Pułapka małej skali. O produktywności polskich firm.

(1)

SIERPIEŃ 2021ISBN 978-83-66698-40-6WARSZAWA

Pułapka małej skali

O produktywności polskich firm

(2)

Cytowanie:

Błoński, Ł. (2021), Pułapka małej skali. O produktywności polskich firm, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa.

Warszawa, sierpień 2021 r.

Autor: Łukasz Błoński

Redakcja: Jakub Nowak, Małgorzata Wieteska Projekt graficzny: Anna Olczak

Współpraca graficzna: Liliana Gałązka, Tomasz Gałązka, Joanna Cisek Skład i łamanie: Sławomir Jarząbek

Polski Instytut Ekonomiczny Al. Jerozolimskie 87 02-001 Warszawa

(3)

3 Spis treści

Kluczowe liczby . . . 4

Kluczowe wnioski . . . 5

Wprowadzenie . . . .6

1. Polska produktywność na tle innych . . . .7

2. Polska produktywność pracy a wielkość przedsiębiorstw . . . .12

3. Eksport i produktywność . . . 20

4. Rekomendacje . . . 24

Aneks 1. Czym jest produktywność? . . . .27

Bibliografia . . . 29

Spis wykresów, tabel, ramek i infografik . . . 32

(4)

4 Kluczowe liczby

10 ^{pkt. proc.} wynosi luka produktywności pracy polskich mikrofirm w relacji do średniej dla państw Grupy Wyszehradzkiej. Luka to powiększa się do 25 pkt.

proc. uwzględniając średnią dla państw OECD

3 ^-krotnie o tyle zwiększyłaby się średnio produktywność pracy jednego zatrudnionego po przejściu z mikroprzedsiębiorstwa do dużej firmy

26 ^{pkt. proc.} wynosiła w Polsce różnica we wskaźniku przeżywalności firm między najmniejszymi podmiotami niezatrudniającymi dodatkowych pracowników a firmami zatrudniającymi powyżej 9 pracowników (w latach 2014-2018)

27 ^proc. wynosił średni wzrost zatrudnienia wśród młodych polskich firm przez pierwsze dwa lata działalności. Średnia dla Grupy Wyszehradzkiej wynosiła 53 proc.

27 ^proc. o tyle zwiększył się odsetek mikrofirm w latach 2013-2019

18 ^proc. mikrofirm badanych przez PIE zwiększyło zatrudnienie w latach 2015-2019

5 ^proc. polskich mikrofirm eksportowało swoje usługi, a 12 proc. produkcję przemysłową. Dla małych firm odsetek ten wynosił analogicznie 43 proc.

i 75 proc.

0 ^proc. o tyle zwiększyła się przeciętna wartość eksportu

polskich mikrofirm w latach 2010-2018

(5)

5 Kluczowe wnioski

P

olskie firmy dokonały znaczącego po- stępu w ostatnich 30 latach. Jeszcze na początku lat 90. XX wieku ich pro- duktywność stanowiła jedynie 30 proc. war- tości dla państw Europy Zachodniej. W 2019 r.

było to już 77 proc. Produktywność pracy rosła w Polsce w dużo szybszym tempie niż w roz- winiętych państwach. Jednak wzrost ten miał niejednorodny charakter. W najszybszym tem- pie dokonywał się w dużych firmach zatrudnia- jących powyżej 250 pracowników, a najwolniej w mikroprzedsiębiorstwach, zatrudniających poniżej 9 osób. Dysproporcja wydajności między mikroprzedsiębiorstwami a pozostałymi więk- szymi firmami jest jedną z najwyższych w Unii Europejskiej.

W polskiej gospodarce w niewielkim stopniu dochodzi do konsolidacji przedsię- biorstw i efektu skalowania towarzyszącego wysokiemu udziałowi w gospodarce najwięk- szych i najbardziej produktywnych przedsię- biorstw. W latach 2013-2019 odsetek mikrofirm, podobnie jak ich udział w wytwarzaniu PKB, zwiększył się, a zmalał małych i średnich. W po- równaniu do bardziej rozwiniętych państw w polskich mikrofirmach zatrudnionych jest więcej pracowników. Zarazem średnia wielkość przed- siębiorstwa systematycznie maleje, podczas gdy zatrudnienie w najmniejszych przedsiębior- stwach negatywnie koreluje w Polsce z regional- nym PKB per capita.

Powszechne przekonanie o sprzyja- jących warunkach do prowadzenia działal- ności gospodarczej nie przekłada się na

ugruntowanie funkcjonowania firm na rynku i ich rozwój. Polskę cechuje wysoki wskaź- nik kreacji i śmiertelności przedsiębiorstw, co wskazuje na trudności z przetrwaniem. Odse- tek przeżywalności firm jest poniżej średniej unijnej. Wzrost zatrudnienia wśród „młodych”

firm w Polsce jest znacznie poniżej średniej dla państw regionu czy Unii Europejskiej. Zarazem zachodzi znacząca dysproporcja w przeży- walności między najmniejszymi przedsiębior- stwami a zatrudniającymi na starcie powyżej 9 pracowników.

Produktywność pozytywnie koreluje z udziałem firm w eksporcie. Polskie mikrofirmy trudniej poddają się internacjonalizacji, a w eksporcie uczestniczy tylko niewielki ich odsetek.

Wskaźnik intensywności eksportu pozostaje w tej grupie od lat na niezmiennie niskim poziomie, a średni eksport w tej grupie jest znacznie niższy niż w podobnych wielkościowo przedsię- biorstwach z państw Grupy Wyszehradzkiej.

Od wielu lat polskie państwo koncentro- wało się na tworzeniu sprzyjających warunków do rozwoju przedsiębiorczości. Skupiało się przy tym na tworzeniu optymalnych warunków do zakładania przedsiębiorstwa i jego przetrwania w pierwszych fazach funkcjonowania. Zatem stosunek do przedsiębiorczości jest pozytywny, podobnie jak wskaźnik kreacji nowych firm.

Jednak brakuje rozwiązań wspierających rozwój i skalowanie działalności „młodych” i niewielkich firm. Realizacja rekomendacji zawartych w ostatniej części raportu może pomóc w skuteczniej odpowiedzi na te wyzwania.

(6)

6 Wprowadzenie

S

ytuacja gospodarcza w 2021 r. pozwala na bardziej pozytywne spojrzenie w przyszłość po najbardziej gwałtow- nej recesji w powojennych losach Polski i świata.

Krótkookresowe prognozy makroekonomiczne wskazują na szybki rozwój polskiej gospodarki w najbliższych latach. NBP prognozuje, że w 2021 r. PKB wzrośnie o 5 proc., natomiast w dwóch kolejnych latach będzie on rósł w jeszcze szybszym tempie, odpowiednio 5,4 proc.

i 5,3 proc. (NBP, 2021).

Prognozowane tempo gospodarczego wzrostu nie powinno odwracać uwagi od długo- terminowych wyzwań, z którymi musi zmierzyć się polska gospodarka. Jednym z większych jest struktura polskiego sektora przedsiębiorstw, na którą decydenci zwracali uwagę na długo przed wybuchem pandemii Covid-19. W 2017 r., jako jeden z celów Strategii Odpowiedzialnego Rozwo- ju (SOR, 2017), wskazano zwiększenie do 2020 r.

liczby średnich i dużych firm w Polsce z 19 tys.

do 22 tys. Tymczasem na koniec 2019 r. war- tość ta zmniejszyła się do 18,6 tys. (PARP, 2021).

W ostatnich latach wzrosła natomiast, i to znacznie, liczba mikroprzedsiębiorstw.

Celem rozważań jest przyjrzenie się sytuacji małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) w ostatnich latach. Diagnoza tego sektora jest kluczowa ze względu na konieczność dopaso- wania polityk publicznych wspierających jego odbudowę i dalszy rozwój po pandemii. Szcze- gólną uwagę poświęcimy produktywności polskich MŚP: jak zmienia się w czasie oraz jak te

firmy wyglądają na tle ich zagranicznych odpo- wiedników. Z tej grupy szczególnie wyróżnimy mikroprzedsiębiorstwa, ponieważ w badaniach MŚP nieczęsto stanowią one wyodrębnioną gru- pę. Firmy zatrudniające poniżej 10 pracowników są rzadkim obiektem badań, mimo ich znaczące- go udziału w gospodarczym krajobrazie Polski.

Pracuje w nich bowiem ponad 4 mln osób, które wytwarzają blisko 30 proc. PKB (GUS, 2021). Ana- liza danych GUS, OECD i Eurostatu powinna po- zwolić na lepsze zrozumienie procesów i zmian w nich zachodzących. Ze względu na pandemię zniekształcającą statystyczny obraz polskich firm oraz powszechny brak danych z 2020 r., w raporcie zostały uwzględnione dane do 2019 r.

W pierwszej części raportu zestawimy wy- dajność pracy polskich firm z innymi państwami, zarówno pod kątem ich wielkości, jak i perspektywy historycznej. W drugiej porównamy mikrofirmy z większymi firmami pod kątem produk- tywności, umiejętności przetrwania na rynku, wpływu na PKB i zatrudnienia. Następnie zbada- my, jak wielkość przekłada się na ich potencjał eksportowy i intensywność eksportu. W czwar- tym rozdziale zostały sformułowane rekomendacje w zakresie polityk publicznych, których wdrożenie pozwoliłoby na lepsze wykorzystanie potencjału polskich mikrofirm. Będzie to szcze- gólnie istotne w kontekście postpandemicznego odbicia gospodarczego, w trakcie którego wiele firm – przede wszystkim tych najmniejszych – będzie zmuszonych do restrukturyzacji i reorga- nizacji swojego modelu działalności.

(7)

7 1. Polska produktywność na tle innych

P

o Globalnym Kryzysie Finansowym po- pularna stała się hipoteza sekularnej stagnacji sformułowana przez Hansena (1939). Zakłada ona, że na dobre wyczerpały się wszystkie silniki wzrostu. Postęp technologiczny był zbyt słaby, aby doprowadzić do wzrostu gospodarczego wystarczająco silnego do pobudze- nia inwestycji i ograniczenia bezrobocia. Teoria ta stała się nośna zwłaszcza po Wielkim Kryzysie Fi- nansowym z 2008 r. W jego efekcie systematycznie postępujący wzrost produktywności, noto- wany od początku lat 90., ponownie wyhamował.

Poprawa koniunktury gospodarczej, która nastąpiła po kryzysie, nie doprowa- dziła do powrotu na ścieżkę wysokiej pro- duktywności. Od 2010 r. wzrost wydajności pracy w krajach OECD wynosił poniżej 1 proc., o połowę mniej niż w analogicznym okresie przed kryzysem (wykres 1). Globalna gospodarka wzrastała w stabilnym tempie, mimo powolnego wzrostu produktywności, wynika- jącego przede wszystkim z rosnącego zatrudnienia i niewielkiego zwiększenia wolumenu inwestycji.

↘ Wykres 1.

Polskę charakteryzuje wysoki wzrost produktywności pracy

PKB na godzinę pracy (zmiana r/r, w proc.)

0 1 2 3 4 5

2014-2018 2010-2014

2005-2010 2000-2005

1995-2000

Unia Europejska Stany Zjednoczone Polska

Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie: OECD (2021c; 2021d).

(8)

8

1. Polska produktywność na tle innych Na tle najbardziej rozwiniętych państw, produktywność polskiej gospodarki cechuje wiele odmienności. W 1989 r. była ona na nie- zwykle niskim poziomie i stanowiła jedynie ok.

30 proc. produktywności pracy państw Europy Zachodniej. Od 1992 r. w Polsce zaobserwowano szybki wzrost wydajności pracy, skutkujący na- głym wzrostem PKB i konwergencją z najbardziej rozwiniętymi zachodnimi gospodarkami. Choć produktywność pracy w Polsce nadal pozostaje znacznie poniżej poziomu charakteryzującego

najbardziej rozwinięte światowe gospodarki (wykres 2), to w 2019 r. wynosiła już 77 proc. średniej unijnej, co najlepiej świadczy o dystansie, który polska gospodarka pokonała w trakcie ustrojo- wej transformacji. Tempo wzrostu produktyw- ności pracy spadło w Polsce ze średniej wyno- szącej ponad 3,4 proc. w latach 2000-2010, do 2,5 proc. w latach 2010-2018, jednak nadal pozostaje znacznie powyżej tempa notowanego przez najbardziej rozwinięte gospodarki.

↘ Wykres 2.

Produktywność w Polsce odbiega od najbardziej rozwiniętych państw

PKB na godzinę pracy, cała gospodarka (w USD, w cenach bieżących PPP, 2019)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Węgry

Łotwa

Słowacja

Portugalia

Turcja

Polska

Estonia

Litwa

Czechy

UE-27

Hiszpania

OECDWłochy

Wielka Brytania

Szwecja

USA

Francja

W ostatnich 25 latach wzrost wydajności w Polsce osiągnięto głównie dzięki strukturalnej transformacji gospodarki: przeniesieniu pracow- ników z rolnictwa do bardziej produktywnych

sektorów oraz napływowi zagranicznego kapita- łu i technologii (Gorynia i in., 2020). Przyczyniło się do niego także przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (Hagemejer i in., 2021).

(9)

9

1. Polska produktywność na tle innych

↘ Ramka 1.

Polskie rolnictwo

Na koniec 2020 r. w polskim rolnictwie zatrudnionych było ok. 10 proc. wszystkich pracujących, znacznie powyżej średniej unijnej wynoszącej ok. 2,7 proc. (Eurostat, 2021). Zarazem sektor ten cechuje najniższa produktywność ze wszystkich branż w polskiej gospodarce. W 2018 r. na jednego pracującego w rolnictwie przypadało 20,5 tys. PLN wartości dodanej, czyli aż 5-krotnie mniej niż przedostatniego w zestawieniu sektora usług pozostałych (Miniszewski, 2021). Tak wysoki udział zatrudnionych w nisko produktywnej gałęzi gospodarki wynika zarówno z bardzo wysokiego poziomu zatrudnienia w rolnictwie odziedziczonego po poprzednim systemie (w 1990 r. wynosiło ono ponad 30 proc.), jak i licznych korzyści – przede wszystkim w systemie składek społecznych – towarzyszących statusowi rolnika. Rolnicy są objęci specjalnym systemem ubezpieczeń społecznych zarządzanym przez KRUS, opartym na zryczałtowanych składkach. Zarazem rolnicy posiadający mniej niż 6 hektarów przeliczeniowych nie muszą płacić składki zdrowotnej. Koszt utrzymywania tych rozwiązań wynosi ok. 0,8 proc. PKB w skali roku (OECD, 2020a) i może utrudniać mobilność siły roboczej, przyczyniając się zarazem do ukrytego bezrobocia w rolnictwie.

Polski wzrost wydajności po kryzysie go- spodarczym ma inne źródła aniżeli w krajach Europy Zachodniej. W odróżnieniu od państw, które swój pokryzysowy wzrost PKB per capita opierały w znacznej mierze na większym wykorzystaniu siły roboczej, w Polsce odgrywał on marginalną rolę. Dużo większe znaczenie miał wzrost produktywności pracy, wynikający przede wszystkim z postępu technologiczne- go i lepszego wykorzystania kapitału ludzkiego (wykres 3).

Mimo szybkiej konwergencji z najbardziej rozwiniętymi światowymi gospodarkami, pol- ską gospodarkę stale charakteryzuje wiele wąskich gardeł mających negatywny wpływ na wzrost produktywności. Do kluczowych zali- czyć można:

→

utrzymujące się rozdrobnienie firm i ich mała wielkość;

→

relatywnie wysoki poziom zatrudnienia w nisko produktywnych gałęziach gospodarki;

→

ograniczony i spadający potencjał wykorzystania siły roboczej, wynikający ze spadającej liczby ludności w wieku produkcyjnym;

→

relatywnie niskie publiczne i prywatne na- kłady na badania i rozwój.

Wielkości polskich firm, ich rozdrobnie- nie i mała skłonność do skalowania działalno- ści będą stanowiły obiekt analizy w kolejnych punktach raportu.

(10)

10

↘ Wykres 3.

Wzrost PKB per capita wynika w Polsce ze wzrostu produktywności pracy

Gospodarka ogółem (zmiana r/r, w proc.)

PKB na godzinę pracy Wykorzystanie siły roboczej PKB per capita -3

0 3 6 9 12

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Niemcy

USA

Szwecja

OECD

Korea

Hiszpania

Estonia

czechy

Słowacja

Słowenia

Węgry

Litwa

Polska

Irlandia

-3 0 3 6 9 12

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Niemcy

USA

Szwecja

OECD

Korea

Hiszpania

Estonia

czechy

Słowacja

Słowenia

Węgry

Litwa

Polska

Irlandia

-3 0 3 6 9 12

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Niemcy

USA

Szwecja

OECD

Korea

Hiszpania

Estonia

czechy

Słowacja

Słowenia

Węgry

Litwa

Polska

Irlandia

2014-2018

2010-2014

2000-2010

(11)

11

↘ Ramka 2.

Wielkość przedsiębiorstwa a produktywność

Produktywność jest skorelowana z wielkością firmy. Rozmiar statystycznego przedsiębiorstwa przekłada się na zdolność do absorpcji i dyfuzji technologii, skłonność do innowacji oraz jakość zarządzania. Większe firmy częściej i więcej inwestują w innowacje¹, decydują się na unowocze- śnianie organizacji i procesów produkcyjnych, implementację nowych technologii i produktów oraz dostosowanie ich do rynkowych potrzeb. Wynika to zazwyczaj z wydajności alokacji, która wzrasta w miarę przenoszenia czynników produkcji z mniej do bardziej wydajnych firm (TFP, 2016).

W konsekwencji, województwa o zwiększonym udziale najmniejszych przedsiębiorstw charakte- ryzują się niższym PKB per capita (OECD, 2020a).

Małe firmy rzadziej inwestują w rozwój kompetencji swoich pracowników i nie wykorzystują w peł- ni potencjału technologii cyfrowych (z wyjątkiem sektora ICT). Dominacja relatywnie małych firm na rynku zmniejsza tempo transformacji nakładów na B+R we wdrażane innowacje oraz petryfi- kuje strukturę gospodarczą, która staje się zdominowana przez gałęzie o dużej pracochłonności i pracowników o niższych kwalifikacjach (Hurst, Pugsley, 2011). Zarazem niższa jakość kompetencji zarządczych w tego typu firmach sprawia, że są one mniej innowacyjne i rzadziej angażują się w działalność eksportową i inne formy internacjonalizacji. Ich nadmierna obecność na rynku ogranicza popyt na pracowników o wyższych kwalifikacjach, wpływa na wybory edukacyjne i za- wodowe młodych osób, zmniejsza korzyści uzyskiwane przez rozwój kompetencji i skłania osoby o wyższych kwalifikacjach do szukania zastosowań dla ich kwalifikacji za granicą (Bloom i in., 2018).

1 W 2019 r. w strukturze polskich przedsiębiorstw zaangażowanych w B+R, według klas wielkości, dominowały te, w których pracowało od 50 do 249 oraz od 10 do 49 osób (odpowiednio 29,3 proc. oraz 27,1 proc.). Najmniej- szym udziałem charakteryzowały się podmioty, w których pracowało 250 osób i więcej (20,1 proc.). Jednocześnie podmioty z tej ostatniej klasy wielkości poniosły w 2019 r. zdecydowanie najwyższe nakłady na badania naukowe i prace rozwojowe – stanowiły one bowiem blisko trzy czwarte wartości nakładów na działalność B+R (GUS, 2020).

Badanie nie uwzględnia firm mikro. Zarazem z tablic OECD (OECD, 2017), wynika, że rynkowe wdrażanie nowych produktów odbywa się w Polsce sześciokrotnie częściej w przypadku dużych firm aniżeli małych – obok Hiszpanii stanowi to największą różnicę wśród wszystkich państw Organizacji.

(12)

12 2. Polska produktywność pracy a wielkość przedsiębiorstw

P

roduktywność polskich firm jest mniejsza w porównaniu z podob- nymi przedsiębiorstwami w najbar- dziej rozwiniętych państwach OECD. Jest to szczególnie widoczne w przypadku przedsię- biorstw zatrudniających najmniej pracowni- ków (wykres 5). Na całym świecie niewielkie fir- my są mniej wydajne, ale w Polsce ta zależność jest wyjątkowo silna (wykres 6). Uwagę zwraca zwłaszcza niska wydajność polskich mikroprzed- siębiorstw w porównaniu z podobnymi firmami

w innych krajach Organizacji, ale również regionu. Luka produktywności mikrofirm w relacji do innych państw grupy wyszehradzkiej wynosi blisko 10 pkt. proc. Uwzględniając państwa OECD wzrasta do aż 25 pkt. proc. Widoczny jest zarazem duży przeskok w wydajności między mikro- i ma- łymi firmami – o 100 proc. zwiększyłaby się śred- nio produktywność pracy jednego zatrudnionego po przejściu z mikroprzedsiębiorstwa do małej firmy. Wartość ta wzrasta o 200 proc. po przejściu do dużego przedsiębiorstwa.

↘ Wykres 4.

Polskie firmy mikro są mało produktywne

Wartość dodana brutto na osobę zatrudnioną (w USD bieżących PPP, 2018)

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000

Łotwa

Litwa

Estonia

Słowacja

Turcja

Węgry

Czechy

Słowenia

Wielka Brytania

Hiszpania

Polska

Szwecja

Francja

Niemcy

Holandia

Włochy

Irlandia

Mikro 382954

Małe Średnie Duże

Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie: OECD (2021a; 2021d).

(13)

13

2. Polska produktywność pracy a wielkość przedsiębiorstw

↘ Wykres 5.

Luka produktywności między mikro- i małymi firmami jest wysoka

Dystans do dużych firm (100), 2018

Od 50 do 249 Od 20 do 49 Od 10 do 19 Od 1 do 9

Polska ESW OECD

69,9 59,6 44,6

37,7 43,6 37,3

32,0 33,3 28,7

32,0 24,6 15,2

Uwaga:. EŚW – nieważona średnia dla Czech, Słowacji i Węgier.

Mikrofirmy mają duży wpływ na polską gospodarkę. W 2019 r. sektor ten odpowiadał za 97 proc. ogółu wszystkich przedsiębiorstw (PARP, 2021). Zarazem w latach 2013–2019 zanotował on największy spośród wszystkich klas wielkości wzrost liczby jednostek.

Odsetek mikrofirm zwiększył się wówczas o blisko 27 proc. Jeszcze w 2018 r. wytwarza- ły one 30,3 proc. krajowego PKB. Udział ten spadł w 2019 r. o 1,3 pkt. proc. do 29 proc.

(GUS, 2020a), co jest najniższym odsetkiem od 2008 r.

↘ Tabela 1.

Kryteria podziały na mikro-, małe, średnie i duże firmy

Kategoria Liczba zatrudnionych Obrót

Mikro 1-9 ≤ 2 mln EUR

Małe 10-50 ≤ 10 mln EUR

Średnie 51-249 ≤ 50 mln EUR

Duże >250 > 50 mln EUR

Źródło: opracowanie własne PIE.

Najmniejsze polskie firmy mają zara- zem wysoki udział w zatrudnieniu, znacznie wyższy niż podobne przedsiębiorstwa w naj- bardziej rozwiniętych krajach (wykres 6).

W 2018 r. zatrudniały one blisko 34 proc. ogól- nej liczby pracujących (ok. 47 proc. w usługach

i 16 proc. w przemyśle). Odsetek zatrudnionych w mikroprzedsiębiorstwach był w Polsce zdecydowanie wyższy niż we Francji (25 proc.) czy Niemczech (19 proc.). Na tle innych krajów w regionie (Grupa Wyszehradzka), różnice te ulegają jednak zatarciu – średnie zatrudnienie

(14)

14

2. Polska produktywność pracy a wielkość przedsiębiorstw wynosi w nich 35 proc., jednak jest zniekształ-

cone przez Słowację, w której blisko 42 proc.

zatrudnionych pracuje w najmniejszych firmach.

↘ Wykres 6.

Mikro- i małe firmy są odpowiedzialne za znaczny odsetek zatrudnienia, 2018

0 10 20 30 40 50

250+

50-249 20-49 10-19 0 0-9

10 20 30 40 50 60 70

250+

50-249 20-49 10-19 0-9

A. Podział firm ze względu na rozmiar, produkcja

(proc. zatrudnienia) B. Podział firm ze zwględu na rozmiar, usługi (proc. zatrudnienia)

ESW OECD

Polska

Uwaga:. CEE – średnia nieważona dla Czech, Słowacji i Węgier.

Źródło: opracowanie własne PIE z wykorzystaniem danych OECD (2021d).

Polskie przedsiębiorstwa nie zwiększają zatrudnienia i nie konsolidują się, mimo szyb- kiego rozwoju gospodarki. Wręcz przeciwnie, przeciętna firma w Polsce zatrudniała w 2016 r.

4,8 osoby, a w 2019 r. – 4,5. W 2019 r., podobnie jak w poprzednich latach (w wyjątkiem 2013 r.), zwięk- szyła się liczba mikroprzedsiębiorstw, natomiast spadła małych i średnich (PARP, 2021). Statystyki te przekładają się na zatrudnienie we wskazanych segmentach. W 2019 r. jednostki mikro po raz ko- lejny zanotowały wzrost liczby pracujących, tym razem o 1,3 proc., natomiast w przedsiębiorstwach małych i średnich wystąpił spadek odpowiednio o 6,3 proc. i 2,3 proc. Zarazem jedynie 18 proc.

mikrofirm badanych przez PIE (Dębkowska i in., 2021) zdecydowało się na zwiększenie zatrudnienia w latach 2015-2019. Pogłębia to dysproporcję między licznymi i rozdrobnionymi mikroprzedsię- biorstwami a coraz rzadziej występującymi i mniej- szymi małymi oraz średnimi przedsiębiorstwami.

Wysoki udział mikroprzedsiębiorstw w za- trudnieniu wynika m.in. ze znacznego udziału w tej kategorii jednoosobowych działalności gospodarczych (JDG). W 2019 r. w Polsce działało 1,6 mln jednoosobowych przedsiębiorstw, które stanowiły aż 72,2 proc. wszystkich firm zatrud- niających poniżej 9 osób. Spełniają one kryteria mikrofirmy, jednak w 75 proc. przypadków (GUS,

(15)

15

2020) nie zatrudniają dodatkowych pracowników.

Często świadczą usługi na rzecz jednego zlecenio- dawcy, a decyzja o samozatrudnieniu wynika zazwyczaj z podatkowych i składkowych korzyści to- warzyszących takiej formie zatrudnienia. W 2020 r.

samozatrudnieni (w tym JDG) stanowili 20,6 proc.

całkowitego zatrudnienia w Polsce (podczas dzie- cięciu lat odsetek ten spadł o 2 pkt. proc.), podczas gdy średnia dla UE wynosiła 15,2 proc. (OECD, 2021b).

↘ Ramka 3.

Fikcyjne samozatrudnienie

Jako fikcyjne samozatrudnienie określa się formalne prowadzenie działalności gospodarczej przy jednoczesnym wykonywaniu obowiązków charakterystycznych dla umów o pracę. Przy takim ty- pie samozatrudnienia zdecydowana większość przychodów pochodzi z jednego źródła, przedsię- biorca nie zatrudnia innych pracowników, a jego praca odbywa się pod systematycznym i ciągłym nadzorem klienta.

Obliczenie skali fikcyjnego samozatrudnienia jest trudne ze względu na miękki charakter prze- słanek określających jego charakter. IBS (Sawulski, 2019) szacował na podstawie danych BAEL, że w 2017 r. nawet do 10 proc. wszystkich pracujących na własny rachunek była fikcyjnie samo- zatrudniona. Ze względu na brak danych wskazujących na liczbę klientów, dla których praco- wali samozatrudnieni w kolejnych latach niemożliwe jest szacowanie fikcyjnego samozatrudnienia w kolejnych latach. Z danych ZUS wynika jednak, że w 2020 r. liczba samozatrudnionych zwiększyła się o 35 tys. (PIE, 2021). Kryzysy gospodarcze – w szczególności związane z pan- demią – generują poważne utrudnienia w rozwijaniu działalności gospodarczej. Wzrost liczby samozatrudnionych może wiązać się z przymusowym „wypychaniem” pracowników do samozatrudnienia, jak również chęci korzystania przez nich z instrumentów publicznego wsparcia (tzw. tarcz antykryzysowych).

Główną motywacją do fikcyjnego samozatrudnienia są niższe podatki i składki niż w przypadku zatrudnienia na umowę o pracę. Do niedawna samozatrudnienie było szczególnie opłacalne przy wyższych dochodach. Przy dochodzie rzędu 100-200 tys. PLN rocznie opodatkowanie jednooso- bowej działalności gospodarczej może być niższe nawet o 1/3 niż umowy o pracę. W efekcie zmian wprowadzonych w 2018 r. ta forma zatrudnienia zyskała na atrakcyjności również przy niższych dochodach. W efekcie wdrożenia w 2018 r. ulgi na start, nowi przedsiębiorcy mają możliwość niepłacenia składek na ubezpieczenia społeczne przez pierwsze 6 miesięcy prowadzenia dzia- łalności. Następnie, mogą korzystać przez 2 lata z preferencyjnych składek. Inne rozwiązaniem dedykowanym najmniejszym firmom jest KRUS dla działalności gospodarczych i ZUS+, który przy relatywnie niskich dochodach pozwala opłacać niższe składki na ubezpieczenia społeczne.

W latach 2015-2019 dynamika aktywności inwestycyjnej mikrofirm była na wyższym pozio- mie niż dla pozostałych klas wielkości (wykres 7).

Co prawda, w wartościach nominalnych różnice między nimi są ciągle bardzo znaczące (w 2019 r.

średnia różnica między mikro- i małą firmą

w rocznych nakładach na rzeczowe aktywa trwałe wynosiła 370 tys. PLN), jednak szczególnie wysoka dynamika wzrostu w latach 2018-2019 może skut- kować większą produktywnością w kolejnych latach (pod warunkiem braku negatywnego wpływu pandemii COVID-9 na ich funkcjonowanie).

(16)

16

↘ Wykres 7.

W latach 2018-2019 dynamika wzrostu nakładów na aktywa rzeczowe w mikrofirmach była wysoka

(w proc., 2015=100)

80 90 100 110 120 130

2019 2018

2017 2016

2015

Duże Średnie

Mikro

Ogółem Małe

Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie danych GUS.

Miarą syntetycznie obrazującą, jak firmy ra- dzą sobie na rynku (zarazem oddającą gospodar- czą koniunkturę) jest wskaźnik kreacji i śmier- telności przedsiębiorstw (entry and exit rates).

Pokazuje on, jaki odsetek firm (w odniesieniu co całkowitej liczebności) pojawił się i wycofał z rynku w danym roku. W 2018 r. wskaźnik kre- acji wyniósł dla Polski 13,3 proc. i pozostawał na poziomie wyższym niż w większości państw OECD, dla których średnia wynosiła 10 proc.

W przywołanym roku wskaźnik śmiertelno- ści dla Polski wynosił 11,2 proc., podczas gdy średnia dla krajów OECD to 8,2 proc. (OECD, 2020b). Nawet w latach 2015-2018 – okresie najlepszej koniunktury gospodarczej – wiele firm rozpoczynających działalność gospodar- czą miało znaczne trudności z przetrwaniem i rozwojem. Zjawisko to może ulec pogłębieniu ze względu na gospodarcze konsekwencje pandemii Covid-19.

Wysoki wskaźnik kreacji firm wynika m.in.

z pozytywnego nastawienia do prowadzenia biz- nesu. Z raportu Global Entrepreneurship Monitor (2019) wynika, że blisko 90 proc. Polaków odpo- wiedziało twierdząco na pytanie dotyczące do- brych perspektyw na rozpoczęcie nowego bizne- su. Odsetek pozytywnych odpowiedzi w Polsce jest najwyższy w Europie. Dla innych państw wynosi on np.: Niemcy – 52 proc., Włochy – 43 proc., Słowacja – 34 proc. Równie wysoki odsetek polskich respondentów deklaruje, że w Polsce łatwo otworzyć działalność gospodarczą, co także jest najwyższym odsetkiem w Europie.

Pozytywny stosunek do prowadzenia biz- nesowej działalności oraz przekonanie o ła- twości jej rozpoczęcia nie korespondują ze zdolnością do rzeczywistego nią kierowania i skalowania. Średni wskaźnik przeżywalności firm w pierwszych trzech latach działalności wynosił w Polsce 52,3 proc. (dla lat 2014-2018),

(17)

17

podczas gdy unijna średnia to 57,4 proc. Zara- zem w analogicznych latach zaobserwować można bardzo dużą dysproporcję w przeżywal- ności między najmniejszymi mikrofirmami, nie- zatrudniającymi żadnych pracowników (50 proc.)

i firmami, które na starcie zatrudniają powyżej 9 pracowników (76 proc.). Różnica między nimi wynosi 26 pkt. proc. Więcej firm przeżywa pierwszy rok działalności: z danych GUS (2020a) wynika, że w 2019 r. udało się to 69,3 proc. firm.

↘ Wykres 8.

Tylko niewiele ponad połowa polskich firm przetrwa pierwsze trzy lata funkcjonowania

(proc. wszystkich firm, 2014-2018)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

LitwaPortugaliaDaniaNiemcyChorwacjaPolskaWęgryHiszpaniaNorwegiaWłochyFinlandiaŁotwaUE-28 (2013-2020)BułgariaEstoniaRumuniaCzechySłowacjaWielka BrytaniaFrancjaSłoweniaAustriaLuksemburgHolandiaBelgiaIrlandiaSzwecja

Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie: Eurostat (2021).

Największy wzrost zatrudnienia notuje się w pierwszych latach funkcjonowania przedsię- biorstw (OECD, 2020a). Wysoki odsetek kreacji firm w Polsce, skutkujący znacznym udziałem

„młodych” przedsiębiorstw na rynku, determi- nuje niewielki średni wzrost zatrudnienia w tych firmach. W porównaniu do innych państw OECD, odsetek ten jest na niemal najniższym poziomie ze wszystkich państw OECD. Przez pierwsze dwa lata działalności wynosił zaledwie 27 proc., podczas średnia dla państw Grupy Wyszehradzkiej to 53 proc. (wykres 9).

W efekcie wskazanych uwarunkowań, w Polsce zbyt rzadko zachodzi proces, w któ- rym firmy osiągają kolejne etapy wzrostu, po- zwalające im na wykorzystanie efektu skali i szybsze zwiększanie produktywności. W Pol- sce niewielki odsetek młodych firm szybko roz- wija działalność i powiększa się, a jednocześnie duży odsetek firm starszych trwa w niemal nie- zmiennej skali. W efekcie, polska gospodarka jest zdominowana przez nisko produktywne mikrofirmy.

(18)

18

↘ Wykres 9.

Średni wzrost zatrudnienia wśród młodych firm jest w Polsce niewielki

(wzrost w proc., 2013-2017)

0 20 40 60 80 100

Irlandia

Holandia

Niemcy

Słowacja

Włochy

Litwa

Łotwa

Estonia

Belgia

ESWWęgry

Słowenia

Czechy

Francja

Austria

Wielka Brytania

Polska

Hiszpania

Szwecja

Przez pierwszy rok Przez pierwsze dwa lata Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie: OECD (2021c; 2021d).

2 Z przywołanych badań OECD wynika, że 1 proc. wzrost wydajności zagranicznych nabywców/dostawców jest skorelowany ze wzrostem wydajności krajowych firm o 0,6 proc. Dekompozycja powiązań pomiędzy firmami pokazuje, że szczególnie istotne są te z bardziej produktywnymi zagranicznymi nabywcami, którzy dzielą się wiedzą na różnych poziomach łańcuchów wartości.

Polskę charakteryzują jednak strukturalne uwarunkowania, sprzyjające zwiększaniu wydaj- ności firm:

→

populacja oraz rozmiar rynku przekładają się statystycznie na większy rozmiar firm.

Ekonomiści z OECD (Andrews i in., 2015) wskazują na pozytywną korelację między populacją państw a udziałem dużych firm w zatrudnieniu;

→

zachodzi korelacja między udziałem przemysłu w zaawansowanych gospo- darkach a rozmiarem przedsiębiorstw – w Polsce w 2019 r wynosił on. 28,2 proc.

w relacji do PKB (World Bank, 2021), co

stanowiło jeden z wyższych udziałów w UE;

→

większe i bardziej produktywne firmy dzia- łają w krajach z łatwym dostępem do ze- wnętrznych, chłonnych rynków (Andrews i in., 2015). Łatwy dostęp do niemieckiego i innych rynków państw UE jest zasobem, który powinien być jeszcze bardziej wyko- rzystywany do rozwoju polskich firm. Cen- tralna pozycja i bliskość dużych rynków zbytu (bardziej wydajnych nabywców) wią- że się z szybszym wzrostem produktywno- ści szczególnie w tych państwach, które przystąpiły do UE w 2004 r. (OECD, 2018)².

(19)

19

↘ Ramka 4.

Mikrozombie i pandemia

W wyniku Globalnego Kryzysu Finansowego zaczęto mówić o tzw. firmach zombie. W 2016 r. sta- nowiły one nawet do 12 proc. rynku w wybranych rozwiniętych krajach, z czego 85 proc. z nich nie ma perspektyw na poprawę swojej sytuacji (Banarjee, Hofmann, 2018). OECD definiuje firmy-zombie jako przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku przynajmniej 10 lat, które przez trzy kolejne lata nie generują dostatecznych przepływów pieniężnych aby regulować swoje wydatki (McGowan i in., 2017). Są to przedsiębiorstwa z niską produktywnością, bez perspektyw na rozwój, utrzy- mujące się na rynku m.in. dzięki niskim stopom procentowym i łatwemu dostępowi do kredytu.

Rosnąca przeżywalność firm o niskiej produktywności prowadzi do powstawania zatorów na rynkach i ogranicza rozwój bardziej wydajnych przedsiębiorstw. Prowadzi bowiem do niższego wzrostu inwestycji i zatrudnienia w dobrze prosperujących firmach, jak również ogranicza relokację kapitału zwiększającego produktywność .

Z badań OECD wynika, że prawdopodobieństwo bycia firmą-zombie rośnie wraz w jej wielkością, jednak pandemia COVID-19 może odwrócić ten trend. Do niedawna to przede wszystkim najwięk- sze przedsiębiorstwa mogły liczyć na wsparcie ze strony państwa i banków (Agostino, 2008). Pan- demia odwróciła tę tendencję. Jak wynika z badań PIE (Dębkowska i in., 2021), 81 proc. polskich mikrofirm deklaruje, że korzystało przynajmniej z jednego instrumentu publicznego wsparcia ofe- rowanego w ramach pięciu tarcz antykryzysowych i tarczy finansowej. Jednocześnie znacznie po- gorszyła się ich kondycja finansowa. Odsetek mikroprzedsiębiorstw deklarujących złą lub bardzo złą sytuację finansową wyniósł 24 proc. w 2020 r., co oznacza wzrost o 18 pkt. proc. w porównaniu z 2019 r. Aż 43 proc. mikrofirm stwierdziło spadek popytu na swoje wyroby lub usługi. Dlatego należy bacznie przyglądać się ich sytuacji, gdyż mogą one wstrzymywać proces kreatywnej de- strukcji i pochłaniać ograniczone zasoby pracy i kapitału.

W tym kontekście szczególnie istotne jest odpowiednie dobieranie instrumentów wparcia, które będą pozwalały na restrukturyzację zagrożonych firm i zarazem wspomagały przedsiębiorstwa, które mają perspektywy wzrostu, jednak na ich drodze rozwoju stanęły obiektywne, zewnętrz- ne czynniki. Doświadczenia innych państw, jak Portugalii (Osterhold, Gouveia, 2020) czy Wielkiej Brytanii (McGowan i in., 2017) pokazują znaczenie szybkiej i łatwej ścieżki w procesie restrukturyzacji, przy jednoczesnym wykorzystaniu procedur pozasądowych. Podobne rozwiązania przyjęto w 2020 r. w Polsce, jednak mają one obowiązywać wyłącznie w okresie pandemicznym. Nowe przepisy, wprowadzające m.in. funkcję doradcy restrukturyzacyjnego, pozwalające na restruktu- ryzację pod jego nadzorem (bez udziału sądu) oraz skrócenie samego postępowania, występują w innych państwach i po odpowiednim dostosowaniu powinny wejść na stałe do polskiej legi- slacji.

(20)

20 3. Eksport i produktywność

P

roduktywność jest uważana za decydu- jący czynnik w kontekście udziału firm w eksporcie. Prowadzenie działalności eksportowo-importowej podnosi efektywność firm. Eksporterzy są bardziej produktywni niż firmy koncentrujące się wyłącznie na lokalnych rynkach (Hausmann i in., 2007). Jak wskazują Hagejmejer i Kolasa (2011), polskie firmy, które eksportują,

korzystały z bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) lub importowały dobra inwestycyjne, są większe, bardziej wydajne, mają większą ka- pitałochłonność i płacą wyższe wynagrodzenia.

Zwiększenie skali i zakresu umiędzynarodowienia sprzedaży przedsiębiorstwa sprzyja jego uczeniu się i skłania je do inwestowania w badania i rozwój, co przekłada się na wzrost produktywności.

↘ Wykres 10.

Wzrost eksportu jest skoncentrowany w większych firmach

(eksport jako proc. obrotu – przemysł)

0 5 10 15 20 25 30

20182017

2016

2015

2014

2013

20122011

2010

2009

20082007

2006

2005

2004

2003

Duże Średnie

Mikro Małe

Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie danych GUS.

Dynamika polskiego eksportu w ostat- nich trzech dekadach była imponująca. W re- lacji do PKB jego wartość wzrosła z 15 proc.

w 1996 r. do 25 proc. w 2003 r. i 45 proc.

w 2019 r. (Ambroziak, 2021). Nie jest to jednak zjawisko homogeniczne, bowiem

mikroprzedsiębiorstwa są zapóźnione w inter- nacjonalizacji, co nie zmienia się mimo upły- wu czasu (wykres 10). W latach 2010–2018 eks- port przeciętnego polskiego eksportera wzrósł dynamicznie, szczególnie w średnich i dużych firmach (odpowiednio o 245 proc. i 240 proc.).

(21)

21

3. Eksport i produktywność

Także w małych przedsiębiorstwach wzrost przeciętnej wartości obrotu był relatywnie wysoki (175 proc.). Mikroprzedsiębiorstwa odbie- gały od tego trendu. W tej grupie można było zauważyć znaczący spadek eksportu w latach 2011–2013, po którym miał miejsce systematycz- ny wzrost do 2015 r., wyhamowanie w 2016 r., spadek w 2017 r. i ponowna stabilizacja w 2018 r.

W efekcie w 2018 r., w porównaniu z 2010 r., nie zanotowano wzrostu (GUS, 2020b).

Znaczenie MŚP dla eksportu wartości dodanej pozostaje poniżej średniego poziomu dla krajów Grupy Wyszehradzkiej, a ich udział w eksporcie wartości dodanej jest w dużej

mierze uzależniony od powiązania z większymi eksporterami. Porównując je do innych państw regionu, są w mniejszym stopniu zaangażowa- ne w poszukiwanie odbiorców zagranicznych, przez co utrudniony jest ich dostęp do bardziej zaawansowanych technologii i szkolenie pra- cowników oddziałujących pozytywnie na wzrost wydajności oraz ewentualną modernizację pro- dukcji. Eksport MŚP trafia na rynki zagraniczne przede wszystkim za pośrednictwem dużych przedsiębiorstw, jedynie 27 proc. MŚP ekspor- tuje bezpośrednio (wykres 11). Zarazem bez- pośredni eksporterzy z MŚP zazwyczaj eks- portują na rynki bliższe (KE, 2018).

↘ Wykres 11.

Bezpośredni eksport MŚP jest niewielki

(proc. dóbr i usług w eksporcie brutto – 2017)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

ŁotwaEstoniaBelgiaGrecjaWłochyPortugaliaAustriaLitwaWęgryHiszpaniaHolandiaSzwecjaOECDLuksemburgWielka BrytaniaSłoweniaFinlandiaKanadaIrlandiaESWNorwegiaPolskaSłowacjaCzechyKoreaNiemcyFrancja

Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie: OECD (2021d).

Internacjonalizacja i bezpośredni eksport polskich przedsiębiorstw różnią się w zależności od ich wielkości i sektora

(wykres 12). Szczególnie niski jest udział mi- kroprzedsiębiorstw w eksporcie bezpośred- nim. Tylko ok. 12 proc. z nich uczestniczyło

(22)

22

↘ Wykres 12.

Najmniejsze przedsiębiorstwa mają mniejszą intensywność eksportu (2017)

Polska OECD ESW

A. Eksportujące MSP, przemysł

(proc. firm) B. Eksportujące MSP, usługi

(proc. firm)

C. Intensywność eksportu, przemysł

wartość eksportu (proc. obrotów) D. Intensywność eksportu, usługi Wartość eksportu (proc. obrotów)

E. Średni rozmiar eksportu, przemysł

Średnia wartość eksportu (w tys. USD) F. Średni rozmiar eksportu, usługi Średnia wartość eksportu (w tys. USD) 0

10 20 30 40 50 60

Duże Średnie Małe Mikro Razem 0

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Duże Średnie Małe Mikro Razem

0 5 10 15 20 25

10 20 30 40 50 60 70

1 10 100 1 000 10 000 100 000

10 100 1 000 10 000 100 000 1 000 000

Źródło: obliczenia własne PIE na podstawie: OECD (2021c; 2021d)

(23)

23

w eksporcie bezpośrednim w przemyśle i ok.

5 proc. w usługach (wykresy 12A i 12B). Inten- sywność eksportu jest niska, nie przekracza ona 10 proc. wartości obrotów mikroprzed- siębiorstw (wykresy 12C i 12D). Zarazem war- tość eksportu polskich firm jest mniejsza niż przeciętnie w państwach OECD i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej. Jest to szczególnie widoczne w przypadku mikroprzedsiębiorstw (wykresy 12E i 12F). Przeciętny eksport polskiego eksportera jest o ok. 70 proc. mniejszy

pod względem wartości niż średnia dla firm z OECD. Różnica ta zwiększa się jeszcze bardziej w przypadku mikrofirm i wynosi 80 proc.

Przeciętny eksporter wyrobów w Polsce sprze- dał za granicę w 2018 r. towary o wartości 9,6 mln PLN (przeciętne MŚP – 2,5 mln PLN) i usługi za 12 mln PLN (MŚP – 5,1 mln PLN). Mi- kroprzedsiębiorstwa odstawały od pozosta- łych grup na tym tle ze średnim eksportem towarów na poziomie 0,7 mln PLN i usług – 2,2 mln PLN (GUS, 2020a).

(24)

24 4. Rekomendacje

W celu zwiększenia wzrostu wydajności, pozwalającego na osiąganie wyższego stan- dardu życia, konieczna będzie zmiana struk- tury polskiej gospodarki. Jednym z jej kluczo- wych elementów będzie stopniowy rozwój przedsiębiorstw prowadzący do bardziej po- wszechnego osiągania efektu skali przekła- dającego się na wzrost inwestycji i innowacji.

Państwo projektujące polityki publiczne może pomóc w tym procesie. Kolejne rządy wskazywały, że ich priorytetem jest wspieranie

MŚP, a legislacja koncentrowała się na tworzeniu warunków sprzyjających rozwojowi przedsię- biorczości. Na wdrażanych rozwiązaniach korzy- stały przede wszystkim mikroprzedsiębiorstwa, m.in. ze względu na korzystny system podatkowy czy liczne ulgi składkowe. Przekłada się to na pozytywny stosunek do prowadzenia dzia- łalności, jej wysoką atrakcyjność i dużą liczbę nowych przedsiębiorstw. W mniejszym stopniu działania legislacyjne skutkowały ich skalowa- niem i rozwojem.

↘ Ramka 5.

Postpandemiczny boom produktywności?

Amerykańskie Biuro ds. Statystyki Rynku Pracy (Bureau of Labour Statistics) opublikowało dane wskazujące, że w pierwszym kwartale 2021 r. produktywność pracy wzrosła w Stanach o 5,4 proc.

Tak wysoki odczyt może stanowić potwierdzenie tezy Brynjolfsson i in. (2021), że państwa OECD, po ponad dekadzie niskiego tempa wzrostu, minęły w końcu najniższy punkt na krzywej produk- tywności. Przyczyniły się do tego znaczący postęp w dziedzinie nauk biomedycznych i energe- tyce, szeroka implementacja cyfrowych innowacji w przedsiębiorstwach (m.in. umożliwiająca efektywną pracę zdalną) oraz aktywna polityka fiskalna i monetarna umożliwiająca ratowanie gospodarek przed skutkami pandemii. W efekcie, w wielu krajach dochodzi do przyśpieszonej restrukturyzacji gospodarczej, co w połączeniu z powrotem do przedpandemicznej aktywności gospodarczej może prowadzić do wyższej produktywności.

Zwiększanie produktywności wymaga sko- ordynowanych i długofalowych działań państwa w zakresie edukacji, nauki czy budowania kon- kurencyjnych przewag w strategicznych sek- torach (OECD, 2020a). Zarazem możliwe jest podjęcie działań w krótszej, 12-24-miesięcznej perspektywie, pozwalających na usprawnienie funkcjonowania najmniejszych przedsiębiorstw i bodźcujących je do skalowania działalności gospodarczej. Dlatego koncentrujemy się na

8 rekomendacjach możliwych do wdrożenia w relatywnie krótkim czasie, których realizacja przełożyłaby się na zwiększenie produktywności polskich firm.

1. Reforma instrumentów podatkowych i składkowych dla nowych i małych firm

Reżim podatkowy dla JDG i małych firm (mały ZUS, ulga na start, 9 proc. CIT, liniowy

(25)

25

4. Rekomendacje

podatek) zachęca do wejścia na rynek. Nie stanowi jednak bodźca do skalowania firm, może wręcz do niej zniechęcać (OECD, 2020a).

Proponujemy utrzymanie istniejących stóp podatkowych przy jednoczesnym zwiększeniu progresji stawek CIT (przykładowo dzisiaj już funkcjonuje stawka 9 proc. i 18 proc.). Jedno- cześnie sugerujemy stopniowe wygaszanie pre- ferencji składkowych: w miejsce „Ulgi na Start”

i „Preferencyjnej Stawki” możliwe jest wdrożenie jednego narzędzia, pozwalającego na stopniowe dochodzenie do płacenia pełnych składek w perspektywie 36 miesięcy. Zarazem nowo rejestrowane JDG powinny być bardziej skrupu- latnie kontrolowane pod kątem instrumentów wykorzystywanych do optymalizacji podatkowej.

Zmiany te powinny skutkować wyelimino- waniem zachowań strategicznych nastawionych przede wszystkim na utrzymanie najniższego opodatkowania i oskładkowania (OECD, 2019a), co ogranicza skalowanie mikrofirm i zarazem prowadzi do fikcyjnego samozatrudnienia.

2. Wsparcie podatkowe dla firm skalujących działalność

Wdrożenie instrumentów podatkowych premiujących zwiększenie zatrudnienia w pierwszych pięciu latach funkcjonowania przedsię- biorstwa. W zależności od uzyskanego dofi- nansowania na nowych pracowników i wzrostu zatrudnienia możliwe byłoby np. dodatkowe za- liczanie kosztów składek społecznych opłaca- nych przez pracodawcę do kosztów uzyskania przychodów.

3. Rozszerzenie estońskiego CIT-u

Rozwiązania wdrożone w 2021 r. przez Mini- sterstwo Finansów cieszą się mniejszą od zakła- danej popularnością wśród przedsiębiorstw ze względu na wiele wymogów, które muszą speł- nić firmy decydujące się na estoński CIT.

Konieczna jest modyfikacja warunków po- zwalających na łatwiejsze zastosowanie tego

rozwiązania, m.in. obniżenie efektywnej stawki podatkowej dla mniejszych firm, poluzowanie wymogów w zakresie progu rocznych przycho- dów, osobowości prawnej wspólników, włącze- nia spółek komandytowych i komandytowo-ak- cyjnych czy zniesienia obowiązkowych pułapów inwestycji.

4. Reforma klina podatkowego

Wysoki klin podatkowy przy niskich wyna- grodzeniach zniechęca do formalnego zatrud- niania (OECD, 2020a). Z badań PIE (Kiełczew- ska i in., 2021) wynika, że 31 proc. pracowników mikrofirm otrzymuje wynagrodzenia pod stołem.

Przy jednoczesnych preferencjach podatkowych dla samozatrudnionych skutkuje dualizmem na rynku pracy.

Obniżenie klina dla najmniej zarabiających pozwoli na zwiększenie formalnego zatrudnienia, aktywizacji zawodowej i doprowadzi do lepszego wykorzystania siły roboczej.

5. Ułatwienie konsolidacji firm

W 2019 r. 30 proc. małych i średnich firm planowało akwizycje (KPMG, 2019). Przy dużym rozdrobnieniu firm, akwizycja stanowi jedno z na- rzędzi skalowania działalności gospodarczej.

Bodziec do przeprowadzania procesów konsolidacyjnych stanowiłaby ulga konsolidacyj- na. W jej ramach przedsiębiorstwa mogłyby po- dwójnie zaliczać do kosztów uzyskania przycho- dów wydatki związane w przejęciem innej firmy.

6. Utrzymywanie minimalnego wynagrodzenia przynajmniej na poziomie 50 proc. średniego wynagrodzenia

Utrzymywanie minimalnego wynagrodzenia na odpowiednim poziomie powinno prowadzić do automatyzacji i robotyzacji produkcji (uwol- nienie zasobów ludzkich), większych nakładów na innowacje i jednoczesnego podnoszenia ja- kości życia (WIIW, 2021).

(26)

26

4. Rekomendacje

7. Przyciąganie wykwalifikowanych pracowników do Polski

Ze względów demograficznych, do dalsze- go rozwoju produktywności konieczny jest na- pływ nowej siły roboczej, w szczególności najlepiej wykwalifikowanej. Według badań Ortegi i Peri (2014), przeprowadzonych na danych ze 117 państw, wzrost udziału imigrantów w populacji o 1 pkt. proc. podnosił wydajność pracy o 6,7 proc. Do podobny wniosków doszli Jaumotte i in. (2016), którzy na podstawie próby z 18 najbardziej rozwiniętych krajów OECD, wskazywa- li, że przyrost imigrantów w dorosłej populacji o 1 pkt. proc. podnosił wydajność pracy o 2 proc.

Niezbędne jest przygotowanie i realizacja Strategii Migracyjnej. Powinny się w niej znaleźć kryteria przyjmowania i przyciągania repatrian- tów i polskich migrantów zarobkowych (np. „po- wrotnymi” ulgami w podatkach dochodowych).

Dokument ten powinien zawierać kryteria w zakresie przyjmowania zagranicznych migrantów,

np. wskazywanie kwot przyjęć czy tworzenie programów dla specjalistów z deficytowych branż. Zarazem istotne jest wdrożenie progra- mów ułatwiających przybywającym migrantom adaptację i integrację.

8. Ułatwienie inwestowania funduszom Venture Capital (VC)

Mimo szybkiego wzrostu tempa inwestycji venture capital, są one w Polsce na zdecydowanie niższym poziomie niż w najbardziej rozwiniętych krajach Unii Europejskiej (PIE, 2021).

Rekomendujemy wdrożenie ulgi na poziomie inwestora polegającej na możliwości odliczenia od postawy opodatkowania od 50 proc.

do 100 proc. poniesionych wydatków. Podsta- wowa wartość odliczenia wynosiłaby 50 proc., jednak mogłaby być dwukrotnie zwiększona w przypadku inwestowania w strategiczne sek- tory (np. elektromobilność, biotechnologia, medycyna).

(27)

27 Aneks 1. Czym jest produktywność?

P

aul Krugman (1994) stwierdził, że (…)

„produktywność to nie wszystko, ale w dłuższej perspektywie to prawie wszystko”. Wyższa produktywność oznacza pracę bardziej zaawansowaną i lepiej zorgani- zowaną. Jej wzrost ma kluczowe znaczenie dla wzrostu produktu krajowego brutto i poziomu życia obywateli, co nabiera szczególnego zna- czenia w kontekście gospodarczej odbudowy po pandemii COVID-19.

Zachodzi pozytywna korelacja po- między poziomem produktywności a PKB per capita. Wzrost wydajności stanowi rów- nież warunek konieczny dla trwałego wzrostu wynagrodzeń oraz konwergencji poziomu

rozwoju między państwami. Tylko wysoko produktywna gospodarka jest w stanie budo- wać potencjał dla trwałego wzrostu i poprawy jakości życia. Zarazem spadek tempa wzrostu wydajności przekłada się na obniżenie tempa wzrostu produktu potencjalnego, co ma nega- tywne konsekwencje dla sektora prywatnego i publicznego.

Sednem pojęcia produktywności jest zdolność do przekształcania nakładów w kon- kretne wyniki. Im więcej produktu uzyskuje się z danych nakładów, tym większa jest produktyw- ność. Wynika ona bezpośrednio ze zużywanej pracy, kapitału oraz łącznej wydajności czynni- ków produkcji.

↘ Infografi ka 1.

Typy produktywności

produktywnościTypy

Produktywność częściowa

Produktywność

pracy Produktywność

kapitału

Krańcowa produktywność

czynników produkcji (TFP)

(28)

28

Aneks 1. Czym jest produktywność?

↘ Tabela 2.

Charakterystyka typów produktywności

Produktywność Charakterystyka

Produktywność pracy

Definiuje się ją jako PKB na godzinę pracy. Jest rozumiana jako średnia wiel- kość produkcji lub dochodów wytworzonych przez jednostkę nakładu pracy.

Stosunek między produkcją a nakładem pracy zależy w dużym stopniu od obecności innych czynników produkcji, takich jak kapitał fizyczny, niematerial- ne trwałe środki wykorzystywane w produkcji, a także od wydajności technicz- nej i zmian organizacyjnych.

Produktywność kapitału

Całkowita ilość produktu lub usług przypadająca na jednostkę zainwestowa- nego kapitału. Źródłem wzrostu może być akumulacja czynników produkcji (np. kapitału), która jednak wyczerpuje się (jako źródło wzrostu), gdy przychody krańcowe z nowych inwestycji zrównają się z kosztami krańcowymi.

Krańcowa produktywność czynników produkcji (TFP)

Jest mierzona jako wartość rezydualna, tj. ta część wzrostu PKB, której nie można wyjaśnić wzrostem w zakresie nakładów pracy i kapitału.

Krańcowa produktywność jest postrzegana jako innowacyjność, bezpośredni czynnik prze- kładający się na największy postęp w funkcjono- waniu przedsiębiorstw – odzwierciedla zmiany w optymalizacji zarządzaniem czy przełomowymi

strategiami marketingowymi. W literaturze jest ona określana jako wartość rezydualna z funkcji produkcji czy tzw. reszta Solowa. Robert Solow określił tę wartość jako miarę naszej ignorancji (Banerjee, Duflo, 2019).

↘ Ramka 6.

Dwie teorie wzrostu produktywności

Egzogeniczny model wzrostu zakłada, że polityki publiczne, których celem jest zmiana stopy oszczędności lub inwestycji skutkują wyłącznie przesunięciem gospodarki na nową ścieżkę zrów- noważonego wzrostu, jednak nie mają wpływu na długookresową stopę gospodarczego wzrostu.

Po okresie wyższej lub niższej dynamiki, jego tempo wraca do poziomu wyjściowego. Teoria ta sta- wia pod znakiem zapytania zasadność polityk publicznych nakierowanych na wzrost wydajności Inaczej na tę kwestię zapatruje się endogeniczna teoria wzrostu. Według niej, państwo może sty- mulować działania nakierowane na wzrost produktywności i długofalową zmianę gospodarczego modelu. Polityki publiczne poprawiające rynkowe regulacje, podnoszące jakość sytemu eduka- cyjnego i ciągłego kształcenia, infrastruktury fizycznej i cyfrowej czy stymulujące do zwiększania nakładów na innowacje pozytywnie wpływają na wzrost produktywności.

(29)

29 Bibliografia

Agostino, M., (2008), World Bank Conditional Loans and Private Investment in Recipient Countries, “World Development”, No. 36(10).

Ambroziak, Ł., Chojna, J., Gniadek, J., Krawczyk, A., Marczewski, K., Sawulski, J. (2020), Transformacja polskiego eksportu – 30 lat wzrostu i co dalej?, Wąsiński, M. (współpr.), Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa.

Andrews, D., Criscuolo, C., Gal, P.N. (2015), Frontier Firms, Technology Diffusion and Public Policy: Micro Evidence from OECD Countries, OECD Productivity Working Papers, 2015-02, OECD Publishing, Paris.

Banerjee, R., Hofmann, B. (2018), The rise of zombie firms: Causes and consequences, “BIS. Quarterly Review”, September.

Banerjee, A., Duflo, E. (2019), Good economics for hard times, Allen Lane, London.

Bloom, N., Manova, K., Van Reenen, J., Teng Sun, S.,Yu, Z. (2018), Managing Trade: Evidence from China and the US, CESifo Working Paper Series 7113, CESifo Group.

Brynjolfsson, E., Rock D., Syverson, Ch., (2021), The Productivity J-Curve: How Intangibles Complement General Purpose Technologies, “American Economic Journal: Macroeconomics”, No. 13 (1).

Dębkowska, K., Kłosiewicz-Górecka, U., Szymańska, A., Ważniewski, P. (2021), Mikrofirmy pod lupą w 2020 r., Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa.

Eurostat (2021), https://ec.europa.eu/eurostat/web/lfs/data/database [dostęp: 12.07.2021].

Global Entrepreneurship Monitor (2019), 2019/2020 Global Report, Global Entrepreneurship Research Association, London Business School, London.

Gorynia, M., Nowak, J., Trąpczyński, P., Wolniak, R. (2020), Integration and investment development paths of CEE countries. Does EU-membership make a difference?, „Eurasian Geography and Eco- nomics”, DOI: 10.1080/15387216.2020.1828124.

GUS (2020a), Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2019 r., Warszawa.

GUS (2020b), Polski Eksport 2019, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/handel/

obroty-towarowe-handlu-zagranicznego-ogolem-i-wedlug-krajow-w-okresie-styczen-grudzien -2020-roku,1,101.html [dostęp: 28.06.2021].

GUS (2021), http://swaid.stat.gov.pl/RynekPracy_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_

RPRA_1.aspx[dostęp: 12.07.2021].

Hagemejer, J., Michałek, J.J., Svatko, P. (2021), Economic impact of the EU Eastern enlargement on New Member States revisited: The role of economic institutions, “Central European Economic Journal”, No. 8(55), DOI: 10.2478/ceej-2021-0008.

Hagemejer, J., Kolasa, M. (2011), Internationalisation and Economic Performance of Enterprises: Evidence from Polish Firm‐level Data, “The World Economy”, Vol. 34(1).

Hansen, A. (1939), Economic Progress and Declining Population Growth, “American Economic Review”, No. 29(1).

Hausmann, R., Hwang, J., Rodrik, D. (2007), What you export matters, “Journal of Economic Growth”, Vol. 12(1).

Hurst, E., Pugsley, B. (2011), What Do Small Businesses Do?, NBER Working Paper No. 17041 May, Revised October.

Pułapka małej skali. O produktywności polskich firm.