POJAZDY SZY N O W E N O W Y CH G EN ER A C JI '9 9 TRA N SPO RT z.35, nr kol. 1415
A dam TU ŁECKI
Instytut Pojazdów Szynow ych, Politechnika Krakow ska
LIFE CYCLE COST (LCC) MIARĄ EFEKTYWNOŚCI ŚRODKÓW TRANSPORTU SZYNOWEGO
S treszczen ie. W pracy scharakteryzow ano stosowane m etody oceny finanso
wej przedsięw zięć transportow ych, w których istotnym elem entem je st środek transportu szynow ego. Podano ogólne zasady kalkulacji kosztów cyklu trwałości LCC przedstaw iając ich strukturę oraz schem at budowy. W skazano na korzyści w ynikające ze stosow ania LCC jako narzędzia w spom agającego decyzje zakupu i modernizacji pojazdów szynowych.
LIFE CYCLE COST (LCC) AS A MEASURE OF EFFECTIVENESS OF RAILWAY TRANSPORT MEANS
S u m m a ry . The paper characterises the m ethods of financial assessm ent used in transport undertakings in which a crucial elem ent is a railway transport mean. G en
eral rules of calculating the life cycle cost LCC and its structure. B enefits from us
ing LCC as a tool supporting the decisions about purchase and m odernisation o f rail vehicles.
1. W PRO W A D ZEN IE
Charakterystyczną cechą now oczesnych system ów transportow ych je st ukierunkow anie na potrzeby rynku transportow ego oraz klienta, przy zachow aniu wysokiej efektyw ności eko
nomicznej. Istotną rolę w system ie transportow ym odgrywa środek transportow y, którego param etry techniczno-eksploatacyjne decydująco w pływ ają na strukturę kosztów przedsię
wzięcia inw estycyjnego zw iązanego z ich zakupem i obsługą rynku przew ozow ego. W ym a
gania powyższe w ynikają z zasad gospodarki rynkowej, która wym aga decyzji uzasadnionych ekonom icznie, popartych opracow aniam i studialnym i z zakresu analizy rynku, badań prefe
rencji klientów, oceny efektyw ności przedsięw zięcia.
Środki transportu szynow ego należą do złożonych obiektów technicznych charakteryzują
cych się stosunkow o długim okresem trw ałości, dla których zbiór param etrów opisujących etap wytw arzania, utrzym ania i eksploatacji je st bardzo obszerny i zróżnicow any. Stosowane powszechnie m etody oceny przedsięw zięć rozw ojow ych [1] nie w pełni uw zględniają pow yż
1 2 2 A. Tułecki
sze etapy. M iarą, która je uw zględnia, jest koszt cyklu trwałości określany w przedm iotowej literaturze term inem Life-Cycle Cost (LCC) [2], Są to koszty całościow e uw zględniające peł
ny cykl „życia” obiektu technicznego od chwili pow stania koncepcji do m om entu odpadowa- nia (recyclingu).
W niniejszej pracy na tle ogólnej charakterystyki metod oceny przedsięw zięć przedstaw io
no podstaw ow e założenia m etody LCC oraz strukturę kosztów. W skazano na szerokie m ożli
wości jej w ykorzystania ja k o procedury decyzyjnej przy zakupie, m odernizacji i-eksploatacji środków transportu szynow ego oraz przy kształtow aniu kosztów usług transportow ych.
2. ŚRODEK TRA N SPO R TO W Y JA K O ŚRODEK PRODUKCJI
Proces transportow y rozum iany jako zbiór operacji zw iązanych z przem ieszczaniem osób i dóbr m aterialnych przy użyciu odpow iednich środków technicznych ma w szystkie cechy pro
cesu produkcyjnego. W procesie tym w ykorzystyw ane są środki produkcji (m aszyny, narzę
dzia), które w przypadku transportu szynowego stanow ią środki transportow e, jak: pojazdy i zespoły trakcyjne, w agony tow arow e i osobowe, tram waje, pociągi m etra itp. Rys. 1 przed
stawia schem atycznie zależności pom iędzy rynkiem transportow ym a ogólnie rozum ianą techniką kolejow ą, w skład której w chodzą m.in. środki transportu. Elem entem łączącym dwa z b ió r)'jest proces transportow y, który ma w szystkie cechy procesu obsługi traktow anego jako system działania [3],
Rys. 1. Wpływ rynku na technikę kolejową
Fig.!. The market influence on the railway tcchnology
Rynek transportow y staw iając określone wym agania procesowi transportow em u (obsługi) narzuca jednocześnie kryteria doboru dla środków transportowych. M ożna w ięc przyjąć, że powstanie, rozm iary i zachodzące zm iany zapotrzebow ania na środki transportu szynowego uzależnione są w ogólności od:
- koniunktury inw estycyjnej, rozm iarów realizow anych i planowanych inwestycji (budowa autostrad, rurociągów , m etra, w prow adzanie linii szybkich pociągów , tw orzenie multimo- dalnych korytarzy transportow ych itp.),
- koniunktury i rozw oju rynku transportow ego (transport kom binow any, przew ozy aglomera- cyjne itp.),
- koniunktury' eksportow ej, rozw oju lub ograniczania m ożliw ości eksportow ych,
- tendencji do unow ocześniania technologii i postępu technicznego (w ym iana pojazdów o przestarzałej konstrukcji lub nadm iernie wyeksploatow anych).
Z apotrzebow anie (popyt) na środki transportu szynowego je st m ato substytucyjne (za
mienne), a ich roczny udział w obrocie towarowym wynosi ok. 3% [4],
3. EFEK TY W N O ŚĆ ŚR O D K Ó W TRA N SPO RTU SZYNOW EGO
Każde przedsięw zięcie transportow e w ym aga zaangażow ania środków transportow ych, w zw iązku z czym analiza je g o efektyw ności w ym aga określenia nakładów na ich zakup, dzier
żawę, leasing itp. Do celów porów naw czych m ożna wykorzystać stosow aną przez w iele lat zależność [5] na efektyw ność środków transportow ych Ek:
r _ N i ( r + s) + K
w > (l)
gdzie:
Ni - nakłady inw estycyjne na zakup środków transportowych, r - stopa dyskontow a,
s - stopa am ortyzacyjna,
K - koszty eksploatacji środków transportowych, W - roczna w ielkość przew ozów osób lub ładunków.
Pow yższy w zór był m ało w ykorzystyw any w praktyce, z uw agi na brak precyzyjnego oszacow ania kosztów eksploatacji przez krajow e przedsiębiorstw a kolejow e (głów nie PKP), dopiero gospodarka rynkow a ostatnich lat w ym usiła konieczność szczegółow ych analiz przedsięw zięć transportow ych. W ybór opracowanych dotąd i stosow anych w praktyce metod badań efektyw ności przedsięw zięcia zależy od jego indyw idualnych cech oraz sam ego inw e
stora [1,6]. O gólnie m ożna je podzielić na dwie grupy:
- proste m etody oceny finansow ej, - m etody dyskontow e.
Do najczęściej stosow anych prostych metod oceny finansowej zalicza się:
- przepływ y pieniężne - cash flows, - okres zw rotu nakładów ,
- prostą stopę zw rotu (zysku), - próg rentow ności BEP, - analizę w rażliw ości.
M etody dyskontow e są precyzyjnym narzędziem oceny opłacalności przedsięw zięcia transportow ego i d ają m ożliw ość objęcia oceną całego okresu je g o funkcjonow ania. Szcze
gólnie często stosow ane s ą m etody:
- wartości zaktualizow anej netto NPV, - w ew nętrznej stopy zw rotu IRR.
W szystkie w ym ienione m etody m ają w spólną cechę - w ym agają oszacow ania wielkości wpływ ów i w ydatków ; są tym precyzyjniejsze, im dokładniejsze są opracow ane szacunki.
4. KOSZTY C Y K L U T R W A Ł O Ś C I LCC (LIFE CY C LE COST)
K alkulacja kosztów LCC je st od wielu lat m iędzynarodow ą podstaw ą decyzyjną dla elek
trowni i sam olotów , natom iast w przypadku pojazdów szynow ych zaledw ie kilka ośrodków europejskich zajm uje się tym zagadnieniem [2,7,8]. W grudniu 1996 r. odbyła się w Brukseli
124 A. Tułecki konferencja zorganizow ana przez UNIFE (Europejskie Zrzeszenie Przem ysłu Kolejowego) i pośw ięcona w prow adzeniu kosztów LCC w europejskim przem yśle taboru kolejowego.
U czestnicy konferencji bardzo sceptycznie odnosili się do tego pom ysłu, w skazując na ko
nieczność przyjęcia w ielu dodatkow ych rozw iązań sankcjonow anych praw nie. Jedynie przed
staw iciel producentów szw edzkich potw ierdził stosowanie kalkulacji LCC ja k o podstawy decyzyjnej przy zakupie środków transportu szynowego.
M imo początkow ych obaw producenci europejscy podjęli problem kosztów LCC, które w naturalny sposób zostały w ym uszone przez nabywców zainteresow anych jednoznacznym kryterium decyzyjnym .
4.1. S tr u k tu r a
K oszty cyklu trw ałości LCC są kosztam i całościowym i, zaw ierającym i trzy podstawowe zbiory danych dotyczące kosztów inwestycji, utrzym ania i eksploatacji.
LCC = Ki + Ku + Kc (2)
gdzie:
Kj - koszty inw estycyjne, Ku - koszty utrzym ania, IC - koszty eksploatacji.
Struktura kosztów LCC została schem atycznie przedstaw iona na rys. 2. Każdy z elem en
tów zbiorów w ym aga dokładnego zdefiniow ania i opisania na podstaw ie danych eksploata
cyjnych, dośw iadczalnych lub też pozyskanych inną drogą (np. m etody eksperckie). Szcze
gółowo rozpisana struktura pozw ala na wykorzystanie kosztów LCC jako:
- podstaw y decyzyjnej przy zakupie nowych środków transportu szynowego,
- integrującej części um ów przy zakupie - niespełnienie w arunków LCC pow oduje roszczenia gw arancyjne,
- podstawy decyzyjnej przy m odernizacji i przebudowie,
Rys. 2. Struktura kosztów LCC Fig. 2. LCC - cost structure
- kryterium oceny technologii, m ożliw ość porów nania różnych w ariantów procesów techno
logicznych,
- podstaw y kształtow ania kosztów usługi transportowej.
M ożna w ięc ocenić, ja k np. w ysokie koszty inw estycyjne w pływ ają na obniżkę kosztów utrzym ania i eksploatacji, lub też ogólnie, ja k każdy elem ent zbioru w pływ a na zm ianę pozo
stałych, a tym sam ym na koszty całościowe LCC.
4.2. R e aliza cja
Identyfikacja składow ych kosztów LCC je st stosunkowo prosta. Istota problem u polega na pozyskaniu niezbędnych inform acji, budowaniu baz danych, w łaściw ym ich opracowaniu na potrzeby zbudow anego m odelu. Z kalkulacją kosztów LCC pojazdów szynow ych ściśle wiąże się m odel FM EA i RAM S (rys. 3). Analiza uszkodzeń i ich następstw FM EA (Failure Modes and Effects A nalysis) dostarcza informacji odnośnie do eksploatacyjnych konsekwencji uszkodzeń i sposobu ich usuw ania. Model RAM S obejm uje niezaw odność (Reliability), dys
pozycyjność (Availability), utrzym yw alność (M aintainability) i bezpieczeństw o (Safety). Po
zwala on na określenie w pływ u wyżej wym ienionych param etrów zw łaszcza na koszty inw e
stycyjne K,.
Rys. 3. Schemat kalkulacji kosztów LCC Fig. 3. The schemc of the LCC calculation
D otychczas w ykonane analizy wskazują, że w przypadku pojazdów szynow ych koszty in
westycyjne w ynoszą około 50% LCC, natom iast koszty utrzym ania 12-25%. a koszty eksplo
atacyjne 25-38% [7]. K alkulacja LCC je st szczególnie zalecana dla w iększych zakupów no
w ych pojazdów, a zw łaszcza drogich, ja k np. zespoły trakcyjne w ysokich prędkości, lokom o
tywy, w agony osobow e.
126 A. Tulecki
5. P O D S U M O W A N E
Przedstaw iona powyżej charakterystyka kosztów LCC wskazuje na szerokie m ożliwości ich w ykorzystania przez producentów , nabyw ców i eksploatatorów środków transportu kole
jow ego. Koszty te nabierają szczególnego znaczenia w obecnym czasie, kiedy następuje um iędzynarodow ienie i globalizacja gospodarki światowej. Pilną potrzebą staje się więc w prow adzenie kryterium decyzyjnego jednoznacznego na każdym kontynencie, w każdym państwie, firm ie lub ośrodku. K alkulacja LCC w ym aga indyw idualnego podejścia do każdego środka transportowego; istnieją pew ne zasady ogólne, ale schemat obliczeniow y w każdym przypadku je st inny. W ym aga ona także pracochłonnej budow y baz danych, zw iązanej ze znacznymi nakładam i, ale staje się jednocześnie narzędziem um ożliw iającym w łaściw ą ocenę i w łaściw ą decyzję.
LITERATURA
1. Sierpińska M ., Jachna T.: Ocena przedsiębiorstw a według standardów św iatow ych. PWN.
W arszawa 1994.
2. Stern J.: Life cycle costing o f railway vehicles. European Railway Review. June 1996.
3. Tułecki A.: W agony tow arow e jako środki produkcji dla w spółczesnych rynków trans
portowych. M ateriały sem inarium naukow o-technicznego „Specjalizowane w agony tow a
rowe a rynek przew ozów w yrobów hutniczych". K raków - Osieczany, 17-18.03.1997.
4. W ojciechow ski T.: M arketing i logistyka na rynku środków produkcji. PW E, W arszawa 1995.
5. Polak Z.: Rachunek efektyw ności eksploatacji taboru kolejowego. W KiŁ, W arszawa 1977.
6. Cegielny E., Bulara M.: Ocena efektyw ności przewozów w yrobów hutniczych. M ateriały sem inarium naukow o-technicznego „specjalizow ane wagony tow arow e a rynek przew o
zów wyrobów hutniczych” . Kraków - O sieczany, 17-18.03.1997.
7. Voegli H.: Lebenszykluskosten von Schienenfahrzeugen. Eisenbahn-Revue, 1997, no.3.
8. Geyar K.E., Ingar P.: Life-cycle costs in developm ent calculations and design. RTR.
1997, no. 2/3.
Recenzent: D r hab.inż. M arek Sitarz Prof. Politechniki Śląskiej
A b stra c t
Railway transport means are com plex technical objects, which are characterised by com paratively long life. The set o f param eters describing the stages o f their production, m ainte
nance and operation is extensive and differentiated.
Com m only used m ethods o f evaluation o f developm ent undertakings (sim ple m ethods of financial assessm ent: discount methods: NPV , IRR) do not include fully the above stages. The
measure that seem s to take them into account is life cycle cost (LCC). These are total costs including a full life cycle o f a technical object, from the m om ent o f creating a conception to the m om ent o f recycling.
W ith the background o f general characteristics o f the methods of undertaking evaluation, assum ptions and structure o f the LCC m ethod are given. There are broad possibilities o f using the LCC as a decision procedure for purchasing, modernisation and operation o f railway transport means and for shaping costs of transport services.
