Zagadnienie Świętej Rusi w Dzienniku pisarza Fiodora Dostojewskiego i myśli metropolity Antoniego Chrapowickiego
Tematem niniejszych rozważań jest interpretacja pojęcia Świętej Rusi w Dzienni- ku pisarza Fiodora Dostojewskiego oraz w wystąpieniach metropolity Antoniego Chrapowickiego1. Sam termin Święta Ruś, jak zauważa Urszula Cierniak, pojawił się w źródłach pisanych w XVI wieku2. Według Olega Płatonowa kategoria ta występo- wała już w tekstach XI-wiecznych, było to jednak kontekstowe przedstawienie po- jęcia bez powiązania go z tym konkretnym terminem3. Lucjan Suchanek stwierdza:
„Już w XII wieku metropolita Kijowa nosił tytuł »metropolity całej Rusi«, a słowo Ruś przybierało w ten sposób znaczenie sakralne”4.
Podstawowe w tym przypadku jest samo pojmowanie świętości. Świętość w pra- wosławiu jest rozumiana jako wewnętrzne przeobrażenie, zbliżenie z Bogiem, prze- bóstwienie. Jest to dążenie do odtworzenia natury sprzed upadku. Świętość to praca i wysiłek, który musi się stać udziałem każdego człowieka dążącego do niej.
1 Antoni Chrapowicki (1863–1936) metropolita kijowski i halicki, jeden z najznamienitszych myślicieli prawosławnych przełomu XIX i XX wieku. Ukończył Petersburską Akademię Duchowną. Był wykładowcą homiletyki, liturgiki i prawa kanonicznego w Chełmskim Seminarium Duchownym, a potem w Petersburskiej Akademii Duchownej, gdzie zajmował się problemami biblistyki oraz dogmatyki. Pełnił funkcję rektora Moskiewskiej Akademii Duchownej, a później Kazańskiej Akademii Duchownej. Aktywny działacz ruchu czarnej sotni. Opowiadał się za koniecznością wyboru patriarchy. Jednym z problemów, jakimi się zajmował, było kazanie, jako środek aktywizacji uczuć religijnych. Za konieczne uznał reformy wykształcenia seminaryjnego oraz zbliżenie hierarchii cerkiewnej z wiernymi. Opowiedział się po stronie monarchii. Uczestnik Soboru Lokalnego 1917–1918 roku, gdzie był jednym z trzech kandydatów do tronu patriarszego. W czasie wojny domowej opowiedział się po stronie białych i w 1920 roku udał się na emigrację. Sprzeciwiając się współpracy Patriarchatu Moskiewskiego z władzą bolszewicką oraz odrzucając władzę pełniącego funkcję locum tenens metropolity Sergiusza (Stragorodzkiego) stanął na czele tworzących się w Serbii struktur Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej za Granicą. Do końca swojego życia zajmował stanowisko opozycyjne w stosunku do władzy komunistycznej i opowiadał się za restytucją monarchii. Jego najważniejsze dzieła to: Догмат Искупления, Опыт Христианского Православного Катехизиса, Нравственная идея догмата Пресв. Троицы, Возможна ли нравственная жизнь без христианской религии.
2 U. Cierniak, Święta Ruś i jej poszukiwania w dwudziestowiecznej Rosji [w:] Musica antiqua XIII, vol. 2, Acta Slavica, red. A. Bezwiński, Bydgoszcz 2003, s. 197.
3 О. Платонов, Святая Русь [w:] Святая Русь. Энциклопедический словарь русской цивилизации, сост.
О. Платонов, http://www.rus-sky.com/rc/ (14.04.2011).
4 L. Suchanek, Prawosławie w Rosji – role religijne, kulturowe i ideologiczne [w:] Słowianie i ich konfesje, red.
L. Suchanek, Kraków 2007, s. 8–9.
Святость есть единство человека с Духом Господним (1Кор. 6,17), пребывание благода- ти Святого Духа в человеке. Святость – дар Божий, обретаемый человеком по действию Божественной благодати. Но для получения этого дара человек должен приложить усилия. Эти усилия состоят в борьбе со своими греховными страстями. В ходе этой борьбы христианский подвижник получает благодать Святого Духа, преображающую его поврежденную грехом природу. Святость есть преображение, обожение падшего человеческого естества действием Божественной благодати Святого Духа.
Świętość wspólnoty realizuje się w Cerkwi Chrystusowej, uświęconej nie tylko krwią Zbawiciela, ale także w świętości, do której zostali wezwani wszyscy jej wier- ni5 będący ruskim ludem. Rozwój takiego spojrzenia na ziemię ruską był związany z chrześcijańską wizją człowieka i świata. Boży porządek przejawiający się w logice dziejów ujętej między innymi w Powieści lat minionych ukazywał naturę relacji między Bogiem i człowiekiem, Stwórcą i ruskim ludem. Charakter tej relacji zawierał się właśnie w pojęciu Świętej Rusi. Święta Ruś jest to zatem nie pojęcie terytorialne, a określenie wyrażenia wspólnoty duchowej, gdzie dobro i prawda odgrywają zasad- niczą rolę. Przez swoją postawę ruski lud stał się nowym narodem wybranym.
Inna defi nicja tego pojęcia mówi:
Русский народ, особо одаренный религиозно, назвал себя – по особой любви к святости – Святая Русь (...). Святая Русь – это национальная жизнь народа, признаю- щего смысл и радость жизни в приобщении Богу. Это – народ, выше всего почитаю- щий святость, которая и есть приобщение Богу, природнение к Ему. Святая Русь не есть жизнь святого народа: история Русского Народа есть сказание о его грехах; но не только о них. Основной чертой его, определившей и давшей право на имя Святой Руси, была и есть – верность правде: человек Святой Руси грешит, но не лжет, и потому знает, куда и к чему надо возвращаться, когда согрешил и упал6.
Defi nicja Świętej Rusi sformułowana przez Łopuchina mówi o życiu ludu uzna- jącego świętość jako wartość najwyższą. Właśnie taka postawa prowadzi bowiem do życia w Bogu, które opiera się na wierności prawdzie. Warto zwrócić uwagę na to, że nie ma w tym przypadku mowy o uświęcaniu samego ludu, którego najważniejszą cechą jest prawda, jako podstawa życia. W Ewangelii według Świętego Jana Chrystus mówi: „Ja jestem drogą, prawdą i życiem” (J 14, 6). Te słowa pokazują, jaki sens miała prawda, do której tak dążył lud Świętej Rusi. Wspólnota ta ma świadomość życia w przestrzeni sakralnej7, życia z Bogiem. Należy podkreślić, że pojęcie to nie jest zakorzenione w idei sakralizacji państwa, o której w tym przypadku nie może być mowy, gdyż mówi ono o życiu narodu, a nie o zorganizowanej, konkretnej formie państwowości.
5 Святость [w:] Православная энциклопедия „Азбука веры”, http://azbyka.ru/dictionary/17/svyatosti- all.shtml (18.04.2011).
6 А. Иларион, Свойства Церкви [w:] Таинство веры. Введение в православное догматическое богословие, http://lib.eparhia-saratov.ru/books/09i/ilarion/ilarion2/40.html (18.04.2011).
7 П. Лопухин, Святая Русь и русское государство, http://www.dorogadomoj.com/dr62svj.html#p1 (14.04.2011).
Rozważania nad istotą Świętej Rusi były ważnym tematem w kulturze rosyjskiej.
Był to przedmiot zainteresowania między innymi: Aleksieja Chomiakowa, Anto- na Kartaszewa i współczesnych badaczy Olega Płatonowa oraz Piotra Łopuchi- na. Szczególne miejsce w dzisiejszych analizach dotyczących Świętej Rusi zajmuje patriarcha Cyryl, który zastanawiając się nad złożonością pojęcia narodu, określił Świętą Ruś jako wspólnotę, która łączy wszystkich Słowian Wschodnich. Narody:
rosyjski, ukraiński i białoruski stanowią integralne części Świętej Rusi, która wyraża duchową jedność sformułowaną w czasach Włodzimierza Wielkiego8. Należy zazna- czyć, że ważnym aspektem współczesnej reinterpretacji samego pojęcia Świętej Rusi stała się szeroko zakrojona akcja propagująca kulturę prawosławną. W jej ramach od kilku lat odbywają się wystawy „Święta Ruś”, promujące w całej Europie dziedzictwo konfesyjne Wschodniej Słowiańszczyzny.
Z powyższych defi nicji wynika, że podstawowymi komponentami pojęcia Świętej Rusi są: naród oraz religia. Przez pryzmat tych dwóch aspektów zanalizujemy tutaj sposób ujęcia tego zagadnienia przez Fiodora Dostojewskiego i metropolitę Anto- niego Chrapowickiego.
Naród – lud Świętej Rusi to według Dostojewskiego naród prawosławny, który dąży do prawdy. To z prawosławia wywodzi się cała jego percepcja świata9. Naród ten powinien być rozpatrywany w kontekście jego związku z religią prawosławną.
Nie może być mowy o zrozumieniu ludu, jeżeli odrzuca się jego wiarę10. Bóg dał ludziom cel życia, jakim jest właśnie owo dążenie do prawdy. Dostojewski ujął to w sposób następujący: „Z sumieniem, z pojęciem dobra i zła każdy człowiek się rodzi, a więc rodzi się od razu z celem życia: żyć dla dobra i nie lubić zła”11, i dalej stwierdzał: „Najlepszy człowiek to taki, który szuka nieustannie pracy dla sprawy bożej, kocha prawdę i gdy trzeba, staje w jej obronie porzucając dom, rodzinę i nara- żając życie”12. Prawdą ową, jak już wcześniej zauważyliśmy, jest Chrystus.
Naród składa się z ludzi o różnych charakterach i postawach życiowych, nie- odmiennie jednak łączy go miłość Boga. Pragnienie bycia bliżej Stwórcy wzbudza w nim dążenie do świętości. Chramy, monastery, pustelnie – to nieodłączny element kultury ruskiej. Lud – naród ruski, który nieodparcie trzyma się swoich korzeni i tra- dycji13, staje się wyrazicielem rosyjskich wartości narodowych. Naród ten, jako wy- brany przez Boga na podobieństwo narodu Izraela, jest związany ze Stwórcą w spo- sób wyjątkowy i pozostaje z nim w ścisłej relacji, jak to było w wypadku Izraelitów.
Tak jak lud Abrahama należał do Boga w sposób szczególny i bezpośredni, nie na podstawie jednak swojej wielkości i znaczenia w świecie ludów, lecz z powodu przy-
8 L. Suchanek, Prawosławie..., s. 8.
9 Патриарх Кирилл, Святая Русь [w:] Сила нации в силе духа. Книга размышлений Святейшего Патриарха Кирилла, сост. А.В. Велько, Минск 2009, s. 70.
10 F. Dostojewski, Dziennik pisarza, przeł. M. Leśniewska, t. III, Warszawa 1982, s. 446–447.
11 Ibidem, s. 447.
12 F. Dostojewski, Dziennik..., t. II, s. 214.
13 Ibidem, s. 299.
chylności i miłości Pana14, tak też lud ruski jest związany z Chrystusem. Dostojewski wyrażał tę myśl w następujący sposób:
Chrystusa [naród ruski – D.J.] zna i nosi Go w swoim sercu od wieków, co do tego nie może być wątpliwości. Jak możliwe jest prawdziwe wyobrażenie sobie Chrystusa bez podstaw wia- ry? To już inna kwestia. W każdym razie serdeczna znajomość Chrystusa i Jego prawdziwy obraz istnieją jak najbardziej, przechodzą z pokolenia na pokolenie i wrosły w serce ludzi.
Chrystus jest może jedyną miłością ludu rosyjskiego, a ta miłość jest osobliwa – graniczy z cierpieniem15.
Tak jak każdy człowiek ma w sobie obraz Boży, tak i lud Świętej Rusi przechowu- je go w sobie i pielęgnuje, co, jak uczył św. Grzegorz z Nyssy, podnosi go (jak jest to w przypadku każdego człowieka) do rangi przyjaciela Boga, gdyż żyje on według warunków życia Bożego16.
Dostojewskiego naród bogonośca jest nierozerwalnie związany z religią prawo- sławną, która od wieków daje mu wskazówki, jak żyć w zgodzie z prawdą. Święta Ruś, jak stwierdził pisarz i myśliciel, jest od wieków oparta na wierze jako najtrwal- szym fundamencie, który pozwalał jej przetrwać bez względu na stojące przed nią wyzwania17. W tym niezmiennym uwielbieniu Chrystusa potwierdza się wybraństwo narodu – ludu ruskiego. Szczególne umiłowanie Boga stawia przed nim zadanie. To właśnie za sprawą ludu będzie możliwe odrodzenie pozostałej części społeczeń- stwa18. Opisując inteligencję, Dostojewski stwierdził:
Ci ludzie absolutnie niczego nie rozumieją w prawosławiu, a więc absolutnie nic nie rozumieją nigdy w naszym ludzie. Bo lud zna Chrystusa Pana swego może lepiej od nas, chociaż nie uczył się w szkole19.
Lud dąży do wewnętrznej przemiany, która pozwoli mu żyć w zgodzie z prawdami głoszonymi przez Chrystusa. Towarzyszy mu nieustanne i prawdziwe, można powiedzieć organiczne, pragnienie bycia w Chrystusie20. Naród ruski, cho- ciaż nie jest doskonały, zachowuje w sobie chrześcijaństwo, jego istotę, ducha oraz prawdę, jaką niesie z sobą Chrystus21. Autor Braci Karamazow doskonale zdawał sobie sprawę z wad ludu, dostrzegając jego upadek moralny. Chociaż sam naród nie jest wolny od grzechu – wręcz przeciwnie – to jednak wciąż pozostaje w nim pokora oraz świadomość prawdy. Jak napisał w swoim Dzienniku Dostojewski:
14 Ibidem, s. 19.
15 J. Schreiner, Teologia Starego Testamentu, przeł. B. Matysiak, Warszawa 1999, s. 28.
16 F. Dostojewski, Dziennik..., t. I, s. 307.
17 Cyt. za: P. Evdokimov, Prawosławie, przeł. J. Klinger, Warszawa 1986, s. 103.
18 F. Dostojewski, Dziennik..., t. III, s. 183.
19 Idem, Dziennik..., t. I, s. 310.
20 Ibidem, t. I, s. 117.
21 Idem, Dziennik..., t. II, s. 358.
Popełni występek, ale zawsze powie, wcześniej czy później: zrobiłem coś złego (...). Grzech, występek to brzydota, a brzydota minie, gdy słońce zalśni w pełni. Grzech to rzecz przemija- jąca, a Chrystus – wieczna22.
Autor Idioty w ten sposób interpretuje prawosławne pojmowanie grzechu, we- dług którego bez względu na występek w człowieku pozostaje obraz Boży, którego nie może wymazać żadne zło, nie może ono bowiem zabić pierwotnego, naturalnego dla człowieka odbicia Bożego23. Lud Świętej Rusi nie może wymazać ze swojej świa- domości Chrystusa, który jest z nim naturalnie związany, jest częścią jego samego, będąc jednocześnie celem, do którego ów naród dąży niczym pielgrzym do prawdy.
Dostojewski zdaje sobie jednocześnie sprawę z postępującej choroby ludu, która chociaż nie zatruła jeszcze całkowicie jego duszy, to coraz intensywniej ujawnia się w nim24. Pomimo narastających w ludzie – narodzie sprzeczności jest on wciąż gło- sicielem dobra najwyższego. Bez względu na warunki historyczno-społeczne. Wiara prawosławna to najwyższa świętość narodu ruskiego, to w niej są jego wszystkie ideały, cała prawda i sprawiedliwość życia25.
Podsumowując rozważania Dostojewskiego na temat Świętej Rusi, należy zwró- cić uwagę na szczególne przywiązanie pisarza do ludu. Jak podkreślał metropolita Antoni Chrapowicki, Dostojewski gorąco kochał naród – lud26, lud Świętej Rusi.
Antoni Chrapowicki w swoich wystąpieniach bardzo często odwoływał się do dzieł Fiodora Dostojewskiego. Stworzył obszerny słownik, w którym w formie ha- seł starał się objaśnić najważniejsze problemy poruszane w utworach pisarza. Rów- nież w twórczości samego metropolity znaczące miejsce zajmowała tematyka Świę- tej Rusi. W swoich pracach pojęcie to określił w sposób następujący:
Народ наш мыслит себя и свою страну, то есть Святую Русь, прежде всего как общество православных христиан, совершающих своё спасение, то есть как Церковь, как часть Вселенской Православной Церкви27.
I dalej pisał: Святая Русь это нераздельная, православная, народная общи- на28. (...) Святая Русь, это наш великий народ русский”29.
Również w ujętej przez metropolitę defi nicji Świętej Rusi główne miejsce zajmują pojęcia narodu oraz Cerkwi – nierozerwalnie w jego przekonaniu z sobą powiązane.
Lud rozumie siebie jako część wspólnoty prawosławnej, wspólnoty wiary w Zmar- twychwstałego Chrystusa.
22 Idem, Dziennik..., t. III, s. 70.
23 Ibidem, s. 404.
24 P. Evdokimov, Prawosławie, s. 118.
25 F. Dostojewski, Dziennik..., t. III, s. 444.
26 Ibidem, s. 253.
27 Митр. Антоний (Храповицкий), Словарь к творениям Достоевского, Москва 1998, s. 47.
28 Ibidem, s. 142
29 Ibidem, s. 84.
Naród ruski, jak pisał metropolita Antoni, charakteryzuje się głębokim poczu- ciem miłosierdzia i współczucia30, szczerością, prawdziwością i otwartością – wyróż- niającymi go na tle innych narodów. Naród ten jest ludem prawosławnym, głęboko wierzącym, o pokornych sercach, rozumiejącym także pokorę Chrystusa i głęboko ją w sobie pielęgnującym31. Lud Świętej Rusi to wspólnota wierzących, którzy w swo- im życiu kierują się drogowskazami Baranka Bożego, który jest alfą i omegą świata i boskiego stworzenia32. Te cechy ludu ruskiego stanowią wystarczający impuls dla reszty społeczeństwa do zbliżenia się z nim33. W jaki sposób jednak i dlaczego należy tego dokonać?
Jak stwierdził metropolita Chrapowicki, naród Świętej Rusi można zrozumieć, a zatem i przyłączyć się do niego, tylko wtedy, gdy będzie się go kochać, współod- czuwać trud jego pracy, podzielać jego nadzieje i przede wszystkim szczerze uczest- niczyć w jego modlitwach34. To za sprawą owego ludu – narodu będzie możliwe od- rodzenie pozostałej części społeczeństwa, co, jak warto podkreślić, zostało również wyrażone w przywoływanej wcześniej myśli Fiodora Dostojewskiego. To w ludzie hierarcha upatruje wybawienie Rosjan od konsekwencji, jakie niesie z sobą odrzuce- nie władzy carskiej i oddanie się w ręce bolszewików-ateistów. Metropolita Antoni możliwość takiego wybawienia ujął w ten sposób:
Возрождение возможно будет через веру в слова Христовы и в будущую жизнь, а затем сочувствие и уважение к этому народу, который руководится этою верой уже почти тысячу лет и усвоил себе на жизнь воззрения, предложенные в Евангелии35.
Ewangelia ukazuje owemu ludowi drogę życia, mówi prawdę o tym, co w eg- zystencji człowieka jest najważniejsze. Prawda jest żywym pięknem osoby36, które nie może być złe, gdyż dotyczy słowa Bożego. Nie ma innej drogi do piękna niż przez głos Boży w człowieku37. Pójście za owym głosem oznacza prawdę Ewangelii, prawdę Chrystusa, która tak mocno jest zakorzeniona w ruskim ludzie. To właśnie ta prawda może uchronić ludzi przed kłamstwem, które stanowi podstawę dla rozwoju zła w człowieku. Święta Ruś z jej ludem oparta była na prawdzie Ewangelii i wierze w Chrystusa38. Prawdę tę Grzegorz z Nyssy przedstawił następująco:
30 Митр. Антоний (Храповицкий), Слово в день памяти Святителя Николая Чудотворца, http://
slovo.russportal.ru/index.php?id=alphabet.a.anthony01_102 (14.04.2011).
31 Митр. Антоний (Храповицкий), Словарь..., s. 34.
32 Митр. Антоний (Храповицкий), Слово в честь святой великоимученицы Варвары, http://slovo.
russportal.ru/index.php?id=alphabet.a.anthony01_15045 (14.04.2011).
33 P. Evdokimov, Prawosławie, s. 181.
34 Митр. Антоний (Храповицкий), Словарь..., s. 58.
35 Митр. Антоний (Храповицкий), Пастырский привет Добровольческой Армии ко дню ее второй годовщины, http://krim1920.narod.ru/civilwar/mitropolit.html (14.04.2011).
36 Митр. Антоний (Храповицкий), Словарь..., s. 98.
37 Ibidem, s. 111.
38 Ibidem, s. 112.
Истина есть несомненное понятие о сущем (...). Ибо истина сущих действительно есть нечто святое, даже святое святых, и для многих неприкосновенное и неприступное39.
Za naturalne i prawdziwe, jak podkreśla metropolita Chrapowicki, lud ruski uzna- je to, co jest zgodne z Cerkwią i jej nauczaniem. Z tą wiarą prawosławną lud złączył się przez chrzest, i to Cerkiew stanowi podstawę, do której odnosi się on w swoim działaniu40. W sercu ów lud głęboko przeżywa tajemnicę naszego zbawienia, która żyje w Cerkwi Chrystusowej.
Metropolita zauważa również inną cechę charakteryzującą lud ruski – naród ten, szukając drogi do Boga, jak żaden inny kocha świętych, którzy wypełniają wolę Chry- stusa41. To szczególne umiłowanie świętości przejawia się także w jego przywiązaniu do obrzędowości, która stanowi dla niego wyraz najważniejszych prawd życiowych.
Metropolita Antoni wyraził tę postawę słowami:
Русский народ любит нашу обрядность, но нет ни одного священнодействия, которое в его глазах, а тем более по самому существу своему, не было бы выражением той или иной нравственной истины42.
Cała religijność narodu, jego misja w ocaleniu Świętej Rusi oraz ogromne przy- wiązanie do tradycji pozwalają mu na kroczenie drogą prawdy, która niedostępna jest człowiekowi bez wiary.
Podsumowując powyższe rozważania Fiodora Dostojewskiego oraz metropolity Antoniego Chrapowickiego, powinno się zwrócić uwagę na to, że z ich koncepcji jas- no wynika, że nie istnieje Święta Ruś bez narodu – ludu, który pielęgnowałby w sobie jej ideał. A zatem bez miłości ludu do Chrystusa, Ewangelii, Cerkwi z jej świętymi i monasterami nie może być mowy o tej wspólnocie duchowej, tym niezachwianym ideale, głosie ludu, jak nazwał go Anton Kartaszew43. Lud ów ze swoim przywiąza- niem do religii staje się w ich przekonaniu nosicielem najważniejszych prawd moral- nych, prawd wynikających z pokory wobec Słowa Bożego i nieustającego poszuki- wania drogi do Boga.
39 Митр. Антоний (Храповицкий), Слово...
40 Г. Нисский, О жизни Моисея Законодателя, или о совершенстве в добродетели, http://krotov.info/
library/04_g/gri/gor_nissky_04.htm (14.04.2011).
41 Митр. Антоний (Храповицкий), Словарь..., s. 112.
42 Митр. Антоний (Храповицкий), Русский народ, как почитатель святых угодников, http://www.
holytrinitymission.org/books/russian/sermons_metr_anthony_hrapovitsky.htm#_Toc42442203 (14.04.2011).
43 Митр. Антоний (Храповицкий), Нравственное содержание догмата о Святом Духе, http://www.
rodzianko.org/russian/various/articles/Dogma_of_the_Holy_Spirit.shtml (14.04.2011).
Резюме
Проблема Святой Руси в Дневнике писателя Фёдора Достоевского и миросозерцании митрополита Антония (Храповицкого)
В статье обсуждается вопрос возникновения и развития понятия Святая Русь вплоть да наших дней. Автор сосредоточивается на двух главных составляющих, приводимых в большинстве дефиниций Святой Руси, понятиях: религии и народа. Русский народ, как утверждают Фёдора Достоевский и митрополит Антоний (Храповицкий), по своей сущности православен. Он искренно любить Христа, следует его словам и хотя он сам по себе не считается святым, он постоянно стремится к святости. Святость эта заключена в Евангелии и истине слова Божья. Творчество обоих мыслителей свидетельствует о том, что не может идти речь о Святой Руси без любви народа к Христу и православной Церкви.
Nota o autorze
Daria Janowiec – doktorantka w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Ja- giellońskiego. Absolwentka kulturoznawstwa, specjalność rosjoznawstwo (UJ), oraz fi lologii rosyjskiej (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Oświęcimiu). Interesuje się problematy- ką współczesnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, jej relacji z państwem i społeczeństwem oraz związków kultury rosyjskiej z prawosławiem i wpływu Patriarchatu Moskiewskiego na kulturę po upadku Związku Radzieckiego.
