d ­ nak rozw iniętego opisu funkcji podstawowej nadziei u dorosłego człowieka. Ograniczył się do przedstaw ienia tylko wczesnych, dziecięcych doświadczeń. Nie rozwinęli tego pojęcia również jego kontynuatorzy. Erikson wyraźnie jednak

podkreśla ważność uform ow ania się nadziei dla dalszego rozwoju i funkcji kon­ trolnych osobowości (Erikson, 1997, 2002).

Z daniem J. Trzebińskiego i M. Zięby (2003a) podstaw owa nadzieja jest fun­ dam entalnym składnikiem posiadanego przez człowieka ogólnego schem atu czy też powiązanych schem atów „rzeczywistego świata”. C echą uniw ersalną jest p o ­ rządek i sens, oraz przychylność wobec ludzkiego losu. Ten schem at poznawczy m oże być jed n ak w różnym stopniu skrystalizowany, tak więc człowiek może m ieć dużą lub m ałą nadzieję. „N adzieja jest tym większa, im pewniejsze subiek­ tywnie są przekonania o sensownym i pozytywnym charakterze rzeczywistego świata” (Trzebiński, Z ięba, 2003a, s. 8)

Traktowanie nadziei podstawowej jako schem atu poznawczego pozwala na sform ułow anie odpowiedzi n a pytanie o treść i jej m oc regulacyjną w życiu d o ro ­ słej osoby.

N a treść nadziei podstawowej składają się przekonania o dwóch ogólnych i po­ wiązanych ze sobą właściwościach świata: o tym, że jest uporządkow any i sensow­ ny, oraz o tym, że jest generalnie przychylny ludziom (Trzebiński, Zięba, 2003a).

R easum ując eriksonowskie rozum ienie nadziei podstawowej, m ożem y stwier­ dzić, że jej specyfika regulacyjna polega n a budow aniu nowego ładu w sytuacji stresowej, związanej ze zburzeniem dotychczasowego ładu lub sytuacją nowości, oraz że istota nadziei podstawowej dotyczy otwartości poznawczej i konstruk­ tywnego działania w sytuacjach kryzysowych, łamiących dotychczasowy porzą­ dek. W łaśnie silna nadzieja sprzyja pogodzeniu się ze stratą i przejściu na p o ­ ziom budow ania nowego ładu. S trata m oże stanowić impuls do rozwoju osobo­ wości, m oże być początkiem czegoś dobrego. Silna nadzieja sprzyja wykorzysta­ niu szans, wyzwań, ułatw ia zauważenie „szczęśliwych zdarzeń” jak możliwość wyboru, oferta pom ocy czy zasobów radzenia sobie ze stresem . Poziom nadziei podstawowej łączy się więc ze sposobam i radzenia sobie ze stresem , zwłaszcza o charakterze egzystencjalnym.

3. STRATEGIE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM W UJĘCIU C. S. CARVERA, M. F. SHEIERA, J. K. WEINTRAUBA

Z nani psychologowie amerykańscy: C. S. Carver, M. F. Scheier, J. K. Wein- trau b są autoram i koncepcji radzenia sobie ze stresem i opartego na niej kwe­ stionariusza C O PE (The Coping Orientations to Problems Experienced). M odel teoretyczny, n a którym bazowano, zaczerpnęli z poznawczego m odelu stresu R. S. L azarusa (1986) oraz m odelu behaw ioralnej sam oregulacji (Carver, Scheier, W eintraub, 1989).

Z godnie z m echanizm em oceny poznawczej stresu R icharda L azarusa (1986) proces radzenia sobie ze stresem jest definiowany jako dynamicznie zmieniające się poznawcze i behaw ioralne wysiłki, m ające sprostać wymaganiom ocenianym jako obciążające lub przekraczające zasoby własne. W nurcie poznawczym stre­ su m ożna usytuować m odel radzenia sobie ze stresem zaproponow any C. S. C a­ rvera, M. F. Scheiera i J. K. W eintrauba. A utorzy ci wyróżniają dyspozycyjne ra ­ dzenie sobie ze stresem (styl), uwarunkowany sytuacyjnie coping (strategie), oraz proces radzenia sobie rozum iany jako zm ieniające się w czasie strategie co- pingu (Wrześniewski, 1996).

Zasadnicza m odyfikacja wyjściowej koncepcji, teorii Lazarusa, dokonana przez C. S. Carvera, M. F. Scheiera i J. K. W eintrauba (1989) dotyczyła rodzajów reakcji radzenia sobie ze stresem . W yodrębnili oni n a drodze teoretycznych an a­ liz i istniejących danych empirycznych 13 sposobów radzenia sobie ze stresem: aktywny coping (active coping), planow anie, powstrzymywanie konkurencyjnych działań (suppresion o f competing acitivities), ham ow anie działania (restrain co­ ping), szukanie instrum entalnego w sparcia społecznego (seekining instrumental

social support), szukanie em ocjonalnego w sparcia społecznego (seeking em otio­ nal social support), koncentrow anie się na em ocjach i n a ich wyładowaniu (focus and venting o f em otion), behaw ioralne nieangażow anie się (behawioral disanga- gement), psychiczne nieangażow anie się (mental disengagement).

P on ad to C. S. C erver, M. F. Scheier, J. K. W eintraub włączyli kilka innych strategii rad zen ia sobie ze stresem , bazując n a sugestiach, że są one ważne oraz że m ożna znaleźć dla nich teoretyczne uzasadnienie (np. w koncepcji co- pingu L azarusa). Są to następ ujące strategie: pozytywne przew artościow anie problem u (possitive reinterpretation and growth), zaprzeczanie, wyparcie (de­ nial), akceptacja (acceptance) (akceptacja streso ra oraz akceptacja aktualnie nieużywanej strategii aktyw nego copingu), zw racanie się w k ierunku religii (turning to religion).

A utorzy uważają, że powyższe strategie radzenia sobie ze stresem w pewnych sytuacjach m ogą być korzystne dla jednych i niekorzystne dla innych ludzi w od ­ m iennych sytuacjach (Carver, Scheier, W eintraub, 1989).

4. CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA STRESU OKOŁOPORODOWEGO Pozytywny wynik testu ciążowego jest zapowiedzią istotnych zmian, nie tylko psychologicznych, w życiu kobiety i w życiu rodzinnym. O kres trw ania ciąży jest czasem horm onalnego przestrojenia organizm u kobiety i psychologicznego przystosowania się do zupełnie nowej sytuacji teraz i w przyszłości (stress life event). Jest to sytuacja szczególnie tru d n a dla pierw oródek, które wchodzą w nieznaną dotychczas rolę biologiczną i społeczną (T horpe, D ragonas, G ol­ ding, 1992) Proces psychologiczny staw ania się i bycia m atką jest zagadnieniem bardzo złożonym i wieloaspektowym. M acierzyństwo (etap prenatalny, ciąża, poród, okres poporodowy, wychowanie dziecka) m ożna rozpatryw ać w aspekcie biologicznym, etologicznym, społecznym, kulturowym, systemowym, rozw ojo­ wym, kryzysowym (Striegel-G oldm an i wsp., 1996; Terelak, 1997; Bartosz, 2002). Oczekiwanie na narodziny pierwszego dziecka jest dla kobiety procesem dy­ namicznym. Towarzyszy m u wiele oczekiwań i zdarzeń, które m ogą ułatwiać lub u trudniać adaptację do nowej roli. D o procesów ułatwiających adaptację do roli m atki należy identyfikacja z wyobrażeniem „dobrej m atk i”, akceptacja ciąży, sa­ tysfakcja z nowej roli, nowe postrzeganie siebie i partnera, nasilone poczucie ko ­ biecości (B reen, 1975; Budrowska, 2000).

Przez lata zainteresow anie badaczy skupiało się na reakcjach emocjonalnych ciężarnych kobiet wynikających z poro d u (połóg jako okres podwyższonego ry­ zyka chorób psychicznych) niż z zainteresow ania ogólną sytuacją psychologiczną podczas ciąży (Huizink, 2000). Szeroko badane było zagadnienie depresji w cza­ sie ciąży (G reen, M urray, 1994). Większość b ad ań skupiała się n a szacowaniu

występowania i wpływu symptomów depresji i lęku w ciąży oraz przy porodzie. Jednakże do b adań wykorzystywano ogólne skale lęku (jak np.: STAI; Spielber­ ger, 1970; MAS; Taylor, 1953) a nie narzędzia psychologiczne, m ierzące specy­ ficzne dla ciąży lęki i niepokoje (Huizink, 2000).

Późniejsze b adania wykazały, że kobiety w ciąży m ogą doświadczać specyficz­ nych obaw, dotyczących poczucia b raku kom petencji, związanych z bólem i u tra ­ tą kontroli w czasie porodu; obaw, co do własnego życia i życia dziecka; niep o­ koju odnośnie do zm ian w życiu osobistym spowodowanych ciążą i urodzeniem dziecka (D unkel, Schter, 1998; Sjögren, 1997). W innych badaniach nad lękiem w czasie ciąży wyróżniono następujące (specyficzne) aspekty: „lęk przed byciem w ciąży”, „lęk dotyczący p o ro d u ”, „lęk dotyczący hospitalizacji” (Levin 1991); oraz lęk fizyczny, lęk związany z opieką nad dzieckiem i karm ieniem now orod­ ka, lęk związany z przyszłym wychowywaniem potom stw a (Huizink, 2000).

S trategie radzen ia sobie ze stresem związanym z ciążą były szeroko b ad an e w populacji kobiet „podwyższonego ryzyka”; takich jak bezdom ne (Killison, 1995), niep ełn o letn ie (D ukew ith, Borkowski, W hitm an, 1996), kobiety uzależ­ nione od alkoholu i/lub narkotyków (B lechm an, Lowell, G a rre tt, 1999), cię­ żarn e zapłodnione m eto d ą in vitro (H uizink, 2000). Szeroko b ad an e były rów­ nież strategie rad zen ia sobie ze stresem jak o predyktory depresji p o p o ro d o ­ wej. O gólnie, b ad an ia te pokazują, że strategia rad zenia sobie ze stresem - unikanie (disengagement coping) jest często zw iązana ze w zrostem negatyw ­ nych konsekwencji, jak chociażby d epresja poporodow a, a chroni przed nią np. wysoka sam oocena. N ato m iast uzależnione i m łodociane ciężarne częściej używają agresywnego copingu, który jed n a k nie redukuje odczuw anego stresu (H uizink, 2000).

N a poziom ie populacji przew ażająca liczba kobiet należy do grupy norm alne­ go ryzyka (normal risk category), poniew aż są one narażone n a średni poziom psychospołecznego (psychosocial) stresu. Są zm uszone wprowadzić konieczne przystosowania (adjustments) do zmieniających się w arunków życia, spow odo­ wanych ciążą i byciem rodzicem . Jednocześnie czynniki potencjalnie wywołujące stres, jak wydarzenia życiowe (life events), codzienne trudności (daily hassles), stres związany z pracą (work stress) m ogą powodować dystres i lęk, nałożony na stres i wątpliwości wynikające z sam ego faktu ciąży (Huizink, 2000). Poniżej przedstaw ię b ad ania dotyczące tej problem atyki.

R achel Levy-Shift i wsp. (1998), stosując m odel teoretyczny R. S. Lazarusa, przeprowadzili b ad ania dynamiki stresu i radzenia sobie, jako głównego m echa­ nizmu, leżącego u podstaw przystosowywania się do roli macierzyńskiej i wycho­ wawczej oraz rozwoju now orodka. Były to podłużne b adania 140 rodzących pierwszy raz kobiet. B adanie objęło pom iar oceny poznawczej macierzyństwa, używanych strategii radzenia sobie i zasobów wspierających radzenie sobie w ciąży oraz w pierwszym, szóstym i dwunastym m iesiącu po porodzie. W szyst­ kie pom iary stresu i radzenia sobie pokazują systematyczne rozwojowe zmiany przez przejście do roli macierzyństwa. R achel Z achariah (1996) w swoim b a d a ­ niu stw ierdziła pozytywny wpływ wsparcia społecznego n a radzenie sobie ze zda­ rzeniam i stresowymi w okresie ciąży (pierwsze dziecko). Uzyskano następujące wyniki: 17,9% badanych kobiet doświadczało od średniego do dotkliwego stre­

su; 72,2% kobiet uzyskało wysoki wynik w poziom ie dobrostanu psychicznego. Przyjęty i zweryfikowany m odel podkreśla bezpośredni i negatywny wpływ stre­ sujących w ydarzeń i bezpośredni, pozytywny wpływ w sparcia społecznego na zdrowie psychiczne i sam opoczucie w czasie ciąży.

A nn M arie Yali, M arci Lobel (2002) prowadzili podłużne bad an ia w grupie 163 ciężarnych kobiet w wieku 18-40 lat, badano: między 10-25 tygodniem i 21­ 35 tygodniem ciąży. Przyjęto, że odporność na stres skupia się n a zasobach u ła­ twiających adaptację podczas stresujących okoliczności. B adanie uwzględnia wpływ trzech zasobów: optymizmu, wsparcia, statusu socjoekonom icznego. Po­ stawiono hipotezę, że te zasoby są ważne i sprzyjają używaniu adaptacyjnego co- pingu. W ykazano, że optymizm wiąże się z rzadszym stosowaniem strategii u n i­ kania i niższym emocjonalnym dystresem. W iększe wsparcie społeczne wiąże się z częstszym stosowaniem unikowego i zadaniow ego copingu oraz z większym emocjonalnym dystresem. Pozytywna sam oocena zaś była jedyną drogą copingu połączoną z mniejszym stresem . Jed n ak analizy pokazują, że „zasoby” te są p o ­ wiązane ze stresem tylko we wczesnej ciąży oraz że radzenie sobie nie jest p o ­ wiązane ze stresem w czasie całej ciąży. Wyniki sugerują, że jest wysoki poziom stabilności w radzeniu sobie ze stresem przez cały czas ciąży. Są to więc wyniki odm ienne od b adań A. H uizink (2000), czego przyczyny m ożna dopatrywać cho­ ciażby w zróżnicowanym term inie i częstości badań kobiet w ciąży.

A utorzy koncepcji radzenia sobie ze stresem , n a której o p arte są b ad ania w łasne, S. C. Carver, M. F. Scheier i J. K. W eintraub podkreślają, że dan a stra ­ tegia m oże nie być dezadaptacyjna sam a z siebie (intrinsically maladaptive), ale może stać się dysfunkcyjną (dysfunctional), gdy polega się n a niej w długich okresach, kiedy inne strategie są bardziej użyteczne. A utorzy nie sprecyzowali jed n ak rozum ienia term inu „adaptacyjny coping” (C arver, Scheier, W eintraub,

1989, 1994).

W badaniach n ad stresem wyróżnia się poziom y analizy: fizjologiczny, psycho­ logiczny i społeczny. D la kobiety w ciąży rozwiązanie transakcji stresowej, ko­ rzystnej np. n a poziom ie społecznym (przyjęcie nowej roli społecznej) m oże łą ­ czyć się z dużymi kosztam i n a poziom ie psychologicznym (negatywne emocje) i fizjologicznym (dolegliwości ciążowe) (Terelak, 2001).

Kluczową zasadą m odelu copingu jako procesu jest, iż wybór strategii rad ze­ nia sobie będzie zależał od jej znaczenia dla adaptacji, od wymogów k on k retn e­ go stresora oraz jego kontekstu, który będzie zm ieniał się w czasie (H eszen-N ie- jodek, 1996). Jako że ciąża sam a jest procesem , ze zróżnicowanymi i zm ieniają­ cymi się w jej trakcie wymaganiami, rodzi to konieczność zm ian strategii rad ze­ nia sobie w ciągu tych dziewięciu miesięcy. Inne strategie b ęd ą np. adaptacyjne na początku ciąży, a inne na końcu.

D o sform ułow ania własnych hipotez badawczych wielce przydatne jest odwo­ łanie się do psychologii prenatalnej i psychologii m acierzyństwa (Kitzinger, 1996; Kornas-Biela, 2002). N a podstaw ie teoretycznych analiz psychologicznej sytuacji stresowej kobiety ciężarnej zakładamy, że adaptacyjnymi, adekwatnym i dla początku ciąży, są strategie: akceptacja, pozytywne przew artościowanie, p o ­ szukiwanie em ocjonalnego wsparcia, ham ow anie działania, powstrzymywanie konkurencyjnych działań, behaw ioralne nieangażow anie się. Adaptacyjnymi dla

ostatnich tygodni ciąży są strategie: aktywny coping, planow anie, ale również ak­ ceptacja, pozytywne przew artościowanie, poszukiwanie em ocjonalnego i instru­ m entalnego wsparcia, oraz powstrzymywanie konkurencyjnych działań.

Nie rozstrzygamy roli w procesie radzenia sobie ze stresem związanym z ciążą następujących strategii radzenia sobie z ciążą: zwracanie się w kierunku religii, psychiczne nieangażow anie się, oraz n a początku ciąży - poszukiwanie instru­ m entalnego wsparcia.

5. MATERIAŁ I METODA BADAŃ

W tej części przedstaw ione zostaną wnioski z b a d ań dotyczących relacji n a ­ dziei podstaw owej (zm iennej niezależnej) do strategii rad zenia sobie ze stre ­ sem okołoporodow ym (zm iennej zależnej), będące podstaw ą własnych h ip o ­ tez. N ie m a wpraw dzie b a d a ń bezpośred n io łączących obie te zm ienne. J e d ­ nakże istnieje wiele b a d a ń z wykorzystaniem kw estionariusza do b a d a n ia p o ­ ziom u nadziei podstaw owej - Basic Hope Inventory autorstw a Jerzego Trzebiń­ skiego i M ariusza Zięby, k tó re m ogą stanow ić podstaw ę sform ułow ania h ip o ­ tez odnośnie do oceny roli nadziei podstaw owej w sytuacji radzenia sobie ze stresem pierwszej ciąży.

Z b ad ań Trzebińskiego i Zięby (2003b) nad adaptacyjnością (poznawczą, em ocjonalną i behaw ioralną) m łodzieży licealnej wynika, że nadzieja podstaw o­ w a jest decydującym czynnikiem wpływającym n a konstruktywność przeddecy- zyjnych procesów poznawczych w sytuacji stresowej. Wpływa ona n a pozytyw- ność myślenia i pozytywność emocji wobec tej sytuacji. R ola wiary we własny sukces jest mniejsza, z wyjątkiem podejm ow ania i realizacji decyzji (behaw ioral­ n a reakcja n a stratę), kiedy istotne są oba czynniki. Decyzje stają się konstruk­ tywne dzięki współwystępowaniu silnej nadziei i wiary we własny sukces.

Innym przykładem m oże być badanie weryfikujące hipotezę o pozytywnym wpływie nadziei podstawowej n a powodzenie procesu terapeutycznego. U dział w intensywnej terapii grupowej m ożna traktow ać jako sytuację stresową dla osób z silnymi problem am i em ocjonalnym i i interpersonalnym i, ze względu n a możli­ wość naruszenia ważnych obszarów tożsam ości danej osoby (M cQ ueeney, Stan­ ton, Sigmon 1997; Trzebiński, Z ięba, 2004c).

Ogólnie sform ułowany problem badawczy brzmi następująco: Czy wysoki p o ­ ziom nadziei podstawowej sprzyja stosowaniu efektywnych strategii radzenia so­ bie ze stresem okołoporodow ym ?

5.1. OSOBY BADANE

Z b adan o 112 kobiet będących w pierwszej ciąży, przy czym 56 z nich było w początkowym okresie ciąży (10-25 tydzień, jak w b adaniach Yali, Lobel, 2002) i tyle samo przygotowywało się już do porodu (29-39 tydzień). W grupie I - pań n a początku pierwszej ciąży - 32,56% badanych m iało wykształcenie wyższe, 55,81% wykształcenie średnie, zaś 11,62% zawodowe. Średnia wieku wynosiła 26 lat, zakres wieku od 20 do 31 lat. W grupie II - pań w końcowym okresie pierwszej ciąży - 81,48% badanych m iało wykształcenie wyższe, 14,81% średnie, 3,7% zawodowe. W iek w tej grupie w ahał się od 22 do 33 lat, średnia wieku wy­ nosiła 29 lat.

Zw racano uwagę na dość zaawansowany tydzień ciąży kobiet, które przydzie­ lone są do grupy: początek ciąży. Wynika to z faktu, że znaczna większość o tym, że jest w ciąży, dowiaduje się od ginekologa ok. 9 tygodnia jej trw ania (tu: 35% kobiet między 3-6 tyg.; 45% kobiet między 6-8 tyg. ciąży; 10% kobiet m iędzy 9-10 tyg.; 10% kobiet między 11-15 tyg. ciąży). Z tego względu nie udało mi się dotrzeć do p ań w pierwszych tygodniach ciąży. Nie chciałam również prosić o wypełnie­ nie kwestionariuszy zaraz po pierwszej wizycie u lekarza, żeby dać czas n a prze­ myślenie, co ta sytuacja zm ienia w dotychczasowym życiu kobiety i jej bliskich.

G rupę kon tro lną stanowiło 58 kobiet, które miały już doświadczenie m acie­ rzyństwa. Średnia wieku w tej grupie wynosiła 29 lat (panie w wieku od 21 do 34 lat), osoby z wykształceniem: wyższym, średnim i zawodowym stanowiły odpo ­ wiednio: 47,61%; 35,71% i 16,66% grupy.

Wszystkie osoby badane były aktywne zawodowo. 5.2. SPOSÓB POMIARU ZMIENNYCH

- N adzieja podstaw owa b ad an a była przy użyciu Kwestionariusza Nadziei Pod­ stawowej (B H I) skonstruow anego przez J. Trzebińskiego i M. Z iębę w poszerzo­ nej wersji B H I-251. Kwestionariusz ten składa się z 25 pytań, w tym 19 jest dia­ gnostycznych, 6 buforowych. Jest narzędziem samoopisowym. M oże być stoso­ wany w badaniach indywidualnych i grupowych. K ażdorazow o badany wybiera jed n ą w pięciu odpowiedzi od „zdecydowanie nie zgadzam się” do „zdecydowa­ nie zgadzam się”. W ynikiem jest sum a punktów, stanow iąca wskaźnik ogólnego poziom u nadziei podstawowej. Z akres możliwych wyników to 19-95 punktów.

R zetelność kw estionariusza szacowano na podstaw ie zgodności wewnętrznej i stabilności bezwzględnej. W skaźnik zgodności wewnętrznej (alfa Cronbacha) wynosił od 0,60 do 0,81 w 8 badaniach n a łącznej liczbie 558 starszych liceali­ stów. Stwierdzono również satysfakcjonującą stabilność narzędzia w badaniu 136 osób w odstępie dwóch miesięcy (korelacja r-Pearsona 0,62).

- Strategie radzenia sobie ze stresem badane były za pom ocą K w estionariusza C. S. Carvera, M. F. Scheiera, J. K. W eintrauba o nazwie C O P E (The Coping Orientations to Problems Experienced). K w estionariusz ten składa się z dwóch wersji: C O PE -ST Y L i C O PE-STR A T do bad ania stylu i strategii radzenia sobie, różniących się instrukcją i form ą gram atyczną itemów. W badaniu wykorzystano wersję C O PE-STR A T2, do której w instrukcji m ożna było podać sytuację streso­ wą (tu: zmiany wynikające z bycia w pierwszej ciąży). Osoby badan e ustosunko­ w ują się do każdego stw ierdzenia przez zakreślenie cyfry od 1 - „w ogóle tak nie postęp uję”; do 4 - „zazwyczaj tak p o stęp u ję”. Wyniki oblicza się oddzielnie dla każdej skali. Im wyższa liczba punktów, tym silniejsza tendencja do stosowania określonego rodzaju radzenia sobie ze stresem .

K w estionariusz składa się z 60 pozycji, w oryginalnej wersji tworzących 15 skal, przy czym 13 wyodrębniono n a drodze teoretycznych analiz (por. rozdz. 2),

1 Dziękujemy autorom za wyrażenie zgody na wykorzystanie kwestionariusza do badań naukowych (zgoda ustna z dnia 17 III 2004 r.).

2 Dziękujemy panu Kazimierzowi Wrześniewskiemu za udostępnienie do badań naukowych wersji kwestionariusza w języku polskim (zgoda ustna z dnia 22 IV 2004 r.).

po zoperacjonalizow aniu poddano analizie czynnikowej. Tak otrzym ano 11 czyn­ ników, z czego tylko dwa nie pokrywały się z założeniam i teoretycznymi, tzn. skale: aktywny coping i planow anie utworzyły jed e n wymiar, podobnie: poszuki­ wanie em ocjonalnego w sparcia i poszukiwanie instrum entalnego wsparcia. D o tak skonstruow anego kw estionariusza dołączono dwie nowe skale: używanie al­ koholu lub narkotyków (alkohol and drug use), oraz p róbną skalę: hum or.

Adaptację kulturową kwestionariusza C O PE przeprowadzono pod kierunkiem K. Wrześniewskiego (1996). W badaniach własnych posłużono w analizie czynni­ kowej m etodą osi głównych z rotacją Varimax (PAF i varimax rotation, z wykorzy­ staniem pakietu STATISTICA, wersja 5.1). Uzyskaliśmy następujące skale:

1. Radzenie sobie ze stresem przez koncentrację na problemie, w skład której weszły itemy z następujących skal teoretycznych: planow anie (3 itemy), p o ­ wstrzymywanie konkurencyjnych działań (3 itemy), ham ow anie działania (2 ite ­ my), pozytywne przew artościowanie (1 item ) i aktywny coping (1 item).

2. Ucieczka od problemu w alkohol lub inne substancje psychoaktywne, w której to znalazły się 4 itemy ze skali: używanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych i 1 item ze skali zaprzeczanie („Nie przyjmuję do wiadomości, że to się stało ”).

3. Poszukiwanie emocjonalnego wsparcia, k tó ra podobnie jak w analizie twórców am erykańskiego kw estionariusza C O P E pow stała ze skal: poszukiw a­ nie em ocjonalnego w sparcia (4 itemy) i poszukiw anie instrum entalnego w spar­ cia (3 itemy).

4. Zwracanie się w kierunku religii, któ ra całkowicie pokrywa się z w ersją ory­ ginalną kwestionariusza.

5. Pozytywne przewartościowanie i akceptacja, k tó rą tw orzą po dwa itemy z tych skal.

6. Ucieczka w świat marzeń i żartowanie z sytuacji to skala utw orzona przez 3 item y ze skali h u m or i 2 item y ze skali psychiczne nieangażow anie się (np. „M arzę o czymś innym ”, „C hodzę do kina lub oglądam TV, żeby mniej o tym m yśleć”).

7. Skalę wypieranie, ignorowanie problemu tw orzą 2 itemy z oryginalnej skali zaprzeczanie oraz 1 item ze skali hum o r („D rw ię sobie z tej sytuacji”).

8. Koncentracja na emocjach i ich wyładowaniu, to skala całkowicie pokrywa­ jąca się z wersją oryginalną.

Powyższe skale w znacznej części zgodne są ze skalami uzyskanymi w badaniu prowadzonym przez K. W rześniewskiego (1996) n a studentach, dwie skale cał­ kowicie pokrywają się z wersją am erykańską. Kwestionariusz C O P E w naszej adaptacji składa się z 8 skal, w których 40 pytań weszło jako diagnostyczne. Tak znaczna redukcja liczby pytań wynika z przyjętego założenia o niewłączaniu do czynnika pozycji kwestionariusza, które uzyskały ładunek powyżej 0,3 na kilku wym iarach (czynniki kooperacyjne). Zdecydow ano się n a jed e n wyjątek wobec tej reguły. Dotyczy on pytania n r 50 („Drwię sobie z tej sytuacji”), które włączo­ no, m im o iż uzyskał ładunek powyżej 0,3 n a dwóch czynnikach. U znano jednak, iż pozwala n a to tak wysoka w artość ładunku, bo 0,591, czyli prawie 36% w arian­ cji n a skali „wypieranie przez ignorow anie problem u” w porów naniu z ład u n ­ kiem 0,391 n a czynniku „ucieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji”.

R zetelność polskiej wersji CO PE: Stabilność bezwzględna była b ad an a na próbie 25 studentów, który rozwiązywali kwestionariusz dw ukrotnie w odstępie 4 tygodni. O trzym ane współczynniki korelacji odpowiedzi w poszczególnych skalach wynosiły od 0,60 do 0,80 (Wrześniewski, 1996).

D la pozycji wchodzących w skład skal otrzym anych w wyniku analizy czynni­ kowej n a grupie kobiet zbadano zgodność wew nętrzną. W spółczynniki alfa C ronbacha wahały się w przedziale 0,62-0,85. Trafność tak otrzym anej skali sza­ cowano przez zbadanie 40 m łodych kobiet pracujących zawodowo kw estionariu­ szem C O PE STRAT i kwestionariuszem do badania strategii radzenia sobie ze stresem N. S. E n d lera i J. D. A. Parkera: CISS-S. Uzyskaliśmy następujące k o re­ lacje. Skala koncentracji na problem ie z kw estionariusza CISS-S korelow ała za skalami C O PE: K oncentracji na problem ie (0,69); Zw racanie się w kierunku re ­ ligii (0,41); Pozytywne przew artościow anie i akceptacja (0,39); W ypieranie (-0,37). Skala koncentracji n a em ocjach z CISS-S korelow ała za skalami CO PE: U cieczka w alkohol (0,37). Skala u nikanie z kw estionariusza CISS-S korelow ała za skalami CO PE: U cieczka w alkohol (0,57); Poszukiwanie em ocjonalnego w sparcia (0,42); U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji (0,32).

- A n k ieta w łasna - w ypełniana n a samym początku badania, m iała n a celu k ontrolę zm iennych zakłócających, jak np. oparcie w partnerze, rodzinie, znajo­ mych, stosunek do m acierzyństwa, obawy związane z ciążą (np. relację z ojcem dziecka, sytuację m aterialną, b rak czasu dla siebie, zdrowie własne i dziecka) itp. A nk ieta nie zaw iera pytania o planow anie ciąży ze względu n a duże obcią­ żenie zm ienną aprobaty społecznej, za wskaźnik przyjęto fakt w yobrażania so­ bie siebie jako m atkę przed zajściem w ciążę i w chwili badania. D rug ą funkcją ankiety było określenie stosunku do zm ian, jakie wiążą się z ciążą i n a ro d z e ­ niem pierwszego dziecka. Przy czym nie chodziło o analizę tych zm ian (jako­ ściowych i ilościowych), lecz sprow okowanie badanych do zastanow ienia się n ad tymi zagadnieniam i.

Przy konstrukcji ankiety opierano się n a badaniu pilotażowym prowadzonym za pośrednictw em Internetu . N a forum dyskusyjnym (grupa dyskusyjna - pl. soc. dzieci, oraz forum rodziceonline) przedstaw iono tem at b adań i zaproszono do współpracy panie w pierwszej ciąży lub będące już m am am i. Pytano o to, jakie zmiany nastąpiły w ich życiu, czego obawiają/obawiały się, jakie są plusy i minusy bycia w ciąży. N adesłane odpowiedzi posłużyły do konstrukcji ankiety własnej.

5.3. PRZEBIEG BADAŃ

B adania prow adzono przez rok, od kwietnia 2004 do kwietnia 2005 r. Starano się badać stres w ciąży nieobciążonej zwiększonym ryzykiem. D latego w przy­ padku kobiet we wczesnej ciąży, osoby bad ane były proszone o wypełnienie an ­ kiety i kwestionariuszy w poradni ginekologicznej, w ten sposób o udziale w b a ­ daniu decydował lekarz bądź położna, n a podstaw ie karty pacjentki. G rupę ko­ biet w zaawansowanej ciąży pozyskano ze szkoły rodzenia. N a ogół wszystkie ko ­ biety proszone były o w ypełnienie kwestionariuszy w domu. O gólnie o celu i za­ kresie b adan ia inform ow ano n a pierwszej stronie zestawu kwestionariuszy.

Pierw otnie badanie m iało być badaniem podłużnym (grupy zależne). Chcąc zachęcić ciężarne do wzięcia udziału w kolejnej edycji badania, wprowadzono

nagrodę za udział w badaniu - książeczkę Kieszonkowy poradnik na poczàtek wy­ dan ą przez Fundację „Rodzić po Ludzku”. Podczas pierwszego etapu b ad ań wy­ stąpiły jed n ak duże trudności (np. odm owa w ypełnienia całości kwestionariuszy, brak telefonu kontaktow ego itp.), które uniemożliwiły przeprow adzenie drugie­ go pom iaru. M usiał więc ulec zm ianie plan badawczy n a rzecz m odelu pom ia­ rów niezależnych. Zachow ano prezenty, jako form ę zachęty do udziału w b a d a ­ niu (produkty od firmy H IPP: kalendarz ciąży, śliniaczek, łyżeczka dla dziecka, h erbatka dla kobiet karmiących).

B adane, po zapoznaniu się z celem b ad ania i wypełnieniu ankiety, wypełniały kwestionariusz dotyczący radzenia sobie ze stresem związanym z oczekiwaniem narodzin pierwszego dziecka - C O PE STRAT, a później kwestionariusz BHI-25. W ypełnienie całości zajmowało około 25 min., na co badane miały przynajmniej tydzień.

6. WYNIKI BADAŃ

D o opisu wyników w poszczególnych skalach używane będą następujące skróty: Konc_Probl - skala radzenia sobie ze stresem przez koncentrację na problemie; Uc_Alkoh - skala Ucieczka w alkohol; Emoc_W sp - skala Poszukiwanie emocjo­ nalnego wsparcia; Zwra_Relig - skala Zwracanie się w kierunku religii; Poz_Przew - skala Pozytywne przewartościowanie i akceptacja; Uc_M /Z - skala Ucieczka w świat m arzeń i żartowanie z sytuacji; Wyparc. - skala W ypieranie (ignorowanie problem u); Konc_Emoc - skala Koncentracja na emocjach i ich wyładowaniu.

H ipotezę dotyczącą zależności między wynikiem ogólnym w kwestionariuszu B H I a strategiam i radzenia sobie ze stresem z kw estionariusza C O P E zweryfi­ kowano oceniając korelacje między tymi zmiennymi. Tabela 1 zawiera w spół­ czynniki korelacji r-Pearsona między wynikiem nadziei podstawowej i strategia­ mi radzenia sobie w grupie 170 kobiet.

Tabela 1. Korelacje r-Pearsona między wynikiem ogólnym BHI a strategiami COPE.

Konc Probl Uc Alkoh Emoc_Wsp Zwra_Relig Poz Przew Uc M/Ż Wyparc. Konc_Emoc

B 0,223* -0,213* 0,330* 0,285* 0,157* -0,183* -0,094 -0,122 HI p=, 0003 p=0,005 p=0,000 p=0,000 p=0,041 p=0,017 p=0,225 p=0,113 * Oznaczone współczynniki. korelacji są istotne dla p < 0,05; N= 170

Jak wynika z powyższej tabeli, istnieje istotna statystycznie zależność między wynikiem BH I a strategiami: Koncentracja na problem ie; Ucieczka w alkohol; Po­ szukiwanie emocjonalnego wsparcia; Zwracanie się w kierunku religii; Pozytywne przewartościowanie i akceptacja; Ucieczka w świat m arzeń i żartowanie z sytuacji.

Wyniki te są zgodne z hipotezą m ówiącą o istnieniu dodatniej korelacji m ię­ dzy poziom em nadziei podstawowej a adaptacyjnym i strategiam i radzenia sobie ze stresem .

H ipotezy zakładające istnienie ujem nej korelacji poziom u B H I i skal nieko­ rzystnych dla procesu radzenia sobie ze stresem , dotyczą takich strategii rad ze­ nia sobie ze stresem jak: U cieczka w alkohol; U cieczka w świat m arzeń i żarto ­ wanie z sytuacji. Dwie pozostałe hipotezy odnoszące się do strategii: W ypieranie

(ignorowanie problem u) i K oncentracja n a em ocjach i ich wyładowaniu, należy odrzucić ze względu n a brak istotności w korelacji między B H I i CO PE.

W celu weryfikacji hipotezy o wpływie etapu macierzyństwa na wybór strategii radzenia sobie ze stresem, porównano wyniki trzech grup: kobiet na początku ciąży (I), kobiet w ostatnich tygodniach ciąży (II) i kobiet będących już m atkami (III).

Tabela 2 p rzedstaw ia wyniki testów p o st hoc T-Tukeya dla pierwszej skali C O PE : K o n centracja n a p roblem ie. H om ogeniczność w ariancji w ew nątrzgru- powych dla tej skali pozw ala n a wykorzystanie tej m etody. W artość statystyki F = 10,15 dla p = 0,000069 je s t także istotna.

Tabela 2. Wyniki testu kontrastów T-Tukeya dla skali COPE: Koncentracja na problemie dla grup: I - początek ciąży; II - koniec ciąży; III- grupa kontrolna (matki);

(założenie o homogeniczności wariancji wewnątrzgrupowych spełnione). EFEKT GŁÓWNY {I} {II} {III} Średnia wyników 22,66072 26,42857 25,24138 Początek ciąży {I} ---- 0,000051* 0,006636* Koniec ciąży {II} 0,000051* --- 0,341035 Gr. Kontrolna {III} 0,006636* 0,341035 ---poziom istotności a=0,05

D la skali K oncentracja n a problem ie istotna statystycznie jest różnica między kobietam i n a początku ciąży (grupa I) i na końcu ciąży (grupa II). Rów nież istot­ n a statystycznie jest różnica między kobietam i znajdującymi się w końcowym okresie ciąży (grupa II) i kobietam i będącym i już m atkam i - grupą kontrolną (III). Przy czym średnia wyników jest najwyższa dla grupy drugiej, czyli strategia K oncentracji n a problem ie jest najczęściej wykorzystywana właśnie w tej grupie. N a podstaw ie powyższych wyników m ożna jedynie orzec, że grupą wyróżniającą się pod względem stosow ania strategii K oncentracja na problem ie, jest grupa pierwsza, k tó ra wybierała ją najrzadziej.

D ruga hipoteza, odnosząca się do zależności strategii radzenia sobie ze stresem od etapu macierzyństwa, dotyczy skali: Poszukiwanie emocjonalnego wsparcia. A naliza wariancji wewnątrz grup wykazała ich homogeniczność (Fmax=4,198; C=0,494, p=0,00001). Test F wykazał statystycznie istotną różnicę między grupa­ mi (F=5,87, p=0,0035). Tabela 3 zawiera wartości praw dopodobieństwa testu kontrastów T-Tukeya dla nierównych liczności.

Tabela 3. Test kontrastów T-Tukeya dla skali: Poszukiwanie emocjonalnego wparcia dla grup: I - początek ciąży; II - koniec ciąży; III- grupa kontrolna (matki);

(założenie o homogeniczności wariancji wewnątrzgrupowych spełnione). EFEKT GŁÓWNY {I} {II} {III} Średnia w grupie 20,07143 21,94643 19,25862 Początek ciąży {I} -— 0,053761 0,574638

Koniec ciąży {II} 0,053761 --- 0,002614* Gr. kontrolna {III} 0, 574638 0,002614* ---poziom istotności a=0,05

Jak wynika z powyższej tabeli, istotna statystycznie jest różnica między grupą kobiet w końcowym okresie ciąży i grupą kontrolną. Przy czym średnia wyników w grupie kobiet oczekujących narodzin jest wyższa, czyli strategia: Poszukiwanie em ocjonalnego w sparcia jest najczęściej w ybierana w tej grupie. Wynik ten nie jest zgodny z oczekiwanym, w związku z czym należy odrzucić tę hipotezę.

O dnośnie do pozostałych strategii radzen ia sobie ze stresem b ad an ia m ają c h a ra k te r eksploracyjny ze względu n a b rak przesłan ek teoretycznych do p o ­ staw ienia hipotez. Spraw dzono jed n a k w jakiej grupie d an a strateg ia jest wy­ korzystywana najczęściej, posługując się w dalszym ciągu analizą wariancji. P o­ niżej przedstaw ione są wyniki analizy dla pozostałych sześciu skal kw estiona­ riusza C O PE.

A naliza wariancji międzygrupowych dla wyników w skali 2: Ucieczka w alko­ hol. D la skali tej wariancje wewnątrzgrupowe nie były hom ogeniczne, dlatego wykonano analizę dla statystyk nieparam etrycznych Kruskala-Wallisa, któ ra wy­ kazała brak różnic między grupam i (H = 2,04, p= 0,36). N a podstawie tego m ożna założyć, że wyniki w tej skali nie zależą od faktu bycia w ciąży lub bycia m atką.

K olejna skala to: Zw racanie się w kierunku religii. D la skali tej wariancje w e­ w nątrzgrupow e były hom ogeniczne (Fm ax=1,270; C=0,381; p= 0,644) jednak test F wykazał brak istotnych statystycznie różnic między trzem a grupam i (F=1,192; p= 0,306). Podobnie dla skali 5: Pozytywne przew artościowanie i ak­ ceptacja. W ariancje w ew nątrzgrupowe były hom ogeniczne, różnice między gru­ pam i w teście F były istotne statystycznie (F=3,1720; p = 0,044) jed n ak test kon­ trastów T-Tukeya (dla nierównych liczności) nie wykazał istotnych statystycznie różnic między poszczególnymi grupam i. Rów nież n a poziom ie istotności a =0,1 oraz w bardziej liberalnym teście kontrastów N IR nie uzyskano statystycznie istotnych różnic.

K olejna strategia to: U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji. Test ho- m ogeniczności wariancji wewnątrzgrupowych wykazał jednorodność wariancji (Fm ax=1,729; C=0,422; p= 0,128). Test F wykazał istnienie różnic między gru­ pami: F=5,7464; p=0,003859. Test kontrastów T-Tukeya dla nierównych liczno­ ści pokazuje istotność statystyczną różnic m iędzy grupą pierwszą i trzecią, co p o ­ kazuje tab ela 4.

Tabela 4. Test kontrastów T-Tukeya dla skali: Ucieczka w świat marzeń i żartowanie z sy­ tuacji dla grup: I - początek ciąży; II - koniec ciąży; III- grupa kontrolna (matki);

(założenie o homogeniczności wariancji wewnątrzgrupowych spełnione). EFEKT GŁÓWNY {I} {II} {III} średnie wyniki 8,517858 9,339286 10,44828 początek ciąży {I} -— 0,328701 0,002376*

koniec ciąży {II} 0,328701 --- 0,1325 gr. kontrolna {III} 0,002376* 0,1325 ---poziom istotności a =0,05

Z powyższej tabeli m ożna wnioskować, że najczęściej strategia: U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji w ybierana jest w grupie kontrolnej, czyli

w śród kobiet będących już m atkam i. M ożna też zauważyć, że częstość korzysta­ nia z tej strategii w zrasta wraz z kolejnymi etapam i macierzyństwa.

K olejna skala w kwestionariuszu C O P E to: W ypieranie (ignorowanie p ro ble­ m u). Z e względu n a b rak hom ogeniczności wariancji wewnątrzgrupowych (Fm ax=3,253; C=0,510; p=0,000113) posłużono się testem H Kruskalla-W allisa (K-W). Test ten wykazał istnienie różnic między grupam i (H =13,48; p=0,0012). Tabela 5 zawiera wyniki porównywania param i poszczególnych grup za pom ocą testu rang U -M anna-W hitneya.

Tabela 5. Wyniki porównywania parami trzech grup testem rang U-Manna-Whitneya; skala: Wypieranie (ignorowanieproblemu)

(ze względu na heterogeniczność wariancji wewnątrzgrupowych analiza K-W). EFEKT GŁÓWNY {I} {II} {III} Êrednie rangi 85,7 68,66 101,5 początek ciąży {I} — 0,098* 0,07

koniec ciąży {II} 0,098* --- 0,00029* gr. kontrolna {III} 0,07 0,00029* ---poziom istotności a=0,05

Z powyższej tab e li w ynika, że istn ieje statystycznie isto tn a ró żn ic a m iędzy g ru p ą k o b iet n a p o c z ątk u i n a k oń cu ciąży, tzn. kob iety b ę d ą c e blisko p o r o ­ du zdecydow anie rzadziej sto su ją stra te g ię ra d z e n ia sobie ze stre sem przez w y p ieranie (ig n o ro w an ie p ro b le m u ). W sto su n k u do grupy I I (k o n ie c ciąży) isto tn ie statystycznie częściej stra te g ię tę sto su ją k o biety z grupy k o n tro l­ nej III.

O statnia skala w kwestionariuszu C O PE to: K oncentracja n a em ocjach i ich wyładowaniu. Test hom ogeniczności wariancji wew nątrz grup (początek, koniec ciąży i gr. kontrolnej) wykazał ich heterogeniczność. A naliza dla statystyk n iep a­ ram etrycznych K-W wykazała b rak istotnych różnic między grupam i (H = 4,49; p=0,1055).

Prezentow ane wyniki m ają n a celu weryfikację hipotez dotyczących różnic w e­ w nątrz grup badawczych w wyborze strategii radzenia sobie ze stresem w zależ­ ności od poziom u nadziei podstawowej (H IV). W tym celu wew nątrz każdej gru­ py dokonano podziału na osoby z wysokim i niskim wynikiem BH I. Kryterium podziału w każdej grupie była m ediana. D o wykazania różnic między osobam i z wysoką i niską nadzieją posłużono się statystyką t-Studenta, gdzie zm ienną grupującą był wynik w Kwestionariuszu Nadziei Podstawowej - BHI. Statystyka ta wymaga hom ogeniczności wariancji. W przypadku heterogeniczności stosowano test z oddzielną estym acją wariancji i odczytywanym dw ustronnie poziom em istotności p (tzw. popraw ka Cox Cochran).

Pierwsza grupa hipotez szczegółowych dotyczy grupy I - kobiet n a początku ciąży. W grupie tej 27 kobiet uzyskało wysoki wynik (powyżej 68 punktów ), zaś 29 uzyskało wynik niski (mniej niż 68 punktów). Tabela 6 przedstaw ia wyniki sta­ tystyki t-S tudenta dla całej grupy na początku ciąży. W zależności od hom oge­ niczności / heterogeniczności wariancji, w grupie z wysoką i niską nadzieją p o d ­

stawową, będzie to odpow iednia kolum na i dla danej strategii w artość statystyki (t), liczba stopni swobody (df) i poziom istotności (p).

Tabela 6. Test t-Studenta dla kobiet na początku ciąży; zmienna grupująca: wynik w BHI. wariancje homogenicze wariacje heterogeniczne Wysokie BHI Niskie BHI t est. war. df _p t z oddz. df _p dwustronne 1. Konc Probl 23,333 22,034 1,006 54 0,319 --- --- ---2. Uc Alkoh 4,519 5,000 --- --- --- -1,241 42,047 0,222 3. Emoc Wsp 21,9259 18,3448 3,527* 54 0,001* --- --- ---4. Zwra Relig 9,667 10,172 -0,661 54 0,511 --- --- ---5. Poz Przew 11,519 11,379 0,211 54 0,833 --- --- ---6. Uc M/Z 8,852 8,207 0,924 54 0,360 --- --- ---7. Wyparc. 4,926 4,379 1,224 54 0,226 --- --- ---8. Konc_Emoc 8,593 9,448 --- --- --- -0,948 45,575 0,348 a=0,05; wysokie BHI: n=27; niskie BHI: n=29

Jak wynika z tabeli 6 różnica między kobietami z wysokim i niskim wynikiem na­ dziei podstawowej jest istotna statystycznie jedynie w przypadku strategii: Poszuki­ wanie emocjonalnego wsparcia. Zgodnie z przyjętą hipotezą osoby z wysokim po ­ ziomem nadziei podstawowej częściej wybierają tę strategię adaptacyjną, zwłaszcza w pierwszych miesiącach ciąży. Nie m a podstaw do orzeczenia prawdziwości pozo­ stałych hipotez odnoszących się do pozostałych strategii radzenia sobie ze stresem.

D ruga grupa hipotez szczegółowych dotyczy grupy II - kobiet w końcowym okresie ciąży. W grupie tej 26 kobiet uzyskało wysoki wynik (powyżej 70 punk ­ tów), zaś 30 - wynik niski (poniżej 70 punktów). W tabeli 7 przedstaw iono wyni­ ki statystyki t-S tudenta dla całej grupy w końcowym okresie ciąży.

Tabela 7. Test t-Studenta dla kobiet na końcu ciąży; zmienna grupująca: wynik w BHI. wariancje homogenicze wariacje heterogeniczne Wysokie BHI Niskie BHI t est. war. df _p t z oddz. df _p dwustronne 1. Konc_Probl 26,500 26,367 -0,133 54 0,895 --- --- ---2. Uc_Alkoh 4,310 4,433 --- --- --- 0,595 41,630 0,555 3. Emoc_Wsp 22,420 21,53 -0,936 54 0,354 --- --- ---4. Zwra_Relig 12,460 9,367 -4,607* 54 0,000* --- --- ---5. Poz_Przew 11,460 11,1 --- --- --- -0,461 39,374 0,647 6. Uc_M/Z 8,346 10,2 2,358* 54 0,022* --- --- ---7. Wyparc. 3,846 4,17 --- --- --- 1,070 50,523 0,290 8. Konc_Emoc 8,885 10,23 2,5284* 54 0,014* --- --- ---Poziom istotności a=0,05; Liczebność: wysokie BHI: n=26; niskie BHI: n=30

W grupie kobiet w końcowym okresie ciąży występuje istotna statystycznie różnica między osobam i z wysoką i niską nadzieją dla skal: Zw racanie się w kie­

runku religii, U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji, K oncentracja na em ocjach i ich wyładowaniu. Przy czym do skali: Zw racanie się w kierunku reli­ gii nie postaw iono hipotezy ze względu n a brak jednoznacznych przesłanek te o ­ retycznych odnośnie do adaptacyjności tego rodzaju strategii radzenia sobie ze stresem . Wyniki dla pozostałych skal są zgodne z przyjętymi przez nas teoretycz­ nymi założeniam i.

7. DYSKUSJA WYNIKÓW

O dnośnie do przyjętej hipotezy o wpływie nadziei podstawowej n a wybór ad a­ ptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem wśród wszystkich badanych osób uzyskano wyniki korelacji (r-Pearsona), potw ierdzające istnienie związku m ię­ dzy siłą nadziei i wyborem sześciu strategii z ośmiu. W edług założeń teoretycz­ nych strategie, które weszły w skład czynników uzyskanych w naszej analizie czynnikowej, za adaptacyjne sposoby radzenia sobie ze stresem m ożna uznać: K oncentrację n a problem ie, Poszukiwanie em ocjonalnego wsparcia, Zw racanie się w kierunku religii, Pozytywne przew artościow anie i akceptacja (por. Carver, Scheier, W eintraub, 1989). Uzyskane korelacje są więc zgodne z przewidywania­ mi teoretycznymi, dotyczącymi związku nadziei podstawowej z adaptacyjnymi strategiam i. Istotne statystycznie korelacje ujem ne z nadzieją podstaw ową doty­ czą strategii: U cieczka w alkohol (-0,213) i U cieczka w świat m arzeń i żartow a­ nie z sytuacji (-0,183), które w teorii copingu uznane są za sposoby nieadaptacyj- ne. Wynik ten jest więc zgodny z hipotezam i o ujem nej korelacji nadziei p o d sta­ wowej z tymi strategiam i.

Potw ierdzenia nie znalazły jedynie dwie hipotezy, odnoszące się do skal: Wy­ pieranie (ignorowanie problem u); K oncentracja na em ocjach i ich wyładowaniu. Tak więc niski poziom nadziei podstawowej nie jest czynnikiem wpływającym na zachowanie i jedynie wysoki poziom nadziei wpływa na reakcje w sytuacjach kry­ zysowych, czyli silna nadzieja podstaw owa - w iara w porządek, sprawiedliwość i sens w świecie - ułatw ia podejm ow anie konkretnych działań, mających n a celu pokonanie zaistniałych problem ów, np. przez planow anie, ale też powstrzymy­ wanie konkurencyjnych działań, spokojne oczekiwanie n a chwilę, gdy m ożna b ę ­ dzie coś konkretnego zrobić (ham owanie działania). W ew nętrzna siła potrzebna do zbudow ania nowego „ładu” ułatw ia pozytywne przew artościow anie i akcep­ tację niezbędnych zm ian oraz sprzyja pogodzeniu się ze stratą i szukanie em o­ cjonalnego w sparcia wśród bliskich, zwracanie się w kierunku religii. Silna n a ­ dzieja podstaw owa chroni też przed pozornym radzeniem sobie ze stresem , przez ucieczkę, czy to w alkohol, czy w świat m arzeń.

K olejna grupa hipotez dotycząca wpływu etapu m acierzyństwa n a wybór stra­ tegii radzenia sobie ze stresem , takich jak: K oncentracja n a problem ie (w grupie kobiet w końcowym okresie ciąży) i Poszukiwanie em ocjonalnego wsparcia (wśród kobiet na początku ciąży), nie znalazła potw ierdzenia, m im o iż zgodnie z założeniam i teoretycznymi, analizując średnie wyniki, najczęściej strategię: K oncentracja na problem ie wybierały kobiety właśnie z grupy drugiej a najrza­ dziej z grupy n a początku ciąży (por. Huizink, 2000; Kornas-Biela, 2002).

Podobnie potw ierdzenia nie znalazła hipoteza odnosząca się do strategii: Po­ szukiwanie em ocjonalnego wsparcia. Patrząc n a średnie wyniki w poszczegól­

nych grupach, strategia poszukiw ania wsparcia najczęściej wybierana była wśród kobiet w końcowym etapie ciąży. N a wynik ten wpływ m oże mieć fakt, iż tę gru­ pę kobiet w przeważającej większości stanowiły kobiety ze Szkoły R odzenia (70,4% kobiet z grupy II) i w zajęciach uczestniczyły wraz z osobą towarzyszącą, najczęściej ojcem dziecka. Niewątpliwie otrzymywały one duże wsparcie zarów ­ no em ocjonalne jak i instrum entalne (poszukiwanie informacji, dzielenie się do ­ świadczeniami).

Przyczyn niepotw ierdzenia powyższej hipotezy m ożna doszukiwać się w m a­ łej różnicy m iędzy grupam i w etapie m acierzyństwa. D la pierwszej i drugiej gru­ py były to zaledwie 4 tygodnie (I gr.: 10-25 tydzień ciąży; II gr.: 29-39 tydzień ciąży). Rów nież długość przedziałów czasowych nie była porównywalna. D la I grupy to 15 tygodni, dla II grupy jedynie 10 tygodni, dla grupy kontrolnej n a ­ w et kilka lat (m atki dzieci w wieku od kilku miesięcy do kilku lat). Różnice te wynikają z faktu, że początkow o czynnikiem wpływającym n a wybór strategii ra ­ dzenia sobie ze stresem m iał być fakt bycia w pierwszej bądź kolejnej ciąży. W konsekwencji b raku możliwości d otarcia do grupy kobiet w kolejnej ciąży, uległ zm ianie p lan badawczy, na rzecz czynnika: etap m acierzyństwa, gdzie gru­ pę k o n tro ln ą stanowiły m atki.

Z braku możliwości uzasadnień teoretycznych i braku danych empirycznych w literaturze przedm iotu, odnośnie do pozostałych sześciu skal kw estionariusza C O P E badanie m iało ch arakter eksploracyjny. Sprawdzono jedynie, czy pozo­ stałe strategie radzenia sobie ze stresem zależą od etap u macierzyństwa. Nie stwierdzono, żeby wybór tych strategii był związany z etapem macierzyństwa. G eneralnie ich wybór wydaje się uzależniony raczej od zmiennych osobowościo­ wych, jak np. poczucie um iejscow ienia kontroli, czy stylu radzenia sobie ze stre­ sem niż od sytuacyjnych uwarunkowań.

Interesujący jest jed n ak pewien szczegółowy wynik odnoszący się do strategii: U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji. Test F wykazał istnienie różnic między trzem a grupam i badanych kobiet. W teście kontrastów ujaw niła się róż­ nica między grupą I i III, czyli kobiet na początku ciąży i kobiet będących już m atkam i. N a tej podstaw ie m ożna by wnioskować, że kobiety-m atki częściej trak tu ją problem związany ze zm ianam i, jakie nastąpiły w ich życiu, jako tem at do żartów bądź unikają myślenia o tym przez ucieczkę w rozrywki lub myślenie 0 czymś innym. W wersji amerykańskiej itemy z tej skali należały do skal: H um or 1 psychiczne nieangażow anie się i należały do kategorii nieadaptacyjnych sposo­ bów radzenia sobie, zwłaszcza jeżeli są stosowane przez długi czas (Carver, Scheier, W eintraub, 1989). Nie znaleziono poparcia w literaturze odnośnie do tych przypuszczeń, ale być m oże strategie te są najlepsze, n a jakie m oże sobie pozwolić kobieta, k tó ra jest m atką, choć niekoniecznie akceptuje konsekwencje, jakie się z tym wiążą. Możliwe, że na wynik ten wpływał także fakt, iż kobiety­ -m atki oceniały ciążę z perspektywy czasu, łatwiej zatem było im zdobyć się na dystans i żarty, co do stresów związanych z ciążą i porodem . Niewątpliwie zagad­ nienie to wymaga ponow nego zweryfikowania.

Stwierdzona istotność różnic w przypadku skali: W ypieranie (ignorowanie problem u), dotyczy przede wszystkim grupy kobiet pod koniec ciąży. Ta grupa kobiet m iała najniższe wyniki w tej skali, czyli najrzadziej wybierały strategię:

W ypieranie (ignorowanie problem u). Wydaje się, iż wynik ten m ożna w ytłum a­ czyć faktem , iż zbliżający się term in porodu i stres z nim związany jest na tyle sil­ ny, iż tru dn o zachowywać się tak, jakby nic się nie zm ieniło, drwić z sytuacji. Rów nież fakt, iż dziecko w łonie porusza się, czyni je bardzo realnym, właściwie już w tym m om encie znaczna część aktywności m atki jest m u podporządkow ana. Strategia Zaprzeczanie wydaje się nieadekw atna do problem ów, z jakim i musi skonfrontow ać się przyszła m atka.

R easum ując dyskusję uzyskanych wyników badań, należy stwierdzić, że zagad­ nienie wpływu etap u m acierzyństwa n a wybór strategii radzenia sobie ze stresem - ciąża i związane z nią zmiany - wymagają od kobiety podjęcia próby dopaso­ w ania dotychczasowego życia do sytuacji zostania m atką. Zm iany z tym związa­ ne m ogą stanowić źródło stresu, z którym m ożna radzić sobie n a wiele sposo­ bów, uzależnionych od aktualnie dom inującego problem u.

O statnia grupa hipotez, dotyczy zależności między Nadzieją Podstawową a wy­ borem strategii radzenia sobie dla poszczególnych grup: w początkowym i końco­ wym okresie ciąży. Spośród postawionych hipotez potw ierdzona została tylko hi­ poteza odnosząca się do skali: Poszukiwanie em ocjonalnego wsparcia. Wyższe wyniki w tej skali miały kobiety, których wynik w B H I był wysoki (powyżej 68 punktów), co jest zgodne z postaw ioną hipotezą. Wynik ten stanowi potw ierdze­ nie rozważań teoretycznych, dotyczących sytuacji pierwszej ciąży (por. Huizink, 2000; Kornas-Biela, 2002; Zarczyńska, 2003). N a początku trw ania ciąży, nieza­ leżnie od tego, czy była planow ana, czy nie, przed kobietą, przyszłą m atką, otwie­ ra się nowy rozdział w życiu, z którym wiążą się różne niepokoje, rozterki, zm ia­ ny. Jest to okres, w którym właściwie niewiele m ożna zrobić, by zredukow ać stres związany z porodem , obawami odnośnie do własnego i dziecka zdrowia, niepoko­ jem co do przyszłości. Ponadto w pierwszym okresie ciąży, ze względu na liczne przem iany horm onalne, kobiety stają się bardzo labilne emocjonalnie, więc p o ­ szukiwanie em ocjonalnego oparcia w partnerze, w kontakcie z własną m atką, ro­ dziną jest dość częste i potrzebne. Brak uprzednich doświadczeń związanych z ciążą, n a których m ożna by się oprzeć, często motywuje kobiety do poszukiwa­ nia informacji nie tylko w poradnikach, ale i u osób z doświadczeniem m acierzyń­ stwa. Niewątpliwie strategia ta pom aga poradzić sobie z emocjonalnym dystre- sem i jest bardzo ważna w sytuacji braku kontroli, jaką jest oczekiwanie narodzin dziecka. Teza ta znajduje szerokie poparcie w literaturze (np. Lazarus, 1999; Kor- nas-Biela, 2002). R adzenie sobie ze stresem przez poszukiwanie wsparcia jest częstsze u osób z wysokim wynikiem w BH I, co potw ierdza koncepcję wpływu p o ­ ziomu nadziei podstawowej n a adaptacyjność zachowań w sytuacji „zmiany ład u ” (np. Trzebiński, Zięba, 2003a; Trzebiński, 2004b).

H ip oteza dotycząca kobiet, które w ostatnich tygodniach ciąży preferow ały strategie: U cieczka w świat m arzeń i żartow anie z sytuacji; K oncentracja na em ocjach i ich wyładowaniu, potw ierdziła założenie, że strategie te wybierały częściej kobiety z grupy o niskim poziom ie nadziei podstawowej. Strategie te, zgodnie z danymi literatury przedm iotu, zalicza się do nieadaptacyjnych (por. Kornas-Biela, 2002; Budrowska, 2000). Częstsze wybieranie tych strategii przez kobiety o słabej nadziei podstawowej jest zgodna z koncepcją J. Trzebińskiego i M. Zięby (2003a), iż poziom nadziei jest czynnikiem, który wpływa n a sposób

reagow ania w sytuacjach przełomowych, jak ą niewątpliwie jest pierwsza ciąża i przyjście na świat nowego członka rodziny.

W grupie kobiet w końcowym okresie ciąży wykazano istnienie różnicy m ię­ dzy grupam i osób z wysoką i niską nadzieją odnośnie do wybierania strategii ra ­ dzenia sobie ze stresem : Zw racanie się w kierunku religii. M oże to mieć związek ze składowymi nadziei podstawowej, czyli w iarą w istnienie wyższego porządku w świecie, sprawiedliwości i przychylność świata wobec własnego losu. Przekona­ nia te m ogą bowiem łączyć się z postaw ą poszukiw ania em ocjonalnego w sparcia w kontakcie z religią jako źródłem wiary, że rzeczy b ęd ą się układały dobrze, że m am oparcie w kimś, kto jest mi przychylny - w Bogu (Trzebiński, Z ięba, 2003a, b). Z religii czerpać m ożna również wzorzec m atki - M atki Boskiej. Identyfika­ cja z rolą m atki jest niewątpliwie korzystna dla procesu adaptacji do nowej roli (Kornas-Biela, 2002). Je d n ak wzorzec ten jest bardzo wyidealizowany (doskona­ le cierpliwa, całkowicie oddana, posłuszna) i przez to m oże zaburzać adekw atne pojm ow anie sytuacji i zadań m acierzyństwa (por. np. stereotyp m atki-Polki) (Budrowska, 2000).

K onkludując rezultaty empirycznej weryfikacji hipotez, prow adzone badania potw ierdzają istnienie związku między siłą nadziei podstawowej, czyli ogólnego prześw iadczenia o sensowności i przychylności otaczającej rzeczywistości a stra­ tegiam i radzenia sobie ze stresem okołoporodow ym . Silna nadzieja podstaw owa wpływa na wybór adaptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem związanym z oczekiwaniem narodzin pierwszego dziecka, ułatwiających adaptację do p eł­ nienia nowej roli - matki.

8. WNIOSKI

1. N adzieja podstaw owa m oże być jednym z czynników wyjaśniających p o sta­ wy przyszłych m atek wobec macierzyństwa. Silna nadzieja wpływa bowiem na zachowanie i emocje kobiet przyczyniając się do adekwatnej identyfikacji z nową rolą - rolą matki.

2. N a wybór strategii radzenia sobie ze stresem w sytuacji oczekiwania n a ro ­ dzin pierwszego dziecka wpływ m ają m.in. poziom nadziei podstawowej i etap ciąży. Kobiety z silną i słabą nadzieją podstaw ową w poszczególnych grupach b a ­ dawczych różnią się pod względem stosowanych strategii radzenia sobie ze stre­ sem. Strategię K oncentracja na problem ie, najrzadziej wybierają kobiety na p o ­ czątku ciąży. N atom iast najniższe wyniki w skali W ypieranie (ignorowanie p ro ­ blem u) preferu ją kobiety będące w ostatnich tygodniach ciąży. W śród kobiet na początku ciąży, wysoki poziom nadziei podstawowej wpływał na częstszy wybór strategii Poszukiwanie em ocjonalnego wsparcia; zaś w grupie kobiet w ostatnich tygodniach ciąży niski wynik łączył się z U cieczką w świat m arzeń i żartow aniem z sytuacji, oraz z K oncentracją n a em ocjach i ich wyładowaniu. Jed nak zagadnie­ nie wpływu tych czynników na wybór strategii copingu wymaga ponow nego zba­ dania z uwzględnieniem szerszego kontekstu.

3. D la strategii: Zw racanie się w kierunku religii badanie m iało charak ter eks­ ploracyjny. Przy zm ienionym kierunku wnioskowania, uzyskane wyniki m ogą su­ gerować, iż strategia ta jest adaptacyjną, gdyż łączy się z silną nadzieją podsta­ wową wśród wszystkich badanych osób.

BIBLIOGRAFIA

Bartosz, B. (2002). Doświadczenie macierzyństwa: analiza narracji autobiograficz­ nych. Wrocław: U niw ersytet Wrocławski.

Blechm an, E. A., Lowell, E. S., G arrett, J. (1999). Prosocial coping and substan­ ce use during pregnancy. Addictive Behavior, 24, 99-109.

B reen, D. (1975). The Birth o f a First Child. Towards an Understanding o f Femini­ nity. London: Tavistock Publications.

Budrowska, B. (2000). Macierzyństwo ja ko p u n k t zwrotny w życiu kobiety. W ro­ cław: Fundacja n a Rzecz N auki Polskiej.

Carver, C. S., Scheier, M. F., W eintraub, J. K. (1989). Assesing Coping S trate­ gies. A Theoretically B ased A pproach. Journal o f Personality and Social Psy­ chology, 2, 267-283.

Carver, C. S., Scheier, M. F. (1994). Situational C oping and C oping D isposi­ tions in a Stressful Transaction. Journal o f Personality and Social Psychology, 1, 184-195.

Dukewich, T. L., Borkowski, J. G., W hitm an, T. L. (1996). A dolescent m others and child abuse potential: an evaluation of risk factors. Child A buse and N e ­ glect, 20, 1031-1047.

D unkel-Schetter, C. (1998). M aternal stress and p reterm delivery. Prenatal and Neonatal M edicine, 3, 39-42.

Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Rebis. Erikson, E. H. (2002). Dopełniony cykl życia. Poznań: Rebis.

G arb er J., Seligm an M. (1980). H um an Helplessness: Theory and Application. New York: Academ ic Press.

G reen, J. M., M urray, D. (1994). The use o f the Edinburgh Postnatal Depression Scale in research to explore the relationship between antenatal and postnatal dys­ phoria. W: J. Cox, J. H olden, (red.), Perinatal Psychiatry: the use and misuse o f

the Edinburgh Postnatal Depression Scale. London: Gaskell, 180-215.

H eszen-N iejodek, I. (1996). Podstawowe zagadnienia psychologicznej teorii stre­ su i radzenia sobie. W: Prom ocja Zdrow ia. N auki Społeczne i M edycyna. III, 8/9, 7-20.

Huizink, A. C., Robles de M edina, P. G., E du J. H. M., G erard H. A. V., Buitela- ar, J. K. (2000). Does coping mediate the effects o f stress in pregnancy? W: A. C. H uizink, Prenatal stress and its effect on infant development. U trecht: Instytut Neurologii, U niw ersytet Medyczny w U trecht.

Killison, C. M. (1995). Special health care needs of hom eless pregnant women. Advances in Nursing Scence 18, 44-56.

Kornas-Biela, D. (2002). Kobieta staje się m atką. W: Wokół początku życia ludz­ kiego. Warszawa: Pax, 42-66.

Kitzinger, S. (1996). Psychologia ciąży, W: S. Kitzinger: Szkoła rodzenia. Warszawa. Lazarus, R. S. (1986). T he Stress and Coping Paradigm . tłum aczenie polskie.

Nowiny Psychologiczne, 3/4, 2-39.

Lazarus, R. S. (1999). Stress and emotion: a new synthesis. New York: Springer Publishing Company.

Levin, J. S. (1991). T he factor structure of the pregnancy anxiety scale. Journal o f Health and Social Behavior 32, 368-381.