Zagrożenia we współczesnym świecie jako temat edukacji geograficznej
pod redakcją Tomasza Michalskiego
2008
Wydawnictwo „Bernardinum” Sp. z o.o.
ul. Bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin tel. 058 536 17 57, fax 058 536 17 26 e-mail: bernardinum@bernardinum.com.pl
www.bernardinum.com.pl
Druk i oprawa:
Drukarnia „Bernardinum” Sp. z o.o., Pelplin
ISBN 978-83-7380-546-0 Opis ilustracji na okładce:
okładka 1:
połamane drzewa - Pisz, 19.07.2002. Rząd przeznaczy dodatkowy milion zł na pomoc dla poszkodowanych w wyniku huraganu,
który przeszedł dwa tygodnie temu nad Piszem (woj. warmińsko-mazurskie) - zapowiedział w piątek /19 bm./ premier Leszek Miller.
W wyniku trąby powietrznej powstały ogromne straty w lasach.mbb.
PAP/Przemek Wierzchowski okładka 3:
Tornado - TIFFIN, USA, 11.11.02. Tornado przechodzi nad południową częścią Tiffin w Ohio 10 bm. Seria wichur i tornad, jaka nawiedziła w miniony weekend
wschodnią część USA, zwłaszcza stany Tennessee, Alabama i Ohio, spowodowała śmierć co najmniej 30 osób i zaginięcie 45.
PAP / EPA / TOLEDO BLADE okładka 4:
Głód - Sudanese children take a break from their classes to eat food at a school feeding programme 23 January 2004, for many it is the only food of the day.
The school is located in the town of Mabior, Sudan, which faces a series of floods and droughts which leave it perpetuly on the brink of starvation.
Mabior is the home of SPLA rebal leader Dr. John Garang.
PAP / EPA / EDWARD PARSONS
Spis treści
Słowo wstępne ... 5 Jan Wendt, Zarys współczesnych zagrożeń w wymiarze globalnym,
regionalnym i lokalnym ... 7 Joanna Pastwa, Szkoła i zagrożenia ... 12 Natalia Sypion-Dutkowska, Edukacja dla bezpieczeństwa
– zastosowania geografii i systemu informacji
geograficznej (GIS) ... 24 Marek Dutkowski, Globalizacja – czy jest groźna? ... 37 Jacek Posłuszny, Pedagogika i problem konfliktów systemów wartości. Re- fleksje inspirowane analizą recepcji ekstremistycznej aktywności skrajnych skrzydeł ruchów „Jednej sprawy” ... 52 Krzysztof Kopeć, Człowiek w środowisku i związane z tym
zagrożenia ... 60 Tomasz Michalski, Sytuacja zdrowotna ludności
– jej zagrożenia i ich skutki ... 73
Słowo wstępne
W drugiej połowie ubiegłego wieku wydawało się, ze okres wielkich zagrożeń dla ludzkości powoli mija. Niestety, było to tylko wrażenie. Zaczęły pojawiać się nowe niebezpieczeństwa, zyskały na znaczeniu dotychczas marginalne.
Spośród nich trzy grupy możemy uznać za zagrożenia na poziomie global- nym.
W pierwszej znalazły się zagrożenia ogólnoświatowe, związane z proble- mami powstającymi na styku gospodarka – środowisko. Są to przede wszyst- kim niebezpieczeństwa związane z wyczerpywaniem się surowców mineral- nych oraz z postępującą degradacją środowiska naturalnego i skutkami dla przyrody i ludzkości jakie to rodzi.
Kolejną grupę stanowią zagrożenia globalne wynikające z wadliwe funkcjo- nujących systemów: politycznego, społecznego i ekonomicznego. Są one prze- de wszystkim związane z negatywnymi skutkami procesu globalizacji oraz trudnościami w utrzymaniu bezpieczeństwa międzynarodowego, zwłaszcza z rosnącym poziomem ekstremizmu i wynikającego z niego terroryzmu we wszelkich swoich przejawach.
Trzecią grupę stanowią zagrożenia, które wprawdzie mają zasięg mniejszy, niż ogólnoświatowy, lecz ich rozwiązanie wymaga współpracy całej spo- łeczności międzynarodowej. W pierwszym rzędzie jest to problem zdrowia (zwłaszcza głodu i rozpowszechnienia niektórych chorób zakaźnych) oraz zadłużenie międzynarodowe.
Oprócz wspomnianych powyżej zagrożeń, o których powinniśmy uświada- miać uczniów; pojawiają się też zagrożenia specyficzne, charakterystyczne dla środowiska w którym przebywa młody człowiek – a mianowicie szkoły.
Z myślą o przybliżeniu wspomnianych powyżej grup zagrożeń przygo- towano niniejszą książkę. Składa się ona z siedmiu rozdziałów. Pierwszy,
w nim samo pojęcie zagrożenia. Rozdział drugi, napisany przez Joannę Pa- stwę, jest studium na temat zagrożeń, jakie mogą spotkać ucznia na terenie szkoły. W kolejnym rozdziale Natalia Sypion-Dutkowska przedstawia moż- liwości implementacji geografii w edukacji na temat zagrożeń.
W drugiej części książki, zawierającej cztery rozdziały, skupiono się na prezentacji wybranych grup zagrożeń o charakterze globalnym. I tak Marek Dutkowski prowadzi rozważania nad procesem globalizacji i związanymi z nim zagrożeniami dla ludzi. Z kolei Jacek Posłuszny porusza problem terro- ryzmu, lecz nie w jego „klasycznej” już postaci, lecz działań ekstremistycznych związanych z tzw. ruchami jednej sprawy. Rozdział Krzysztofa Kopcia jest poświęcony analizie zagrożeń powstających na styku człowiek – przyroda.
Książkę zamyka rozdział Tomasza Michalskiego poświęcony przedstawieniu, w ujęciu geograficznym, zagrożeń dla naszego zdrowia.
Tomasz Michalski
Zarys współczesnych zagrożeń w wymiarze globalnym, regionalnym i lokalnym
Każdego dnia w naszym codziennym życiu narażeni jesteśmy na wiele róż- nego rodzaju zagrożeń. Zgodnie z definicją zagrożeniem jest każde zjawisko naturalne lub spowodowane działalnością człowieka, które pozbawia nas po- czucia bezpieczeństwa i tworzy stan braku pewności lub niebezpieczeństwa.
O zagrożeniach możemy mówić począwszy od trywialnego potknięcia się na trotuarze, skutkującego skręceniem kostki, przez dowolny stan chorobowy, zawirusowanie komputera, pożar, uderzenie pioruna, utratę pracy, kradzież lub wypadek samochodowy. W naszym życiu istnieje niestety stale wiele zagrożeń, wśród których wymienione powyżej sygnują jedynie grupy zagro- żeń naturalnych i związanych z działaniem człowieka. Do pierwszych z nich należą klęski żywiołowe, wśród których wyróżniamy najczęściej występujące zagrożenia, takie jak silne wiatry, huragany, wyładowania atmosferyczne, pożary, powodzie, susze oraz zagrożenia obserwowane na terenie ekumeny z mniejszą częstotliwością, jak trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, czy tsu- nami. Zagrożenia wynikające z działalności człowieka podzielić można na trzy podstawowe grupy zagrożeń, uszeregowane pod względem częstotliwości występowania: zakłócenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, katastrofy techniczne oraz akty terroru. Wśród katastrof technicznych wyróżnić możemy dodatkowo pożary, awarie chemiczne, katastrofy komunikacyjne, katastrofy budowlane oraz awarie urządzeń infrastruktury technicznej. Jednak nawet ten ogólny podział zagrożeń budzi szereg wątpliwości. Jeśli weźmiemy pod uwagę październikowe pożary w Kalifornii, których przyczyną z jednej strony są naturalne dla tego regiony susze, a drugiej wzrost ryzyka wybuchu pożaru nastąpił wskutek działań człowieka – nieprawidłowej gospodarki na terenach leśnych oraz zbyt gęstej zabudowy terenu, to trudno jest wskazać do której z wymienionych grup można je zaklasyfikować.
Zdecydowanie łatwiej podzielić można zagrożenia ze względu na ich zasięg geograficzny, otrzymując trzy grupy zagrożeń: globalne (np. zagroże- nie wirusem H5N1, malaria), regionalne (np. pożary w Grecji, ludobójstwo w Sudanie) i zagrożenia lokalne (np. wybuch metanu w kopalni, katastrofa budowlana). I na koniec zagrożenia można podzielić ze względu na długość zjawiska oraz czas wystąpienia realnych dla nas konsekwencji. Ze względu na czas występowania zjawiska można podzielić na zagrożenia permanentne (np. tzw. dziura ozonowa, topnienie lodowej pokrywy Antarktydy), wystę- pujące z okresowo (np. susze, powodzie) oraz zagrożenia incydencjonalne (np. erupcja wulkanu, trzęsienia skorupy ziemskiej). Z punku widzenia skutków zjawiska stanowiącego zagrożenie można wydzielić zagrożenia, których konsekwencje odczuwane są natychmiast po wystąpieniu zjawiska (np. powódź) oraz zagrożenia, których konsekwencje są odsunięte w czasie (np. podniesienie poziomu oceanu światowego), czasem nawet poza horyzont życia pojedynczego człowieka.
Z prawnego punktu widzenia, zgodnie z ustawą (Dz.U. z dnia 22.05.2002 r.) pod pojęciem zagrożenie należy rozumieć zakres zdarzeń wywołanych celowo lub losowych, które wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie poli- tycznych i gospodarczych struktur państwa, na warunki bytowania ludności oraz stan środowiska naturalnego.
W Polsce zgodnie z paragrafem 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (DZ.U. z dnia 22 maja 2002 r.) wprowadzono następujące definicje dotyczące zagrożeń:
A. pod pojęciem klęski żywiołowej rozumie się „katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej licz- by osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem”;
B. pod pojęciem katastrofy naturalnej rozumie się „zdarzenie związane z dzia- łaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu”,
C. pod pojęciem awarii technicznej rozumie się „gwałtowne, nieprzewi- dziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości.
Katastrofą naturalną lub awarią techniczną może być również zdarzenie wywołane działaniem terrorystycznym”.
Jednak podstawowym problemem związanym z zagadnieniem zagrożeń z oczywistego punktu widzenia nie jest ich klasyfikacja, choć ta ostatnia potrzebna jest dla lepszego poznania istoty samego zjawiska, lecz zapobieganie ich występo- waniu i łagodzenie skutków tych zagrożeń, którym nie jesteśmy wstanie zapobiec.
Zwłaszcza, iż w naszym codziennym życiu, przy istnieniu percepcji zagrożeń globalnych, czy szerzej cywilizacyjnych największą rolę odgrywają zagrożenia występujące w naszym kraju czy wręcz zagrożenia o charakterze lokalnym.
Jednak zanim przejdziemy do zagrożeń grożących Polsce i zagrożeń lokal- nych słów kilka o zagrożeniach globalnych, cywilizacyjnych i zagrożeniach regionalnych na świecie. Zgodnie z tezami przedstawianymi przez więk- szość futurologów i politologów do największych zagrożeń cywilizacyjnych współczesnego świata, których konsekwencje dotyczą lub mogą dotyczyć nas wszystkich, należą:
• brak powszechnego dostęp do wody pitnej i żywności (np. problem głodu – kraje Sahelu);
• brak stabilności ekonomicznej i politycznej w wielu regionach świata (np.
Kosowo, Czeczenia, Transistria);
• dysproporcje w przyroście naturalnym (np. kwestia dysproporcji płci w Chinach, generalnie niski przyrost naturalny w krajach OECD);
• groźba użycia broni jądrowej (np. Korea Pn., Iran, zagrożony przez kraje arabskie Izrael);
• konflikty regionalne (np. Kurdystan, Afganistan, Irak, kwestia Somalii);
• masowe migracje (np. z terenów objętych działania wojennymi – Bośnia i Hercegowina, migracje o podłożu ekonomicznym – do UE);
• powiększające się dysproporcje w rozwoju gospodarczym krajów uprze- mysłowionych i krajów rozwijających się (np. kwestia stabilności gospo- darki światowej, osłabienie dolara amerykańskiego, kryzys na giełdach w krajach Azji Południowo-Wschodniej);
• stałe pogarszanie się jakości naturalnego środowiska człowieka (np.
zanieczyszczenie środowiska naturalnego, wyginięcie części gatunków zwierząt);
• terroryzm międzynarodowy i wewnętrzny (np. Al.-Kaida, Hezbollach);
• wyczerpywanie się surowców nieodnawialnych (np. kwestia bezpieczeń- stwa energetycznego Europy, dostęp do wody na Bliskim Wschodzie);
• wzrost przestępczości zorganizowanej (np. mafia, handel narkotykami);
• zagrożenia epidemiologiczne (np. gruźlica, malaria, AIDS, wirus ptasiej grypy H5N1);
• zagrożenia patologiami społecznymi (np. rozpad więzi społecznych, al- koholizm, handel ludźmi);
• zmiany klimatyczne (np. podniesienie średniej temperatury na Ziemi, topnienie lądolodów).
Poza wymienionymi powyżej zagrożeniami, do których każdy czytelnik z pewnością potrafi dopisać kolejne, jego zdaniem ważniejsze, występuje w poszczególnych regionach jeszcze wiele innych zjawisk odbierających po- czucie bezpieczeństwa mieszkającym tam ludziom, co prowadzi do wzrostu procesów migracji, z całą gamą towarzyszących jej patologii, a przez to do częściowej destabilizacji kolejnych regionów na świecie.
Zagrożenia dla Polski, związane w jej historii głównie z polityką zabor- czych sąsiadów, po 1989 r. można w znacznym stopniu zredefiniować. Współ- czesne zagrożenia, poza typowymi dla każdego kraju zagrożeniami przez katastrofy naturalne (np. powódź stulecia) wynikają obecnie z jej położenia geograficznego, polityki zagranicznej i wewnętrznej, stanu gospodarki oraz funkcjonowania w Unii Europejskiej i Pakcie Północnego Atlantyku.
Wśród wielu zagrożeń dla Polski, większość obserwatorów życia politycz- nego, gospodarczego i społecznego w kraju skłonna jest wymienić następujące zagrożenia:
• bezpieczeństwo energetyczne;
• brak wykwalifikowanej siły roboczej;
• niekorzystne procesy społeczne w rodzinach emigrantów;
• niewystarczający poziom opieki zdrowotnej;
• niski poziom konkurencyjności gospodarki w porównaniu do państw OECD;
• niski poziom przyrostu naturalnego;
• oficjalny, wysoki poziom bezrobocia;
• słabnące tempo rozwoju gospodarczego;
• wysoki poziom migracji zagranicznej;
• wysoki poziom zadłużenia publicznego;
• wzrastający poziom inflacji;
• zagrożenia w systemie ZUS;
oraz może nie największe i nie najważniejsze z wymienionych, ale jednak funkcjonujące obecnie w świadomości wielu Polaków, zagrożenie realizacji zadań związanych z mistrzostwami Europy w piłkę nożną w 2012 r.
Z oczywistego powodu można dopisać szereg kolejnych zagrożeń o cha- rakterze regionalnym, związanych z prowadzoną przez Polskę polityką zagraniczną, zaangażowaniem militarnym w Iraku, w Afganistanie, a od 2008 r. w Czadzie, z otwarciem granic z krajami Unii Europejskiej w dniu 21.12.2007 r., co ułatwi niewątpliwie przyjazd do Polski nie tylko turystów, lecz także osób podejrzewanych o współpracę z organizacjami przestępczymi i terrorystycznymi.
Jednak wśród wymienionych powyżej mniej lub bardziej odległych w czasie i skutkach zagrożeń, w naszym codziennym życiu napotykamy na realne problemy, które przyczyniają się do osłabienia poczucia naszego bezpieczeństwa oraz pojawienia się uczucia zagrożenia należą bardzo wy- mierne zjawiska. Dzięki licznym przeprowadzonym i powszechnie znanym wynikom badań społecznych wiemy, iż współcześni Polacy najbardziej oba- wiają się utraty pracy, utraty zdrowia, długotrwałej choroby, nagłej utraty bliskiej osoby, utraty zdrowia przez bliską osobę oraz wypadku. Wyraźnie dostrzegamy brak bezpieczeństwa na ulicach, w ruchu drogowym, a także na stadionach i imprezach masowych. Do zagrożeń o mniejszym stopniu utraty bezpieczeństwa, lecz odczuwalnych na co dzień należą zagrożenia związane z komputeryzacją i informatyzacją naszego życia: wirusy, trojany czy spam w poczcie mailowej lub zawieszenia się systemu. Problemy wyni- kające z prostej zawodności systemów, od których tak naprawdę całkowicie jesteśmy uzależnienie: system ogrzewania, system kanalizacji, wodociągów, podłączenia i dostawa energii, czy nawet zwykłe dostarczanie listów. Oczy- wiście skala zagrożeń związana z tymi ostatnimi zjawiskami jest niewielka, podobnie jak i konsekwencje ich występowania, lecz dotyczą w praktyce licz- nej grupy osób stanowiąc o chwilowej utracie poczucia pewności, stabilności i bezpieczeństwa przez każdego z nas.
Joanna Pastwa
Szkoła i zagrożenia
„J. Kowalski mimo wielu uwag, bez przerwy przeszkadza
w prowadzeniu zajęć, nie wykonuje poleceń, stuka długopisem w ławkę i wulgarnie odzywa się do kolegów i nauczyciela.”
uwaga z zeszytu uwag kl IB Gim.
Tradycyjna szkoła polska w oczach przeciętnego obywatela jawi się najczęściej jako miejsce, w którym polskie dzieci są nie zbyt dobrze uczone, poddawane negatywnym działaniom sfrustrowanych, nic nie robiących, niedokształco- nych nauczycieli i narażone na permanentną agresję ze strony kolegów źle wychowanych przez ich nieodpowiedzialnych i złych rodziców. Przynajmniej kilku rodziców na dziesięciu zgodziłoby się z powyższym stwierdzeniem, uważając jednocześnie owo stwierdzenie za wyjaśnienie wszelkiego zła, pa- tologii i zagrożeń, które występują w szkole. Nie jest to jednak cała prawda o polskiej szkole i problemach z którymi stało jej się borykać w tym pięknym, pełnym nadziei, nowoczesnym XXI wieku, w państwie, które jeszcze stosun- kowo niedawno było uzależnione od wschodniego mocarstwa.
„Jak pan, taki kram” mówi stare ludowe powiedzenie i dużo prawdy nie- sie. Wiadomo że publiczna oświata uwarunkowana jest w pełni od państwa, które całkowicie odpowiada za edukację w danym kraj. Jeśli dane państwo funkcjonuje jak należy, to spodziewać się można, że również oświata będzie w dobrej kondycji, a jeśli państwo pogrążone jest w problemach i chaosie to i oświata odczuje zawieruchy. Tak więc sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna państwa ma ogromny wpływ na oświatę i w dużym stopniu oddziałuje i determinuje cały system szkolnictwa.
W Polsce mamy dwa rodzaje szkół: publiczne i niepubliczne. W zależności od wieku uczęszczających do nich dzieci mamy oczywiście szkoły podstawo- we, gimnazjalne i średnie. Szkoły niepubliczne, takie jak prywatne bądź spo- łeczne rządzą się własnymi prawami i regułami, jako że państwo przekazało władzę nad tymi szkołami innym podmiotom: właścicielowi w przypadku szkół prywatnych lub jakiemuś podmiotowi edukacyjnemu np.: Radzie Ro- dziców w przypadku szkół społecznych. Szkoły niepubliczne, jak na razie,
pozostają w mniejszości na rynku edukacyjnym, a wpływ państwa na nie jest ograniczony i sprowadza się do roli nadzoru pod względem prawidłowości funkcjonowania. Zupełnie inaczej jest w przypadku szkół publicznych, które całkowicie podlegają państwu pod względem merytorycznym, a ich istnienie zależy od aktualnego stanu finansowego samorządu gminy. W szkołach pub- licznych to państwo decyduje kto ma uczyć, czego ma uczyć i jak ma uczyć. To państwo odpowiada za tworzenie programów, jednocześnie je zatwierdzając, to państwo decyduje o sposobie awansowania nauczycieli i ich nagradzaniu finansowym, to także państwo decyduje o ilości godzin przeznaczonych dla danego przedmiotu. W szkole państwowej, często nazywanej, tradycyjnej dziecko jest stosunkowo bierne w procesie edukacji, nie ma wiele miejsca na indywidualizm, jako że wiedza narzucana jest przez państwo, a kreatywność i aktywność ma małe pole działania. Szkoły państwowe charakteryzują się również sztywnymi zasadami: nauczanie zawsze jest zbiorowe (odstępstwami od reguły są pojedyncze przypadki),wymagania, poza dziećmi posiadającymi odpowiednie orzeczenia lub opinie, są jednakowe, a głównym celem edukacji – również częściowo narzucanym przez państwa – jest przygotowanie do życia w dorosłości, bycia produktywnym członkiem społeczeństwa i dobrym obywatelem. Jeśli chodzi o wychowanie to szkoła jest w swoim założeniu je- dynie instytucją wspierającą rodzinę, która to rodzina powinna być głównym miejscem kształtowania postaw, cech i zachowań. O takiej właśnie szkole, publicznej, tradycyjnej, uzależnionej finansowo od samorządów zamierzam mówić.
Zagrożenia w szkole
Myślę, że znacznie lepszym określeniem byłoby: zagrożenia dla szkoły, ponie- waż nie wszystkie zjawiska groźne i związane w jakikolwiek sposób ze szkołą mają miejsce tylko i wyłącznie w szkole. Znaczna część zagrożeń kojarzonych ze szkołą ma swoje źródła nie w samej szkole lecz poza nią.
Cóż to takiego zagrożenie?
Jak podaje słownik języka polskiego to działanie sił natury lub człowieka, które powoduje, że poczucie bezpieczeństwa maleje lub całkowicie zanika.
Zagrożenia ze względu na źródła można podzielić na wywołane przez naturę lub wywołane przez człowieka. Można również dokonać podziału ze względu na rozmiar zagrożenia: na globalne, regionalne, lokalne.
Sytuacja zagrożenia jest wiec większym lub mniejszym prawdopodobień- stwem naruszenia pewnych wartości człowieka, utraty czegoś co człowiek sobie ceni.
Zagrożenia, z którymi możemy spotkać się w szkole wywoływane są głownie przez człowieka i dla porządku podzielę je na te, które generowane są przez:
• uczniów;
• rodziców;
• nauczycieli;
• lub czynniki inne.
Powyższe cztery czynniki generujące zagrożenia w szkole są głównym źródłem poczucia braku bezpieczeństwa, rozczarowania i niezadowolenia.
Dodatkowo interakcje i wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi katego- riami-czynnikami tworzą plątaninę niezliczonej ilości nowych, trudnych do zauważenia sytuacji groźnych. Tak więc przymiotnik; wieloczynnikowe najlepiej określa przyczyny i genezę zagrożeń, które możemy dostrzec we współczesnej szkole.
Uczniowie
Non scholae, sed vitae discimus. – Uczymy się nie dla szkoły lecz dla życia.
Parafraza z Seneki
Pierwszym, i najbardziej powszechnym problem stanowiącym zagrożenie dla szkoły to niechęć uczniów do nauki. Kiedy mamy do czynienie z uczniem niechętnym do nauki, szkoła natychmiast staje się miejscem postrzeganym negatywnie, a starania nauczycieli niewielkie maja znaczenie. Dodatkowo relacja uczeń-nauczyciel staje się relacją walki i konfliktu: nauczyciel musi wymagać, a uczeń robi wszystko by wymaganiom się nie poddać. Uczeń i nauczyciel stają po dwóch, przeciwległych stronach barykady, stwarzając dla siebie nawzajem zagrożenie: uczeń – strach przed konsekwencjami nie- uczenia się, nauczyciel-strach przed niewykonaniem dobrze swojej pracy.
Rogers, czołowy przedstawiciel psychologii humanistycznej mówi: ”Można konia przyprowadzić do wodopoju, ale nie można zmusić go, żeby pił.”
Dlaczego uczniowie odczuwają niechęć do nauki? Myślę że odpowiedzi jest tyle samo, co dzieci uczących się. Każde dziecko to odrębna osobowość z ba- gażem indywidualnych doświadczeń, każde dziecko ma swój własny powód dla którego nie chce się uczyć. Czasem jest to zwykłe lenistwo, czasem brak
motywacji lub brak perspektyw. Często model przejmowany w bezmyślny sposób. Uczniowie pytani dlaczego nie chcą się uczyć, wielokrotnie powta- rzają, że są zmęczeni zbyt dużą ilością nauki, która w porównaniu z innymi atrakcjami życia jawi się jako, nudna i żmudna.
Drugim czynnikiem generującym zagrożenia w szkole są postawy ucz- niów czyli stosunek do otaczającej rzeczywistości, pozytywne, negatywne lub neutralne reagowanie w stosunku do czegoś lub kogoś .Niestety bardzo często wśród uczniów dostrzec można negatywne postawy w stosunku do nauczycieli, kolegów i samej szkoły jako instytucji. Głównymi przejawami negatywnych postaw są: brak tolerancji, brak empatii, zawiść, zazdrość, ry- walizacja, egoizm.
Wymienione wyżej postawy z reguły prowadzą do konfliktów i napięć miedzy samymi uczniami, a także miedzy uczniami i nauczycielami dopro- wadzając w konsekwencji do poczucia zagrożenia. Można by zadać pytanie;
jak to się dzieje, że niektórzy uczniowie charakteryzują się negatywnymi postawami? Postawy kształtowane są w procesie socjalizacji, a jak wiadomo socjalizacja pierwotna zachodzi w pierwszych latach życia człowieka, więc rodzina ma na nią przemożny wpływ.
Trzecim elementem będącym zagrożeniem dla uczniów, nauczycieli i innych pracowników szkoły jest agresja, która przybiera różne postacie:
słowne, fizyczne, skierowana jest na różne przedmioty, ludzi, zwierzęta.
Może napotkać też wśród uczniów autoagresję, skierowaną na siebie. Można podzielić agresywne zachowania na trzy grupy:
• fizyczna – bicie, kopanie, plucie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie w pomieszczeniach, niszczenie własności;
• słowna – przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, plotkowanie, obgady- wanie, namawianie, grożenie, szantażowanie;
• bez użycia słów i kontaktu fizycznego – wrogie gesty, miny, manipulowa- nie związkami przyjaźni.
Przypadków zachowań agresywnych wśród dzieci każda szkoła ma bez liku.
Zapewne co druga uwaga w dzienniczku ucznia lub zeszycie uwag opisuje sytuację agresji. Co może wywoływać agresje u uczniów? Stres, kary, niepo- wodzenia szkolne, agresja innych, poczucie poniżania, niesprawiedliwości, obelgi, wyzwiska, złośliwości, kłamstwa, a wiec czynniki, które trudno wy- eliminować z powszedniego i szkolnego życia. Niestety agresja, szczególnie fizyczna jest wyjątkowym zagrożeniem, ponieważ może doprowadzić do
uszczerbku na zdrowiu a nawet życiu, jak miało to miejsce w jednym z gdań- skich gimnazjów w 2006 roku, kiedy jedna z uczennic, zastraszana i poniżana popełniła samobójstwo.
Czwartym problemem i zagrożeniem jest destruktywny wpływ grupy rówieśniczej. W okresie adolescencji (przypadającym na okres gimnazjum i szkoły średniej) następuje wiele zmian w młodym człowieku. Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, a jednocześnie wzrasta wpływ rówieśników. Dotyczy on głównie sposobów spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia. Wytwarza się specyficzna kultura młodzieżowa a powiedzenie „ Z kim przystajesz, takim się stajesz” najlepiej odzwierciedla to co dzieje się z młodzieżą. Szczęście, kiedy grupa rówieśnicza, która oddziaływuje na jednostkę, jest wartościowa i pociąga za sobą zmia- ny pozytywne. Gorzej, gdy oddziaływanie jest negatywne i jednostka staje w obliczy konfliktu: z jednej strony grupa, która wymaga dostosowania się do jej negatywnych zasad, z drugiej strony szkoła, wymuszająca poszanowanie ogólnie uznawanych zasad, często sprzecznych z zasadami grupy. Konflikt Rodzi się zagrożenie.
Piątym czynnikiem stwarzającym zagrożenia w szkole są uczniowie charakteryzujący się zaburzonym zachowaniem. Dzieci te z reguły posia- dają odpowiednie dokumenty potwierdzające przez lekarzy, psychologów i pedagogów deficyty w pewnych sferach , jednak sam fakt istnienia zaburzeń w przyjętym za normę zachowaniu, doprowadza do konfliktów z innymi dziećmi. Zachowania inne, niż te znane i oczekiwane są przez uczniów od- bierane jako zagrażające ich bytowi, odbierające poczucie bezpieczeństwa, stanowiące źródło stresu i niezadowolenia. Nie ma możliwości wyelimino- wanie tego czynnika z życia szkoły, dlatego, że polskie, publiczne szkoły zobligowane są do uczenia każdego dziecka, bez względu na deficyty jakie ono posiada.
Nauczyciele
Labor est etiam ipsa voluptas. – Praca jest sama przez się przyjemnością Markus Maniliusz
Stres to główny faktor powodujący napięcia na linii uczeń – nauczyciel, nauczyciel – nauczyciel, a co za tym idzie dostarczający wielu sytuacji poczucia zagrożenia. Stres jest nieodłącznym zjawiskiem w życiu człowieka i na pewno nie można go wyeliminować, jednak stres wywołuje bardzo nieprzyjemne
zmiany, które prowadzą do obniżenia komfortu życia i jakości pracy. Jak wiadomo stres doprowadza do:
• zwiększenia napięcia nerwowego;
• zmiany czynności narządów wewnętrznych;
• osłabienia samokontroli;
• zaburzeń w orientacji w otoczeniu;
• dezorganizacji zachowań człowieka.
Nauczyciel pod wpływem stresu doświadcza – jak każdy człowiek zresztą – zachowań lękowych takich jak na przykład gniew, regresja czy fiksacja.
Gniew wyraża się agresją i ze stanu wrogości może przejść w atak: werbalny lub nawet fizyczny, a czasem nawet w autoagresję. Regresja doprowadza do typowych w poprzednich stadiach rozwoju człowieka zachowań takich jak opowiadanie bez ustanku o własnych kłopotach i proszenie innych o pomoc w rozwiązaniu problemu. Pod wpływem stresu można również doświadczyć fiksacji czyli uporczywego powtarzania tych samych czynności mimo, że nie prowadzą one do rozwiązania problemu.Wyobraźmy więc sobie nauczycie- la, który musi borykać się ze stresem w większym lub mniejszym stopniu, jednocześnie ucząc, kształcąc i wychowując dzieci. Trudne i niebezpieczne, bo wszelkie zachowania pedagoga zawsze będą oddziaływać na uczniów.
Jeśli zachowania te będą niepomyślne, również wpływ na dzieci będzie nie- korzystny. Dodatkowo stres uwalnia przeróżne mechanizmy obronne, które nie zawsze są dobre i często prowadzą do zagrażających i niebezpiecznych sytuacji. Stres doprowadza do uwolnienia mechanizmu obronnego takiego jak odreagowanie czyli emocjonalnego zachowania się w danej sytuacji. Szczęcie jeśli odreagowanie jest w miarę kontrolowane, gorzej jeśli napięcie nerwowe wymknie się spod kontroli. Inne mechanizmy obronne są również niebez- pieczne: wielu wychowawców nie wytrzymuje napięcia uciekając w alkohol, wypierając pewne problemy zamiast rozwiązywać je, fantazjując lub prze- mieszczając przedmiot potrzeby czyli wyładowując napięcie na zastępczym przedmiocie lub osobie. Co najgorsze stres jest przyczyną wielu zaburzeń psychosomatycznych doprowadzając do groźnych dla życia i zdrowia chorób:
raka, chorób układu krążenia lub układu pokarmowego.
Praca nauczyciela pod wpływem stresu ma się dokładnie tak jak mówi o stresie prawo Jerksa i Dotsona: równocześnie ze wzrostem napięcia we- wnętrznego rośnie poziom wykonania zadania, jednak gdy napięcie to pod- niesie się wyżej, to poziom wykonania zadania zacznie się obniżać, a wić
praca wykładowcy stanie się mniej wydajna, jakościowo gorsza i nie będąca pierwszorzędnego charakteru.
Wypalenie zawodowe. Praca oczywiście jest źródłem zadowolenia, po- czucia kompetencji i satysfakcji, może być czynnikiem podbudowującym psychiczną i fizyczną kondycję człowieka. Niestety, może być też źródłem apatii, beznadziejności, niezadowolenia z życia, poczuciem niedostosowania.
Wypalenie zawodowe to choroba cywilizacyjna, która może dotknąć każdego z nas, ale przede wszystkim dotyczy osób pracujących zawodowo z ludźmi i pomagającym innym. Zespół wypalenia zawodowego (proffesional burnout) przejawia się w trzech poziomach:
• fizycznym – zmęczenie, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowa- nia;
• behawioralnym – łatwość wpadania w złość, duża zmienność zachowa- nia;
• psychologicznym – uczucie znużenia, złości, zniechęcenia.
W podstawowych słownikach zespół ten tłumaczony jest jako „wyczerpanie sił fizycznych i psychicznych, spowodowane nadmiernym wykorzysty- waniem swoich możliwości.” Wypalenie następuje na skutek długotrwałej pracy w warunkach wysokiego poziomu stresu i nerwowości. Pod względem fizycznym osoby nim dotknięte mają także, m.in., kłopoty z koncentracją i zapamiętywaniem. Christina Maslach (1976), definiuje wypalenie zawodo- we jako „zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”. Chodzi tu o zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak lekarz, nauczy- ciel, terapeuta, Marshall przedstawili model zmian patologicznych wystę- pujących u człowieka będącego w stresie, którego źródłem jest praca, a są w nim: Objawy wypalenia ujawniają się poprzez zmęczenie, kłopoty rodzin- ne, zanika optymizm i pojawia się niezadowolenie z osiąganych wyników oraz niechęć chodzenia do pracy, spóźnianie się, wcześniejsze wychodzenie z pracy, szukanie pretekstu pójścia na zwolnienie lekarskie. Zauważalny staje się u osób dotkniętych wypaleniem objaw depersonalizacji przejawiający się ignorowaniem innych, cynizmem w stosunku do innych, i przede wszystkim w stosunku do uczniów, jeśli mamy na myśli wypalenie zawodowe grupy zawodowej nauczycieli . Często osoby takie decydują się na zmianę pracy, twierdząc, że nic im nie im nie wychodzi. Wyobraźmy więc sobie nauczycie-
la, z pełno objawowym wypaleniem zawodowym, który pracuje z naszym dzieckiem. Złość, zmienność zachowań, znużenie, zmęczenie to zagrażające normalnemu procesowi uczenia się i wychowania czynniki.
Rutyna. Wielki Słownik Języka Polskiego podaje, że rutyna to w ujemnym znaczeniu postępowanie, wykonywanie jakiś czynności według utartych szablonów. Wykonywanie czynności nauczyciela w sposób automatyczny, sztampowy bardzo często nie przynosi żadnych efektów. Świat otaczający nas bez przerwy ulega zmianom i jeśli nauczyciel nie podąży za owymi zmianami nie może liczyć się, że napotka pełne zrozumienie wśród uczniów. Rutyna jest bardzo często przeciwieństwem twórczości, kreatywności i zaangażowania.
Dzieci bardzo szybko potrafią zauważyć, który nauczyciel rzeczywiści tworzy nowe jakościowo rzeczy, którego przekaz jest zawsze dostosowany do sytu- acji, okoliczności i odbiorców, a który schematycznie odtwarza stare wzorce, nie pasujące do nowej rzeczywistości. Rutyna nie pozwala na indywidualne dotarcie do dziecka i rozpoznanie jego potrzeb, bo zakłada, że zawsze jest tak jak było za pierwszym, drugim i następnym razem, nie biorąc pod uwagę, że każdy przypadek jest inny, bo inny jest czas i okoliczności. Rutyna nie pozwala na twórcze i atrakcyjne nauczanie, a co za tym idzie zniechęca uczniów do odbioru wiedzy. Jest rutyna dużym zagrożeniem dla szkoły i procesu ucze- nia.
Rodzice
Concordia res parvae crescunt, discordia vel maximae dilabuntur.
– Zgoda buduje, niezgoda rujnuje.
Salustiusz Postawa roszczeniowa. Jednym z najczęściej postrzeganych przez nauczy- cieli czynników zagrażających procesowi nauki w szkole, a generowanym przez rodziców jest postawa roszczeniowa wobec szkoły, którą pewna część rodziców się charakteryzuje. Istnieje grupa rodziców, którzy w sposób bar- dzo ostry domagają się wypełniania przez szkołę i nauczycieli żądań, bardzo często nierealnych. Wielu z nich uważa, że jeśli płaci podatki, to należy się im i ich dzieciom wszystko czego zapragną. Tacy rodzice, z powodów, których można się domyślać, nie chcą lub nie potrafią zaakceptować faktu, że ukazy- wanie błędów, nieumiejętności i braków ich dziecka nie jest złośliwością ze strony nauczycieli, a zwykłym wykonywaniem obowiązków, nie jest kryty-
kanctwem lecz konstruktywną krytyką mogącą przynieść zmiany na lepsze.
Bardzo często też rodzic charakteryzujący się postawą roszczeniową próbuje przerzucić całą lub częściową odpowiedzialność za nieumiejętności i złe za- chowanie swojego dziecka na szkołę i nauczycieli. W tym momencie wśród nauczycieli rodzi się bunt i poczucie krzywdy, które doprowadza często do jawnych lub ukrytych konfliktów na linii rodzic – nauczyciel, stwarzając tym samym poczucie zagrożenia dla rodziców, dzieci i nauczycieli.
Niewydolność wychowawcza. Rodzina ponosi podstawową odpowie- dzialność za wychowanie dzieci, za ich karierę szkolną i przygotowanie do samodzielnego życia. To właśnie w rodzinie dokonuje się podstawowy proces kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego wrażliwości moralnej i społecznej. Cechy te mają duże znaczenie dla spełnienia zadań wycho- wawczych przez szkołę. Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat życia dziecka, trwa aż do osiągnięcia przezeń samodzielności. W realizację zadań wychowawczych oraz do ścisłego współ- działania z rodziną włączone jest środowisko nauczycielskie, które to posiada pełną świadomość wielkiej roli rodziny w rozwoju dziecka. Udział rodziców w życiu szkoły sprzyja temu, że staje się ona przyjazna dzieciom, a problemy wychowawcze nie stają się poważnym zagrożeniem. Do głównych czynników niewydolności rodziny możemy zaliczyć:
• zaniedbywanie obowiązków wobec dzieci przez rodziców;
• trudna sytuacja materialna rodziny;
• niedostateczny nadzór nad dzieckiem (zwykle z powodu nadmiaru pracy zarobkowej);
• niski poziom wiedzy lub wykształcenia rodziców;
• patologie w rodzinie (alkoholizm, narkomania, przestępczość).
Jeśli rodzina jako podstawowa jednostka kształtująca młodego człowieka nie wypełni swoich zadań, wszelkie braki i nieprawidłowości dziecka będą prze- noszone na szkołę doprowadzając do sytuacji niezrozumienia i konfliktu Inne
Media. Przekazy medialne w bardzo dużym stopniu nasycone są obrazami przemocy. Można je spotkać w „kreskówkach”, w filmach, w programach informacyjnych, w grach komputerowych lub internecie. Długotrwały i intensywny kontakt z przesyconymi przemocą programami, filmami lub grami prowadzi do stopniowego odwrażliwienia odbiorcy, zanika strach
i przerażenie na widok scen które powinny być odbierane jako szokujące lub tragiczne, maleje współczucie dla ofiary, rodzi się przyzwolenie na obecność agresji i w na akceptację użycia jej w sytuacjach wyjątkowych. Ponadto pro- ponowane przez media wzorce zachowań charakteryzują się nadmiernym eksponowaniem wartości zabawy, rozrywki, nieograniczonej wolności, łatwego sukcesu, tworzeniem swoistego kultu młodości, gdzie wszyscy prezentują zachowania „trendy i cool”. Jednocześnie unikają one tematów, które pozwoliłyby na odniesienie się do problemów trudnych, moralnych , etycznych i realnie spotykanych w życiu, takich jak choroby, śmierć, problemy społeczne. Prowadzi to do zafałszowania obrazu świata, ponieważ pomija najistotniejsze problemy ludzkiego życia. Poza tym oddziaływania mediów, a w szczególności reklamy mają na celu doprowadzenie do zmiany naszego nastawienia wobec konkretnego przedmiotu czy usługi, czyli takiej zmiany naszych postaw, która uczyniłaby dany produkt przedmiotem pożądania.
Dziecko poddawane „bombardowaniu mediów” w sposób niekontrolowany, przyswaja sobie i akceptuje jako własne negatywne wzorce i postawy , które miało okazje zobaczyć w mediach. Te negatywne wzorce przenosi na teren szkoły tworząc zarzewie konfliktu
Emigracja. Ostatnie lata przyniosły wiele zmian politycznych i gospo- darczych w naszym kraju przyczyniając się do wzrostu emigracji, głównie emigracji zarobkowej. Emigracja może być czasem bardzo dobrą decyzją, ale bywa też tragedią, szczególnie dla dzieci rodziców, którzy zdecydowali pozostawić w kraju swoje pociechy pod opieka innych, a sami wyruszyli za przysłowiowym „chlebem”. Pozbawienie dziecka miłości i bliskości rodzi- cielskiej może doprowadzić do groźnej deprywacji emocjonalnej. Skutkiem deprywacji są między innymi: trudności w nauce, koncentracji, brak umie- jętności współżycia z innymi ludźmi, egoizm, egocentryzm, postawy pełne pretensji. Dziecko cierpiące z powodu deprywacji emocjonalnej gorzej nawią- zuje kontakty z rówieśnikami co w konsekwencji doprowadza do izolowania się lub popadania w konflikty z innymi.
Formalizm. Drobiazgowe przestrzeganie ustalonych norm i przepisów, których jest cała masa w szkolnictwie, a z roku na rok coraz więcej, jest prawdziwą kulą u nogi nauczycieli. Każda czynność nauczyciela, każda decyzja, rozstrzygnięcie każdy plan, zamiar, zadanie musi zostać szczegóło- wo opisane. Cele ogólne, szczegółowe, przebieg, ewaluacja. Taki formalny przymus traktowania pracy jest uciążliwy dla pedagogów, zabiera dużo czasu
i energii, która mogłaby zostać spożytkowana do pracy z uczniem. Poza tym może doprowadzić do sztucznego produkowania potrzebnych dokumentów.
Przesadny formalizm i nakaz dokumentowania wszystkich nauczycielskich czynności doprowadza do przemęczenia i zniechęcenia kładąc na pracę z dziećmi smugę zniecierpliwienia, rozdrażnienie i zdenerwowania.
Komunikacja interpersonalna. Kompetencja komunikacyjna jest to szeroko rozumiana zdolność do komunikowania , obejmuje umiejętność poprawnego czyli zgodnego z normami i regułami posługiwania się środkami komuniko- wania werbalnego i niewerbalnego.
Kompetencja komunikacyjna jest indywidualną cechą nadawcy i odbiorcy i każdego kto komunikuje się. Składają się na nią : znajomość kodów i sub- kodów, umiejętność zastosowania kodów werbalnych i niewerbalnych oraz naturalnych skłonności do komunikowania się . Poza tym, na kompetencje komunikacyjne składa się znajomość norm i obyczajów, umiejętności zastoso- wania tych norm oraz ogół możliwości i nawyków .Proces komunikowania się może zostać w bardzo łatwy sposób zaburzony na przykład przez trudności wynikające z treści komunikatów, jak w przypadku różnic intencji, motywacji.
Może być zakłócony przez uwłaczających wypowiedzi, które wręcz hamują komunikację lub uaktywniają agresje w komunikowaniu. Komunikacja może być też zburzona przez niewerbalne zachowania słuchacza lub nadawcy, na przykład przez brak siły przebicia do wprowadzenia danego tematu. Zakłóceń na poziomie komunikacji interpersonalnej jest wiele, powstają one w sposób bardziej, lub mniej świadomy, jednak mają wpływ na porozumiewanie się.
Kontakt nauczyciela z uczniem bazuje głównie na komunikacji interpersonal- nej i umiejętności porozumiewania. Jeśli jest ona zaburzona, nie ma dobrego porozumienia między wychowawcą a wychowankiem sam proces kształcenia, wychowania i nauczania jest niebezpiecznie zakłócony.
* * *
Podsumowując można stwierdzić, że zagrożenia w szkole są generowane różnymi źródłami, począwszy od źródeł psychologicznych, przez społeczne, kulturalne, obyczajowe, prawne a skończywszy na politycznych i gospodar- czych. Geneza zagrożeń w szkole jest tak wieloczynnikowa i różnorodna , że nie sposób znaleźć jednego, ogólnego remedium na niebezpieczeństwa i szkodliwe sytuacje w szkole. Zmiany na lepsze mogą nastąpić tylko wtedy, gdy dokonają się zmiany w samych ludziach, gdy zmienią się uwarunkowani
społeczne i kulturalne, w których przystało nam żyć. Muszą też być chęci i intencje do zmian w każdym z nas . Niestety praca nad zmianami na lepsze jest ciężka, długotrwała, a efekty nie są widoczne natychmiast lecz przychodzą dopiero po wielu latach. Pomocna w pracy nad sobą jest silna więź z rodzi- cami. Dzieci otoczone miłością, zainteresowaniem, mają mało powodów do agresji , wrogości czy stwarzania jakichkolwiek zagrożeń.. Zainteresowanie nauką szkolną przyjdzie wtedy gdy młody człowiek zrozumie, że uczy się dla siebie, nie dla innych.
Spis literatury:
• Aronson E., 2004, Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa.
• Domachowski W., 2002, Przewodnik po psychologii społecznej, PWN, Warszawa.
• Harwas-Napierała B., Trempała J., 2003, Psychologia rozwoju człowieka, PWN, Warszawa.
• Kawula–KubiakA., 2007, Koszty emigracji, Charaktery 12/2007, s. 32–35.
• Pałubicki W., 1998, Antropologia, filozofia, etyka – słownik podstawowych terminów i znaczeń, Koszalin.
• Wielki Słownik Języka Polskiego, 1981, PWN, Warszawa.
• www.gazeta – it.pl/edukacja
Edukacja dla bezpieczeństwa – zastosowania geografii i systemu informacji
geograficznej (GIS)
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest omówienie głównych problemów edukacji geograficznej w dziedzinie bezpieczeństwa zbiorowego oraz przedstawienie roli przekazu kartograficznego jako jej głównego narzędzia. Mapy są bardzo pomocne w przestrzennej wizualizacji zagrożeń, umożliwiając przedstawienie ich zasięgu i rodzaju. Artykuł ma również na celu zachęcenie do szerszego używania map zagrożeń i systemów bezpieczeństwa, zarówno tradycyjnych
„na papierze”, jak i cyfrowych, tworzonych za pomocą systemu informacji geograficznej (GIS).
Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa zbiorowego
Każda sfera życia niesie ze sobą zagrożenia, nie ma sytuacji ryzyka zerowe- go, procesy wytwarzania dóbr również nie są w stu procentach bezpiecz- ne. Poczucie bezpieczeństwa wydaje się być przeciwieństwem poczucia zagrożenia (J. Spiechowicz, 2000). Można powiedzieć, że poczucie bezpie- czeństwa występuje wówczas, gdy poczucie zagrożenia jest maksymalnie możliwie niskie. W stwierdzeniu tym jest pewien antagonizm, nie wiadomo czy lepiej czuć się bezpiecznie, korzystać z uroków życia, poddając się woli praw rządzących światem, czy też być świadomym wszystkich niebezpie- czeństw i ich konsekwencji oraz żyć w przekonaniu, że ma się kontrolę nad sytuacją przyjmując model życia zapewniający pełne bezpieczeństwo.
Optymalnym rozwiązaniem jest oczywiście stan pośredni, czyli umiarko- wana świadomość zagrożeń.
W niniejszym opracowaniu wzięto pod uwagę zagrożenia bezpieczeń- stwa zbiorowego występujące w Polsce. Współczesne zagrożenia zbiorowe
ze względu na charakter występowania podzielić można na nadzwyczaj- ne i stałe. Zagrożenie nadzwyczajne to każde nieoczekiwane zdarzenie lub sytuacja, narastające nagle, niebezpieczne dla zdrowia i życia ludzi, mienia lub przyrody, wymagające natychmiastowego przeciwdziałania przy użyciu wszystkich będących w dyspozycji sił i środków. Zagrożenie stałe to niebezpieczne wydarzenie lub sytuacja, które występuje ciągle (np. nieszczelność ozonosfery), którego należy się spodziewać w wyniku corocznych cykli (np. surowa zima) lub planowania pewnych wydarzeń (np. wielkie imprezy masowe), mające negatywne skutki dla zdrowia lub życia ludzi, mienia prywatnego lub publicznego, stanu środowiska przy- rodniczego.
Rodzaje zagrożeń bezpieczeństwa zbiorowego
Ze względu na źródło pochodzenia wyróżnić można zagrożenia środowi- skowe, społeczne, medyczne i techniczne. Przedstawiono je w tablicach 1, 2, 3, 4. Charakteryzują się one różnym poziomem zagrożenia, zasięgiem i trwałością skutków. Zapobieganie im, reakcja i usuwanie skutków wy- maga również bardzo zróżnicowanych zabiegów. Niezależnie od źródła wiele rodzajów zagrożeń prowadzi do podobnych skutków (np. znisz- czenia budynków i infrastruktury, ofiary śmiertelne i ranni, degradacja środowiska przyrodniczego) i wymaga podobnych działań ratunkowych (np. ewakuacja, leczenie, odbudowa).
Tabl. 1. Zagrożenia środowiskowe
Nadzwyczajne Stałe
Powódź Kwaśny deszcz
Surowa zima Skażenie gleb i żywności
Silny wiatr Nieszczelność ozonosfery
Efekt cieplarniany
Źródło: opracowanie własne.
Tabl. 2. Zagrożenia społeczne
Nadzwyczajne Stałe
Wojna Przestępstwa
Atak terrorystyczny Trwały niedorozwój i ubóstwo
Rozruchy i bunty Impreza masowa
Kryzys ekonomiczny i polityczny Źródło: opracowanie własne.
Tabl. 3. Zagrożenia medyczne
Nadzwyczajne Stałe
Epidemia „ostra” (wysoka śmiertelność) Epidemia „łagodna” (niska śmiertelność) Wypadek komunikacyjny
Zatrucie Nowotwory HIV / AIDS
Wirusowe zapalenie wątroby (ABCD) Alergie
Choroby układu krążenia Źródło: opracowanie własne.
Tabl. 4. Zagrożenia techniczne
Nadzwyczajne Stałe
Awaria elektrowni atomowej Emisja zanieczyszczeń Awaryjna emisja, zwł. trucizn Smog
Katastrofa morska Hałas i wibracje
Katastrofa lotnicza Emisja promieniowania elektromagnetycznego
Pożar Emisja promieniowania jonizującego
Katastrofa budowlana Wybuch
Źródło: opracowanie własne.
W powszechnej opinii panuje przekonanie, iż najwięcej niebezpieczeństw ma w zanadrzu Matka Natura, czyli najwięcej jest zagrożeń środowiskowych.
Analiza powyższych tablic pozwala stwierdzić, że w ogromnej większości przypadków przyczyną wystąpienia zagrożeń jest człowiek. Najliczniejszą grupą są zagrożenia techniczne, których źródłem są procesy produkcyjne, produkty działalności gospodarczej człowieka lub ich niewłaściwe użytko- wanie, nadmierna eksploatacja urządzeń technicznych i zużycie materiałów.
W przypadku wystąpienia zagrożenia najczęściej winę ponosi obsługujący je człowiek, można przyjąć, że owe awarie poprzedzają „awarie umysłowe”, czyli niedobór wiedzy lub umiejętności, nierzetelność wykonania procedur technologicznych (T. Berliński, 2000).
Kolejną grupą pod względem liczebności niebezpieczeństw stanowią za- grożenia medyczne, których źródłem są choroby lub wypadki komunikacyjne wymagające interwencji służb medycznych. Niepokojący jest fakt, iż ogromna większość tych chorób ma etiologię cywilizacyjną. Wypadki komunikacyjne są również ubocznym produktem postępu cywilizacyjnego. Lista chorób o cywilizacyjnej etiologii wydłuża się, nie wszystkie są rozpoznane, duża ich chorób jest nieuleczalna. Wypadki komunikacyjne zbierają obfite żniwo w postaci przedwczesnych zgonów i trwałego okaleczania ludzi.
Źródłem zagrożeń społecznych jest negatywne oddziaływanie ludzi na innych ludzi lub instytucje społeczne. Najczęściej rzeczywistą przyczyną wystąpienia zagrożeń społecznych jest niezadowolenie obywateli ze spo- sobu postępowania i postawy klasy politycznej lub bieda i ubóstwo. Wraz z koncentracją ludności następuje koncentracja zagrożeń społecznych. Praw- dopodobieństwo wystąpienia zagrożeń wzrasta wraz z liczbą ludzi i urządzeń technicznych skupionych na ograniczonej przestrzeni. Największe potencjalne zagrożenie występuje w wielkim mieście (por. T. Horlick-Tones, 1995). Jak pokazują ostatnie tragiczne doświadczenia z 11 września 2001 roku (Nowy Jork), czy 11 marca 2004 (Madryt), czy też niekończący się konflikt izraelsko- palestyński, zagrożenia społeczne o zasięgu międzynarodowym to nic innego jak zderzenie kultur, zderzenie religii, a wręcz zderzenie cywilizacji.
Praprzyczyną wystąpienia zagrożeń środowiskowych jest niewłaściwe użytkowanie lub nadmierna eksploatacja środowiska przyrodniczego. Ludzie w różnoraki sposób próbują ujarzmić siły natury i podporządkować sobie środowisko przyrodnicze. Jednak prawidłowości, jakimi rządzi się środowi- sko, w dalszym ciągu nie są do końca rozpoznane, także nie możemy jeszcze
optymalnie korzystać z jego zasobów (szerzej o wpływie pogody na nasz los pisze W. T. Burroughs, 1998).
Główne problemy edukacji w sferze zagrożeń stałych i nadzwyczajnych
Głównymi mankamentami edukacji w sferze zagrożeń stałych jest brak lub fałszywa wiedza o istnieniu, miejscach występowania, charakterze oraz zasięgu zagrożenia. Zagrożenia stałe, jak sama nazwa wskazuje, towarzyszą nam stale, dlatego łatwo popaść w złudne poczucie odporności, a z drugiej strony trudno też zamęczać się myślą o stale czyhającym niebezpieczeń- stwie. Z tego powodu zadaniem edukacji w tej sferze winno być przypomi- nanie o tych zagrożeniach. Rola przekazu kartograficznego jest tu bardzo istotna, gdyż zagrożenia takie występują z reguły na określonych obszarach.
Mapy zasięgu nadmiernego promieniowania ultrafioletowego, występowa- nia określonych chorób, emisji hałasu, skażenia gleb, występowania hura- ganów, zagrożenia kradzieżami itd. bardzo pomagają zmniejszyć ryzyko wystąpienia zagrożenia w życiu codziennym, w gospodarce, w planowaniu i zarządzaniu. Większość z takich map jest obecnie na bieżąco aktualizowa- na i dostępna Internecie w postaci cyfrowej, Ważnym zadaniem edukacji jest wpojenie nawyku i umiejętności korzystania z nich.
Główne problemy edukacji w sferze zagrożeń nadzwyczajnych to brak lub fałszywa wiedza o prawdopodobieństwie wystąpienia zagrożeń nadzwyczajnych, szybkości i kierunkach ich rozprzestrzeniania się, na- stępstwach ich wystąpienia zagrożeń oraz zagrożeniach towarzyszących.
Nadzwyczajne zagrożenie jest zjawiskiem nieoczekiwanym, nie spodzie- wamy się jego wystąpienia, poza tym jest ono niezwykle trudne w do prognozowania. Zagrożenia nadzwyczajne występują rzadko, są bardziej nieprzewidywalne niż zagrożenia stałe, przeważnie mają większy zasięg i są bardziej tragiczne w skutkach. W momencie wystąpienia zagrożenia nad- zwyczajnego trzeba sobie bardzo szybko uświadomić niebezpieczeństwo, w jakim się znajdujemy i natychmiast przystąpić do akcji ratowania życia i zdrowia własnego oraz innych osób zagrożonych. Przy obieraniu drogi ucieczki lub ewakuacji trzeba znać szybkość i kierunek rozprzestrzeniania się danego zagrożenia. Rolą edukatorów jest uświadomienie wszystkich potencjalnie zagrożonych o następstwach wystąpienia zagrożeń i zagroże-
niach towarzyszących (po wystąpieniu powodzi mogą wystąpić epidemie, trzeba się liczyć z brakiem wody pitnej, po pożarze może wystąpić wybuch itp.).
Bardzo często w momencie wystąpienia zagrożenia nadzwyczajnego brakuje nam wyobrażenia o jego charakterze i nie wiemy jak się zacho- wać. Swoje postępowanie trzeba dostosować do charakteru zagrożenia.
Przykładowo, inaczej trzeba się zachować podczas wystąpienia pożaru, a inaczej podczas powodzi miejskiej. Podczas pożaru należy oddalić się od źródła pożaru w kierunku odwietrznym, w miarę możliwości poza zasięg silnego stężenia toksycznego dymu, w mieszkaniach zamknąć okna i inne otwory, którymi może przedostać się toksyczny dym. Natomiast w przypadku powodzi miejskiej należy udać się na najwyższe wzniesienie w mieście, dom będący w zasięgu „wysokiej wody” należy zabezpieczyć workami z piaskiem drzwi wejściowe i ewentualne okna piwniczne przed wdarciem się wody do budynku. Podobne instrukcje, pozornie oczywiste, można sformułować dla wszystkich zagrożeń nadzwyczajnych.
W zarządzaniu nadzwyczajnymi zagrożeniami trzeba brać pod uwagę bardzo dużo czynników i zmiennych. Wszystkie one mają swój kontekst przestrzenny (lokalizację i sferę oddziaływania), dlatego niezbędne jest sto- sowanie profesjonalnego narzędzia, jakim jest GIS. Systemy informacji geo- graficznej przydatne są w rozpoznawaniu, monitorowaniu, rejestrowaniu, zwalczaniu i usuwaniu skutków różnorodnych zagrożeń nadzwyczajnych.
Najnowsze technologie satelitarnego geopozycjonowania (GPS) wraz z GIS umożliwiają stosowanie w bezpośredniej akcji tzw. geograficznych syste- mów zarządzania (GMS). Warunkiem ich skuteczności jest jak najszersza edukacja w tej dziedzinie. Winna ona obejmować zarówno potencjalnie zagrożonych, jak osoby niosące im pomoc.
Główne problemy edukacji w sferze systemów bezpieczeństwa zbiorowego
Głównym problemem w tym zakresie jest brak wiedzy o sposobach po- stępowania w sytuacji nadzwyczajnej: drogach ucieczki i ewakuacji, roz- mieszczeniu służb ratowniczych i „schronów”.
Edukatorzy powinni zapoznać potencjalnie narażonych na zagrożenia, w tym dzieci i młodzież, z różnymi systemami bezpieczeństwa zbiorowe-
go. Na każde zagrożenie reaguje odpowiednio przystosowana jednostka lub instytucja systemu bezpieczeństwa, często zdarza się, że jednostki wspomagają się i uzupełniają. Zarządzanie w zakresie bezpieczeństwa na szczeblu państwa leży w kompetencjach dwóch ministrów: Ministra Obrony Narodowej oraz Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Podstawowe kompetencje w zakresie reagowania na nadzwyczajne zagro- żenia posiada Państwowa Straż Pożarna podległa MSWiA. Obecnie zadania straży obejmują walkę z pożarami i innymi zagrożeniami oraz ratownictwo techniczne i ekologiczne, a także działania kontrolno-rozpoznawcze oraz szkolenie kadr w tym zakresie.
Artykuł 105 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształ- towaniu środowiska nakłada powszechny obowiązek informowania o wystąpieniu nadzwyczajnego zagrożenia środowiska terenowego or- ganu administracji rządowej i samorządowej lub policji. Terenowy organ administracji rządowej i organ gminy mogą też wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych dla celów zorganizowanej akcji spo- łecznej na rzecz ochrony nadzwyczajnie zagrożonego środowiska. Zgodnie z nowelizacją ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1998 roku samorządy zobowiązane są do opracowywania gminnych (miejskich) pla- nów operacyjno-ratowniczych.
System obronny składa się z dwóch głównych podsystemów. Po pierw- sze podsystem militarny, czyli Siły Zbrojne RP. Po drugie podsystem pozamilitarny, czyli obrona cywilna. Obrona cywilna (OC) zbudowana jest na istniejącym potencjale ratowniczym i ochronnym (Zarządzenia Szefa… 1994). Ważnym elementem ochrony ludności jest powszechna sa- moobrona. Szkolenie z tego zakresu ma na celu przygotowanie ludności do ochrony przed skutkami katastrof lub działań zbrojnych. Organizacja, kierowanie i wspomaganie samoobrony ludności jest zadaniem własnym gminy. Samoobrona realizowana jest w miejscu zamieszkania i miejscu pracy. Obowiązkiem obywatela jest obrona miejsca zamieszkania i miejsca pracy. Podstawę obrony cywilnej stanowi samoobrona w gminie tworzo- na przy współpracy organizacji społecznych, których jednym z zadań statutowych jest udzielenie pomocy innym – ratownictwo. Konstytucyjne organa państwa, w ramach swoich obowiązków tworzą warunki prawne i finansowe wzmacniające motywację ludzi do podejmowania działalności ratowniczej.
Częścią składową obrony cywilnej jest obronne kształcenie i wychowa- nie młodzieży oraz ludzi dorosłych. Zadanie to jest realizowane poprzez obowiązkowy przedmiot szkolny „Przysposobienie obronne”. Przedmiot ten jest realizowany w szkołach ponadgimnazjalnych. W szkołach gim- nazjalnych wprowadzono tematy z zakresu obrony cywilnej do innych przedmiotów nauczania według programu ścieżki międzyprzedmiotowej.
Przysposobienie obronne młodzieży polega na dynamicznym wpływom wielu zjawiskom społecznym, które mają miejsce i będą trwać przez jakiś jeszcze czas. Natomiast przedmiot przygotowuje młodzież do radzenia sobie w trudnych warunkach, których dostarcza codzienne życie.
Rola przekazu kartograficznego
Mapa i obraz kartograficzny na ekranie umożliwiają: przekazanie infor- macji przestrzennej (np. ukształtowanie terenu), precyzyjną lokalizację obszarów, linii i punktów (np. poligon wojskowy, drogi, stacja pogotowia ratunkowego), przekazywanie dużej ilości informacji (np. rozmieszczenie ludności ogółem i według poszczególnych grup wiekowych), przedsta- wienie zjawisk abstrakcyjnych (np. przeciętna siła i dominujący kierunek wiatru), wizualizację zjawisk przyszłych (np. symulacja kierunku rozprze- strzeniania się pożaru lasu).
Mapa jest graficznym obrazem złożonej rzeczywistości, który umożli- wia przedstawienie tej złożoności w skondensowanej postaci. Inne formy przekazu (tekst, tabela, wykres) zabierają znacznie więcej miejsca są bar- dziej pracochłonne i wymagają więcej czasu na zapoznanie się z nimi (por.
D. Wood, 1993).
Kluczowe pytania w edukacji na temat zagrożeń i bezpieczeństwa Każda osoba w sytuacji potencjalnego zagrożenia życia, zdrowia lub mienia powinna umieć odpowiedzieć na poniższe pytania i umiejętnie zaplano- wać drogę ucieczki (tab. 5). Mapy i GIS są narzędziami, które wspomagają i ułatwiają odpowiedzi na powyższe pytania, szczególnie są przydatne w wybraniu najlepszej drogi ucieczki czy ewakuacji.
Tabl. 5. Kluczowe pytania w edukacji dla bezpieczeństwa
Pytania Odpowiedź ma na celu:
CO SIĘ STAŁO? uzmysłowienie zagrożenia
JAKIEGO RODZAJU JEST TO ZAGROŻE-
NIE? ocenę ryzyka
JAKIE JEST ŻRÓDŁO ZAGROŻENIA? ocenę ryzyka SKĄD I JAK SZYBKO NADCHODZI
ZAGROŻENIE? ocenę sytuacji
DOKĄD SIĘGA ZAGROŻENIE? ocenę sytuacji JAK DALEKO DO „MIEJSCA
SCHRONIENIA”? przywołanie w pamięci mapy mentalnej
okolicy
KTÓRĘDY MOŻNA SIĘ EWAKUOWAĆ? przywołanie w pamięci mapy mentalnej okolicy
Źródło: opracowanie własne.
Wszystkie niebezpieczne zdarzenia mają aspekt przestrzenny, dlatego niezbędna jest wiedza kartograficzna. Znajomość mapy i biegłość posługi- wania się nią to umiejętności przyczyniające się do podniesienia poczucia bezpieczeństwa własnego zagrożonych osób i ich potencjalnych towarzyszy niedoli. Edukatorzy odpowiedzialni są za wytworzenie na podstawie naj- bardziej aktualnych informacji „mapy mentalnej” w umysłach słuchaczy.
Posiadanie mapy mentalnej jest pomocne w odpowiedzi na powyższe pytania i kluczowe w obraniu optymalnej drogi ucieczki lub ewakuacji. Nigdy do końca nie wiadomo, jak dana osoba zachowa się w sytuacji zagrożenia życia, zdrowia, lub mienia, a mapa mentalna wspomoże instynkt samozachowawczy w niebezpiecznej sytuacji.
Co to jest GIS
GIS (ang. Geographic Information Systems) – geograficzny system informacji przestrzennej są to tworzone w pamięci komputera cyfrowe mapy, których specyfika polega na przedstawieniu treści mapy w ujęciu warstwowym, tzn.
poszczególne rodzaje danych są przedstawione w oddzielnych warstwach oraz na łączeniu obrazu z bazą danych liczbowych, opisowych oraz wizu- alnych.
Jakie możliwości stwarzają mapy i GIS
Mapy i GIS umożliwiają obrazowe przedstawienie: rozmieszczenia źródeł zagrożeń (np. skład materiałów niebezpiecznych, stacje benzynowe, punk- ty napełniania butli gazowych, trasy przewozu materiałów łatwopalnych i wybuchowych), zasięgów oddziaływania zagrożeń (np. zasięg powodzi), wyznaczenie stref zagrożeń (np. strefa 1, w której znajduje się źródło zagro- żenia, mogą przebywać w niej tylko ekipy ratownicze; strefa 2, ewakuacja mieszkańców, istnieje zagrożenie przeniesienia się zagrożenia do tej strefy;
strefa 3, mogą przebywać w niej tylko mieszkańcy, zamknięta dla użytku pub- licznego), kierunków i prędkości rozprzestrzeniania się zagrożeń (np. wiatr przenosi pożar na sąsiednie budynki, fala powodziowa przenosi epidemię itp.), konkretnych zagrożonych osób, budynków i miejsc (np. zaznaczenie na mapie budynków z określoną liczbą osób w nich przebywających oprócz tego domy, w których mieszkają ludzie wymagający specjalnej ewakuacji tj. osoby starsze, kalekie, otyłe jest to bardzo pomocne w dobieraniu sił i środków do ewakuacji), rozmieszczenia sił ratowniczych i „schronów” (np. na mapach zaznaczone są jednostki, którymi można zarządzać i w których można uzyskać pomoc), dróg i kierunków ucieczki i ewakuacji (szerzej o zastosowaniach i możliwości GIS w: M.-J. Kraak, F. Ormeling, 1998).
GIS pozwala stworzyć wspólne centrum dla jednostek ratunkowych na różnych szczeblach dowodzenia, z różnymi kompetencjami i środkami do dyspozycji. Połączenie sztabów wojskowych, strażackich, administra- cyjnych i samorządowych jest bardziej efektywne, sztaby te uzupełniają się i wspomagają, a nie mijają, dublują swoje działania, czy przeszkadzają sobie nawzajem. Połączenie sztabów potęguje siły i środki użyte do akcji ratowniczej. Wspólna akcja ratownicza jest bardziej efektywna, nie ma dez- informacji i dublowania działań, np. straż pożarna nie jedzie ewakuować ludności właśnie ewakuowanej przez wojsko itp. Głównym atutem GIS jest przedstawienie dużej ilości informacji, pochodzących z różnych źródeł o różnym stopniu ważności i szczegółowości na jednej nieskomplikowanej powierzchni, tworząc czytelny obraz nowozaistniałej sytuacji, która wymaga trafnych, szybkich decyzji.
Przykładowe typy map zagrożeń i systemów bezpieczeństwa
Mapy zagrożenia powodziowego zawierają następujące warstwy: cyfrowy model terenu, rzekę lub rzeki oraz kanały, które są potencjalnym źródłem
zagrożenia, teren zalewowy (strefa od rzeki do wałów przeciwpowodzio- wych), strefy potencjalnie objęte powodzią wyznaczane wysokością względną w zależności od podniesienia się poziomu wody, budynki wy- magające szczególnej ochrony, np. takie, których zalanie grozi katastrofą ekologiczną, obiekty dziedzictwa kulturowego lub inne cenne budowle, domy, w których mieszkają osoby wymagające specjalnej traktowania (kalekie, otyłe, ciężarne, w podeszłym wieku itp.), domy mieszkalne z określeniem liczby mieszkańców, drogi, linie kolejowe. Opracowanie wyżej wymienionych warstw pozwala monitorować zachowanie rzeki, ułatwia akcję w stanie podwyższonego pogotowia i zarządzanie akcją ra- towniczą w trakcie powodzi. Mapa GIS pozwala dostosować siły i środki do przygotowywanej akcji ratowniczej.
GIS umożliwia też działanie w czasie rzeczywistym. Na mapie można śledzić postępy w akcji ratowniczej poprzez zaznaczenie miejsc już zabez- pieczonych oraz miejsc, do których trzeba dostarczyć lekarstwa, wodę pitną, żywność, worki z piaskiem, baterie itp. W trakcie akcji ratowniczej zawsze brakuje sprzętu, ludzi i czasu, dlatego niezmiernie istotne jest zapobieganie ich marnotrawieniu na działania zbędne.
Mapa GIS również jest użyteczna w zarządzaniu obszarem po ustąpieniu powodzi. Wyznacza się priorytety kierunków odbudowy oraz miejsc, które w pierwszej kolejności powinny być odbudowane i przywrócone do użytku publicznego. Pomaga wyznaczyć miejsca o najpoważniejszych zniszczeniach, określić rodzaj zniszczeń i dostosować akcję rewitalizacyjną. Na tej można szybko wstępnie oszacować straty i przystąpić do wypłacenia odszkodowań lub zaliczek na odszkodowania.
Przestępczość jako zagrożenie stale może być monitorowane za pomocą mapy, na której są następujące warstwy: granice administracyjne miasta, podział na dzielnice, sieć dróg, rozmieszczenie budynków z oznaczeniem ich użytkowania (np. domy mieszkalne, sklepy przemysłowe, sklepy mo- nopolowe, siedziby firm itp.), miejsca w których najczęściej są dokonywane przestępstwa z określeniem ich rodzaju (np. napad z bronią, gwałt, rozboje, kradzieże samochodów itp.), wyznaczenie stref zagrożenia, dostosowania działań prewencji do strefy zagrożenia, domowe adresy przestępców.
GIS pojedynczego budynku jest przydatny w akcji ratowniczej np. po wy- buchu. GIS budynku zawiera trójwymiarowy plan, a każda osoba pracująca w budynku jest zaznaczona w miejscu jej stanowiska pracy. W momencie
wystąpienia zagrożenia, np. wybuchu, nanosi się zniszczenia wywołane przez wybuch, lokalizuje się ludzi w miejscu, gdzie powinni się znajdować, a następnie przystępuje do akcji ratowniczej.
Analogicznie, warstwy zawierające źródła zagrożeń i potencjalnie zagrożo- nych oraz elementy istotne dla akcji ratowniczej oraz odbudowych, umieszcza się na innych mapach, najczęściej w postaci GIS, np.:
• zagrożenia huraganami, suszami, ulewami itp.;
• zagrożenia trzęsieniami ziemi i wybuchami wulkanów;
• zagrożenia pożarowego;
• jakości i stanu wód powierzchniowych;
• jakości i stanu powietrza;
• zasięgu emisji;
• epidemiologicznych;
• wypadków drogowych;
• rewirów i tras patroli policyjnych.
Wnioski
Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa zbiorowego dotyczą konkretnych obszarów – wsi, miast, regionów i państw. Przekaz kartograficzny umożli- wia opanowanie całości sytuacji na danym obszarze, dlatego jest elementem koniecznym w edukacji dla bezpieczeństwa.
Mapa i GIS jako trwałe elementy profesjonalnych systemów bezpieczeń- stwa muszą być składnikiem zarówno specjalistycznej, jak i powszechnej edukacji dla bezpieczeństwa. Edukacja w tym zakresie winna dotyczyć nie tylko osób odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa, lecz również potencjalnie zagrożonych. GIS stał się standardowym elementem wszystkich systemów bezpieczeństwa zbiorowego. Od umiejętności posługiwania się nim zależy ich sprawność, a w efekcie ludzkie zdrowie i życie.
Spis literatury:
• Berliński T., 2000, Różnorodność postrzegania zagrożeń [w:] P. Tyrała (red.) Zarządzanie bezpieczeństwem, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków, s. 61–74.
• Burroughs W. T., 1998, Pogoda czy fatum. Wpływ zmian klimatycznych na życie społeczeństw, Seria: Tajemnice Nauki, Wydawnictwo Amber, Warszawa.
• Horlick-Jones T., 1995, Urban Disasters and Megacities in a Risk Society, GeoJournal, Vol. 37, Nr 3, s. 329–334.
• Kraak M.-J., Ormeling F., 1998, Kartografia wizualizacja danych przestrzen- nych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Spiechowicz J., 2000, Zarządzanie bezpieczeństwem – wprowadzenie [w:]
P. Tyrała (red.), Zarządzanie bezpieczeństwem, Wydawnictwo Profesjo- nalnej Szkoły Biznesu, Kraków, s. 10–16.
• Wood D., 1993, The power of maps, Routlege, Londyn.
• Zarządzenia Szefa Obrony Cywilnej Kraju nr 1/OC z 05.05.94 r. w sprawie szczegółowych struktur organizacyjnych formacji OC, czasów osiągania gotowości do działania oraz ich zadań i wyposażenia [w:] P. Tyrała (red.) 2000, Zarządzanie bezpieczeństwem warunkach gospodarki rynkowej, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków.
