w
INSTYTUCJA MAŁŻEŃSTWA W STAROŻYTNYM
PRAWODAWSTWIE KOŚCIELNYM (111-YI w.)
Drogą a n a l i z y ź r ó d e ł k o ś c i e l n y c h do VI s t u l e c i a w łą c z n ie
można u z y sk a ć obraz p ie r w o tn e j d y s c y p lin y k o ś c i e l n e j w o d n i e s i e
n iu do i n s t y t u c j i m a łż e ń stw a . Do k o ń ca I I I w. m ia r o d a jn e p o z o s t a
-j ą t u t a -j zarówno dokumenty o c h a r a k t e r z e ś c i ś l e prawnym / n p . " D
i-*
dache" c z y ' L i s t św .K lem ensa R zym skiego do K o r y n t ia n /, ja k r ó w n ie ż
in n e , o c h a r a k te r z e ogólnym / n p . " P a ste r z " H erm a sa /. P ocząw szy od
IV w. ź r ó d ła m i ustaw odaw stw a s e n s u s t r i c t o z a c z y n a j ą b y ć so b o ry
i sy n o d y , p a p ie ż e o ra z c e s a r z e . Znaczny wpływ na t r e ś ć k o ś c i e l n y c h
norm prawnych w z a k r e s i e m a łżeń stw a w yw arły r ó w n ie ż pism a Ojców
K o ś c io ła ^ .
1 . Okres do IV w.
Ważnym źró d łem p o z n a n ia p r o b le m a ty k i m a łż eń stw a w p ie r w o tn y
K o ś c i e l e j e s t , p o w s t a ł e o k . 218 r .
w R z y m ie ,d z ie ło ś w .H i p o l i t a p t
" T r a d it io A p o s t o lic a " ^ . J ego r o z d z i a ł XV t r a k t u j e o t y c h , k t ó r z y
mają p r z y j ą ć w ia r ę p o p rzez s łu c h a n ie s ło w a B o ż e g o . K andydaci do
k atech u m en atu w in n i być p o s t a w ie n i p r z e d d o k to r a m i, aby od p ow ie
d z i e ć , d la c z e g o d e c y d u ją s i ę na n a w r ó c e n ie . M .in . k h nd yd ata p y ta
1
Zob. m .i n .: F . S t a n g h e l l i n i , 11 d i r i t t o m a tr im o n ia le n e l l e o p ere
d e i P a d ri d e l l a C h ie s a , " A r c h iv io g i u r i d i c o " 8 4 / 1 9 1 0 / 7 7 -1 4 0 ;
L.Annq, La c o n c l u s i o n du m a ria g e dans l a t r a d l t i o n e t l e d r o i t
de l ' E g l i s e l a t i n e j u s q u 'a u VI& s i e c l e , "Ephem erides t h e o l o g i c a e
L o v a n ie n se s" 1 1 /1 9 4 5 / 5 1 3 -5 5 0 ; t e n ż e , Les r i t e s d e s ł i a n ę a i l l e s
e t l a d o n a tio n pour c a u se de m a ria g e so u s l e B a s-E m p lre, L ou vain
1941; G .V io la r d o , 11 p e n s ie r o g i u r i d i c o d i S .G ir o la m o , M ilano
1937; T e n ż e , A ppunti s u l d i r i t t o m a tr im o n ia le i n S .A m b ro g io , w:
S.A m brogio n e l XVI c e n t e n a r io d e l l a n a s c i t a , M ilan o 1 9 4 0 , 4 8 5 - 5 1 2 .
T r a d i t i o A p o s t o l i c a , e d . B .B o t t e /H ip p o ly t e de Romę, La T r a d it t o n
A p o s t o liq u e d 'a p r e s l e s a n c ie n e s v e r s i o n s . I n t r o d u c t i o n , t r a d u c -
t i o n e t n o t e s , P a r is 1 9 6 8 / = 11 b i s .
2
276
-s i ę o t o , czy p o -sia d a k o b ie tę / k o b ie ta za ś m ężczyzn ę/, czy j e -s t wol nym czy t e ż n ie w o ln ik ie m . Małżonkom p o le c a s i ę , aby b y l i wzajemnie z s ie b ie za d o w o le n i, n ie ż o n a ty c h za ś poucza s i ę , aby n ie w s p ó łż y li z k o b ie ta m i, le c z z a w a r li m ałżeństwo według prawa, bądź t e ż p o zo
-3
s t a l i w s t a n ie bezżennym . U ż y c ie tam zw rotu "sumere m ulierem s e - cundum legem " z d a je s i ę św ia d czy ć o uznawaniu za ważne m ałżeństwa zaw artego stosow n ie do przepisów prawa ś w ie c k ie g o , do k tó re g o
p r z e s tr z e g a n ia c h r z e ś c i j a n i e są z o b o w ią z a n i.
R o zd z ia ł XVI t r a k t u je o badaniu kandydata do katechum enatu
w p rzed m iocie zawodu i p e łn io n y ch p rzezeń z a j ę ć . Kto wykonuje okre ślo n e zawody, np. r z e ź b ia r z a , m a la rz a , a k to r a , musi j e p o r z u c ić ,
in a c z e j bowiem n ie może p r z y ją ć w ia r y . S z c z e g ó ln y wymóg s ta w ia s ię t u t a j wobec ż y ją c y c h w k o n k u b in a cie :
"Concubina a l i c u i u s , s i e s t e iu s s e r v a e t n u t r l v i t pueros suos e t a d h a e s it i l l i s o l i , a u d ia t ; secu s
r e i c i a t u r . Homo qui h abet concubinam c e s s e t e t sum at. ukorem secundum legem ; s i autem non v u l t , r e i c i a t u r " .
K to p o sia d a w ięc k on k u b in ę, p ow in ien j ą p o r z u c ić i p o ją ć żonę według prawa, w przeciwnym wypadku n ie może być dopuszczony do katechum e
n a tu . Tu rów nież ch o d zi o prawo rzy m sk ie , wymagające d l a le g a ln o ś c i m ałżeństw a connubium^.
P ierw sza c z ę ś ć p rzy to czo n e g o t e k s tu stan ow i jed n a k w yjątek od zasady trzym a n ia s i ę prawa ś w ie c k ie g o , g ło s z o n e j p rzez H i p o l i t a .
Ch od zi bowiem o przypadek n ie w o ln ic y zw ią za n e j z m ężczyzną wolnym. W m yśl prawa rzy m sk ie g o , t a k i zw iązek n ie mógł i s t n i e ć ja k o m
ałżeń-3 T r a d it io A p o s t o lic a 15, SCh 11 b i s , 68-70: &#ałżeń-34; In te r r o g e n tu r autem de v i t a eorum q u a lis s i t : an s i t e i m u lie r v e l an s i t s e r v u s . Et
s i q u is e s t serv u s a l i c u i u s f i d e l i s e t dominus e iu s e i p e r m i t t i t , a u d ia t verbum . . . " S i autem a l i q u i s habet m ulierem , v e l m u lier
virum , d o cean tu r c o n t e n t i esse v i r m u lie re e t m u lie r v i r o . S i quis autem non v i v i t cum m u lie r e , d o ce a tu r non f o r n i c a r i , sed sumere
m ulierem secundum legem , v e l manere s i c u t e s t " . 4 T r a d it io A p o s t o lic a 16, SCh 11 b i s , 74.
5 P o r . E .V o l t e r r a , M atrim onio / d i r i t t o romano/. E n c ic lo p e d ia d el d i r i t t o , t . 2 5 , M ilan o 1975, 733-735.
277
-6
stw o, le c z ja k o konkubinat
Tymczasem au tor " T r a d itio A p o s to lic a "
zm ierza niedw uznacznie do uznania w ażności ta k ie g o zw iązk u , j e ś l i
k o n k u b in a-n iew o ln ica zajm ie s i ę własnymi dziećm i i b ęd zie utrzym y
wała intymne sto su n k i je d y n ie ze swoim w ła ś c ic ie le m . W takim s t a
n ie r z e c z y może ro zp o czą ć katechum enat. Tego ro d za ju bowiem zw ią
ze k , zd a je s ię pośrednio motywować H i p o l i t ,
zachowuje sw oją god
ność i wymaga dochowania w ie r n o ś c i. W łaśnie w ie rn o ść, ja k również
onógamia oraz wychowanie d z i e c i stanow ią w tym u ję c iu fundam ental
ne wymogi związku m ałżeń sk iego . W ten sposób próbuje s i ę w "T ra d i
t i o A p o s to lic a " p o go d zić wymogi m oraln ości c h r z e ś c ija ń s k ie j z zak a
zami prawa rzym skiego.
Również dużą w artość poznawczą w in t e r e s u ją c e j nas problema
ty ce p rz e d sta w ia ją pow stałe w S y r i i w 1 , p o ł. I I I w. " D id a s c a lia
A p o s to ło m
k tó rych pierw sze r o z d z ia ły można uznać za ro d za j ma
łego kodeksu ro d zin n e go . W myśl nieznanego a u to r a , r e l a c j e pomię
dzy małżonkami powinny o p ie r a ć s i ę na wzajemnej m i ł o ś c i . Oddanie
<y
męża wobec żony powinno być ca łk o w ite , a n a lo g ic z n ie ,ż o n a powi
g
bez r e s z ty kochać męża .
nna
W
innym fragm encie te go z b io ru a u to r zach ęca mężów:
3
" Ita q u e , cum n a t u r a lia p r o flu u n t uxoribus v e s t r i s ,
n o l i t e con ven ire i l l i s , sed s u s tin e t e eas e t ,
s c ie n t e s p ro p ria membra e s s e , d i l i g i t e s ic u t
p ro p ria s animas
. .1 " .
Żonom zaś p o le ca s i ę :
6
P o r . A.M ontan, A lle o r i g i n i d e ll a d i s c i p l i n a m atrim oniale c a -
n o n ic a , " A p o llin a r is " 54/1981/ 158-159.
7
D id a s c a lia Apostolorum I 3 ,1 - 2 , ed . F .X .F u n k / D id a s c a lia e t
C o n s titu tio n e s Apostolorum , v o l . l*-2, Paderbornae 1905/, t . 1 , 8 :
"P o r ta te e r g o , s i c u t l s e r v l e t f i l i i D e l, in v lce m ; i t a u t v i r
mulierem suam, non ut superbus aut e la tu s sed benignus s i t
eiusque manus p o rre cta ad dandum, ut u x o ri suae s o l i suavem se
f a c i a t eamque honeste contentam reddat atque id a g a t , ut ab ea
s o la ametur neque ab a l i a " .
D id a s c a lia Apostolorum I 8 ,1 - 2 , Funk, t . 1 ,2 0 -2 2 : "M u lle r vero
s u b ie c ta s i t v ir o su o, quoniam v i r caput e s t m u lie r is , e t caput
v i r i in v ia i u s t i t i a e in c e d e n tis e s t C h r i s t u s T ...J t i m e virum
tuum, o m u lie r , et reve rere eum, eique s o l i p la c e r e stude e
p arata e sto e i s e r v i r e " .
t
9
D id a s c a lia Apostolorum VI 2 2 ,6 , Funk t . 1 ,3 7 8 .
8
278
"Ne autem s i s l i t i g i o s a ad om nes, p ra e c e t e r a a d -
v e r s u s virum tuum , e g c i d e h oc malum a t e , ąuoniam
f i d e l i s e s , u t v i r t u u s , s i e s t f i d e l i s a u t g e n t i -
l i s p r o p t e r t e non s c a n d a l i z e t u r e t b la s p h e m e t i n
Deum
M iło ś ć z a te m , ja k w id a ć , s ta n o w i zd an iem a u t o r a z b io r u p o d sta w ę
w s z e l k i c h w zajem nych o d n i e s i e ń m ałżonk ów .
W innym z b i o r z e , " K o n s ty tu c ja c h A p o s t o ls k ic h " z o k . 400 r . ,
p o d ejm u je s i ę - w r o z d z i a l e V I I I - sp raw ę k o n k u b in a tu . A u to r poda-
j e r o z s t r z y g n i ę c i e w duchu om ów ionej w y ż e j d y s p o z y c j i ś w . H i p o l i t a .
Tak w ię c n i e w o l n i c ę - k o n k u b in ę danego p o g a n in a ^ z w ią z a n ą t y l k o z
n im , można d o p u ś c ić do k a te c h u m e n a tu . J e ż e l i je d n a k u tr z y m u je i n
tymne k o n t a k t y t a k ż e z in n y m i, p ow inn a b y ć o d s u n i ę t a od p r z y j ę c i a
w ia r y . Gdy n a t o m ia s t c h r z e ś c i j a n i n p o s ia d a k o n k u b in ę b ę d ą c ą n ie w o l
n i c ą , p o w in ie n j ą p o r z u c ić i z a w r z e ć z w ią z e k m a łż e ń s k i w ed łu g prawa
J e ś l i b y jed n a k b y ła w o ln a , ma j ą p r z y j ą ć ja k o l e g a l n ą ż o n ę , w p r z e -
11
ciwnym wypadku n i e może b y ć d o p u sz c z o n y do k a te c h u m e n a tu
.
Cytowany z b i ó r w yd aje s i ę w y k lu c z a ć , p r z y n a jm n ie j i m p l i c i t e ,
z w ią z e k w o ln e g o m ężczy zn y z n i e w o l n i c ą . P r z e j a w ia s i ę t u t a j tr u d
n o ś ć ó w c z e sn e g o K o ś c i o ł a w r o z d z i e l e n i u m a łż e ń s tw a r e l i g i j n e g o od
c y w i l n e g o ^
2 . Okres od IV do VI w.
P ie r w s z e s o b o r y i sy n o d y w n io s ły nowe e le m e n ty do p ie r w o t
n e j d y s c y p l in y w z a k r e s i e m a łż e ń s tw a .
W ie le d y s p o z y c j i w in t e r e s u j ą c y m n a s p r z e d m io c ie w y d a ł synod
10
D i d a s c a l i a A p o sto lo r u m i 1 0 , 1 , Funk t . 1 , 2 8 .
11
C o n s t i t u t i o n e s A p o sto lo r u m V I I I 3 2 , 1 2 - 1 3 , Funk t . 1 ,5 3 7 :
"C oncubina c u iu s p ia m i n f i d e l i s m an cip iu m , i l l i s o l i d e d i t a ,
a d m it t a t u r ; s i autem e tia m cum a l i i s p e t u l a n t e r a g i t , r e i c i a -
t u r . F i d e l i s q u i h a b e t co n cu b in a m , s i se r v a m , d e s i n a t e t l e g i t i
me d u c a t uxorem , s i lib e r a m , eam i n ugorem le g it im a m a c c i p i a t ;
s i n o l i t , r e i c i a t u r .
S i v e r o f i d e l i s fe m in a c o n iu n c t a s i t cum
s e r v o a u t d e s i n a t a u t r e i c i a t u r
".
P o r . J .G a u d em et, La d e c i s i o n du C a l l i x t e en m a t ie r e de m a r ia g e ,
w: S o c i e t e e t m a r ia g e , S t r a s b o u r g 1 9 8 0 , 1 1 4 .
279
-w E l-w ir z e /2 9 5 - 3 0 3 r . / . Na u-w agę z a s ł u g u j e n a j p i e r -w k a n . 6 1 , k t ó
r y z a k a z u j e z a w i e r a n i a z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o p o m ięd zy m ę ż c z y z n ą
i s i o s t r ą j e g o z m a r ł e j ż o n y , z uw agi na p ie r w s z y s t o p i e ń p o w in o w ac-
13
tw a w l i n i i b o c z n e j
.
N ie d o z w o lo n e j e s t t a k ż e m a łż e ń s tw o - j a k o z w ią z e k k a z i r o d c z y
,
14
- p o m ięd zy m ę ż c z y z n ą i c ó r k ą z r o d z o n ą z p ie r w s z e g o z w ią z k u żony
C h o d zi w ię c o p ie r w s z y s t o p i e ń pow inow actw a w l i n i i p r o s t e j .
K an . 67 z a w ie r a j e s z c z e in n y z a k a z , c h o ć n i e z b y t j a s n y :
" P r o h ile n d u m , ne q u a f i d e l i s v e l c a te c h u m e n a a u t co m ato s a u t v i r o s
c i n e r a r i o s h a b e a n t . Quaecumque hoc f e c e r i n t , a com m unione a r c e a n -
15
t u r "
. W ydaje s i ę , że d y s p o z y c ja t a o d n o s i s i ę do k o b i e t c h r z e ś c i
j a n e k lu b o d b y w a ją c y c h k a te c h u m e n a t, z a k a z u j ą c im b r a n i a z a mężów
t y c h , k t ó r y c h d z i a ł a l n o ś ć b y ł a s p o ł e c z n i e p o t ę p i o n a
.
K an . 15 z a k a z u j e m a łż e ń s tw a p o m ięd zy s t r o n ą c h r z e ś c i j a ń s k ą
17
i p o g a ń s k ą
. J e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e , że z a k a z t e n n i e z o s t a ł z a o p a
t r z o n y ż a d n ą s a n k c j ą k a r n ą . P ra w d o p o d o b n ie c h o d z i t u t a j , z d a n ie m
J .G a u d e m e ta , b a r d z i e j o r a d ę n i ż o fo rm a ln y z a k a z , a t o z uw agi na
t r u d n o ś c i w a p lik o w a n iu t e j z a s a d y w s z c z e g ó ln y m k o n t e k ś c i e s p o
-T
18
łe c z n y m
.
P o z a t y
zak azem sy n o d u z o s t a ł y o b j ę t e m a łż e ń s tw a pom iędzy
d z ie w c z ę ta m i k a t o l i c k i m i i h e r e ty k a m i lu b Ż ydam i. K an. 16 w y c h o d z i
C o n c iliu m E l i b e r i t a n u m c a n . 6 1 , e d . J . V i v e s - T .M a rin M a rin e z -
G .M a rtin e z D ie s , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s e H is p a n o - r o m a n o s ; t . l ,
B a r c e llo n a - M a d r id 1 9 6 8 , 12: " S i q u i s p o s t o b itu m u x o r i s s u a c
s o ro re m e i u s d u x e r i t , e t i p s a f u e r i t f i d e l i s , q u in q u e n n iu m a ^
com m unione p l a c u i t a b s t i n e r i , n i s i f o r t e v e l o c i u s d a r i pacem
n e c e s s i t a s c o e g e r i t i n f i r m i t a t i s " .
14
C o n c iliu m E l i b e r i t a n u m c a n .
q u i s p r iv ig n a m suam d u x e r i t
p l a c u i t n ec i n fin e m dandam
6 6 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 13: " S i
i n ux o rem , eo quod s i t i n c e s t u s ,
e s s e com m unionem ".
15
16
17
C o n c iliu m E l i b e r i t a n u m c a n . 6 7 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 13.
J .G a u d e m e t, Le c o n c i l e d ' E l v i r e , DHGE XV 3 3 0 ; M o n tan , a r t . c y t . ,
1 6 4 .
C o n c iliu m E l i b e r i t a n u m c a n . 1 5 , C o n c i l i o s Y i s i g o t i c o s 4 : " P r o p t e r
co p iam p u e lla r u m g e n t i l i b u s m inim e i n m a trim o n io d a n d a c s u n t v i r -
g i n e s C h r i s t i a n a e , n e a e t a s i n f l o r ę tum ens i n a d u l t e r i u m an im ae
r e s o l v a t u r " .
- 280
bowiem z z a ł o ż e n i a , i ż pom iędzy w ie rz ą c y m a n ie w ie rz ą c y m n ie może 19
i s t n i e ć żadna p raw d ziw a w s p ó ln o ta . Rodzicom w ię c d z i e w c z ą t , k t ó r z y p r z e k r a c z a j ą wspomniany z a k a z i z e z w a la j ą na m a łże ń stw a m ie s z a ne c ó r e k g r o z i s a n k c ja w y k lu c z e n ia na o k re s 5 l a t od kom u n ii św.
J e s z c z e w ię k s z ą k a r ą , bo w y k lu c z e n ia od k o m u n ii św. na c a ł e ż y c i e , g r o z i ro d zico m k a n . 17 w p rzy p a d k u w y d a n ia c ó r k i z a k a p ła n a p ogań
-. 4 20 s k ie g o .
O d n ie s ie n ie w obydwu p rzy p a d k a c h s a n k c j i k a r n e j do ro d z ic ó w p o z o s t a j e zgodne ze s t r u k t u r ą p a t r i a r c h a l n ą ó w c z e s n e j s p o łe c z n o ś c i , k t ó r a w s p r a w ie m a łże ń stw a d z i e c i p r z y z n a w a ła z n a c z n ą r o l ę r o -d z ic o s z c z e g ó l n i e o jc u 21 Z a k a zy b y ły podyktow ane obawą o u t r a t ę w ia r y m a łżo n k i k a t o l i o k i e j .
W k a n . 65 sy n o d u , w n a w ią z a n iu do praw a r z y m s k ie g o z a w ie r a j ą c e g o n akaz o d s u n ię c ia od s i e b i e p r z e z duchownego żony w in n e j c u
-22
d z o łó s tw a , s a n k c jo n u je s i ę wspom niane p r z e s t ę p s t w o k a r ą w i e c z y s t e - ' 23
go w y k lu c z e n ia od kom u n ii św . .
T ak że w d y s p o z y c j i k a n . 70 w id a ć wpływ praw a r z y m s k ie g o , tym
razem w o d n ie s ie n iu do m ężczy zn ś w ie c k ic h w a n a l o g i c z n e j do p o p rz e d n i e j sy tu a cji^ ^ W sp o m n ia n y w t e k ś c i e o k r e s c z a s u p o z o s ta w a n ia k o b ie t y w in n e j c u d z o łó s tw a w domu męża / a l i ą u o te m p o re / j e s t praw dopodobnie
19 20 21 22 23 C o n c iliu m E lib e r it a n u m c a n . 1 6 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s s . 4 : " H a e r e t i c i s i s e t r a n s f e r r e n o l u e r i n t ad e c c le s ia m c a t h o lic a m , nec i p s i s c a t h o l i c a s dandas e s s e p u e l l a s ; sed neque I u d a e is
neque h a e r e t i c i s d a r e p l a c u i t , eo quod n u l l a p o s s i t e s s e s o c i e -
t a s f i d e l i cum i n f i d e l i . S i c o n t r a in t e r d ic t u m f e c e r i n t p a r e n t e s , a b s t i n e r i p e r quinquennium p l a c e t " .
C o n c iliu m E lib e r it a n u m c a n . 1 7 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 4 - 5 : " S i q u i f o r t e s a c e r d o t ib u s id o lo ru m f i l i a s su a s i u n x e r i n t , p l a c u i t n ec in fin em e i s dandam e s s e communionem".
F o r . P+Lom bardia, Los m a trim o n io s m ix to s en e l ć o n c i l i o de E l v i r a , "A n u a rio de h i s t o r i a d e l d e r e c h o e s p a n o l" 2 4 / 19 5 4 / 5 4 3 -5 5 8 .
E . V o l t e r r a , I s t i t u z i o n i d e l d i r i t t o p r i v a t o rom ano, Roma 19 7 4 , 672 p r z y p . 3 o r a z 650.
C o n c iliu m E lib e r it a n u m c a n . 6 5 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 13 : " S i c u iu s c l e r i c i u x o r f u e r i t m oech ata e t s c i e r i t eam m a r itu s suus m o e ch a ri e t non eam s t a t i m p r o i e c e r i t , n ec in fin em a c c i p i a t
communionem, ne ab h i s q u i exemplum bonae c o n v e r s a t i o n i s e s s e d e b e n t, ab e i s v id e a n t u r s c e le r u m m a g i s t e r i a p r o c e d e r e " . 24 C o n c iliu m E lib e r it a n u m c a n . cum c o n s c i e n t i a m a r i t i u x o r dandam e i e s s e communionem. annos a c c i p i a t communionem, 70 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 13 : " S i f u e r i t m o e ch a ta , p l a c u i t nec i n finem S i v e r o eam r e l i q u e r i t , p o s t decem
s i eam quum ś c i r e t a d u lte r a m a liq u o
281
t a k i sam, j a k i prawo rzym sk ie p rzyzn aw ało mężowi do n ie w n o s z e n ia
25
s k a r g i o c u d z o łó stw o
.
0 n i e w i e r n o ś c i
26
a ł ż e ń s k i e j t r a k t u j e p o n a d to w ie le In n y c h k a
nonów syn o d u
N a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t t u k a n . 6 9 , k t ó
ry p r z e w id u je s a n k c ję k a r n ą zarow no z a c u d z o łó s tw o k o b i e t y , j a k
27
i m ężczy zn y , co s ta n o w i novum
.
Gdy mowa o s a n k c j a c h , n a le ż y z a z n a c z y ć , że m ają one t u t a j
c h a r a k t e r p o k u tn y . Synod n i e s t a w i a bowiem p ro b le m u w a ż n o ś c i z w ią
zków m a łż e ń s k ic h , mimo te g o ro d zaju , s a n k c j i k a n o n ic z n y c h . N ie można
w ięc t u t a j mówić o ustaw ach u n ie w a ż n ia ją c y c h , a w ię c o p r z e sz k o d a c h
28
m a łż e ń s k ic h s e n s u s t r i c t o
.
Synod w A r le s /3 1 4 r . / p r z y j ą ł dwa k a n o n y , k t ó r e d o ty c z ą
m a łż e ń s tw a . K an. i i / i O / o d n o s i s i ę do spraw y p o w tó rn eg o z w ią z k u
m a łż e ń s k ie g o m łodych m ężczy zn , k t ó r z y o d s u n ę l i od s i e b i e żony w in n e
c u d z o łó s tw a
29
N a to m ia s t k a n . i2 / i i / d o ty c z y zw iązków m ie sz a n y c h
30
W o d r ó ż n ie n iu od a n a lo g ic z n e g o k a n . i5 syn o d u w E lw ir z e , k a n . 1 2 / i l /
synodu w A r le s o d n o s i sw o ją d y s p o z y c ję b e z p o ś r e d n io do m łodych
c h r z e ś c i j a n e k , k t ó r e p o ś l u b i a j ą p o g a n , z a k a z u ją c im t a k i c h zw iązków
i s ta n o w ią c , że w wypadku z le k c e w a ż e n ia te g o z a k a z u k o b i e t y t a k i e
pow inny by ć o d s u n i ę t e na p ew ien c z a s od k o m u n ii św.
I n t e r e s u j ą c e s ą dwa kanony sy n o d u w A n cy rze /3 1 4 r . / . J e d e n
z n ic h / k a n . iO / z a k a z u je m a łż e ń s tw a d iak o n o m , j e ś l i p r z y jm u ją c
tempo*re i n domo s u a r e t i n u i t " .
E . V o l t e r r a , I s t i t u t i o n i d e l d i r i t t o
M ontan, a r t . c y t . , i6 6 p r z y p . 6 7 .
P o r . C o n c iliu m E l i b e r l t a n u m c a n . 8 , 9 , 1 0 , l i , 4 7 , 5 4 , 6 4 , 6 5 , 6 8 , 6 9 , 7 0 ,
7 2 ,7 8 ; S a n k c je k a rn e s ą t u z ró ż n ic o w a n e w z a l e ż n o ś c i od t e g o ,
po r a z k t ó r y m ia ła m ie js c e z d r a d a m a łż e ń s k a , j a k ró w n ie ż od oko
l i c z n o ś c i p o p e łn io n e g o w y k ro c z e n ia .
27
P o r . C o n c iliu m E l i b e r i t a n u m c a n . 6 9 , C o n c i l i o s V i s i g o t i c o s 13^
D i c t i o n n a i r e de d r o i t
25
26
28
29
* * *,
a r i a g e
w
d z . c y t . , 65 0 ; p a r
P o r . A .B r id e , Em pechem ents de i
c a n o n ią u e , 2 6 7 .
C o n c iliu m A r e l a t e n s e c a n . 11, e d . C .M u n ie r / C o n c i l i a G a lia e 3 1 4 -
5 0 6 , T u r n h o l t i 1 9 6 3 / = CCL 1 4 8 ,1 1 : "De h i s q u i c o n iu g e s s u a s i n
a d u l t e r i o d e p r e h e n d u n t, e t idem s u n t a d u l e s c e n t e s f i d e l e s e t
p r o h i b e n t u r n u b e r e , p l a c u i t u t , quantum p o s s i t , c o n s iliu m e i s
d e t u r ne a l i a s u x o r e s , v i v e n t i b u s e tia m u x o r ib u s s u i s l i c e t
a d u l t e r i s , a c c i p i a n t " .
C o n c iliu m A r e l a t e n s e c a n . 1 2 , CC 1 4 8 ,1 1 : "De p u e l l i s f i d e l i b u s
quae g e n t i l i b u s i u n g u n t u r , p l a c u i t u t a l i q u a n t o te m p o re a
commu-30
- 282
ś w ię c e n ia n ie u j a w n ili i n t e n c j i j e g o z a w a r c ia , pod k arą u t r a t y w y-
3 i
konywanych f u n k c j i
. Inny z a ś /k a n . i i / n ak ład a ob ow iązek zw ró ce
n i a prawowitemu narzeczonem u porw anej mu k o b i e t y , naw et j e ś l i z o s t a -
32
ł a p r z e z p o ry w a ją ceg o zg w a łco n a
. Ta o s t a t n i a norma n a b ie r a s z c z e
g ó ln e g o z n a c z e n ia , gdy w eźm ie s i ę pod uwagę i n s t y t u c j ę o b i e t n i c y
m a łż eń stw a , znaną w A z ji M n ie js z e j w IV w iek u .
Również synod w N e o c e z a r e i /3 1 4 - 3 1 9 r . / za w a rł w w ie lu sw oich
kanonach normy d o ty c z ą c e umowy m a łż e ń s k ie j . Z ak azu je w ię c w kan. 2
33
k o le j n y c h m a łżeń stw k o b ie t y z dwoma braćm i
.
Zakaz o d n o si s i ę poza tym do k a p ła n a d o t k n ię t e g o k a r ą d ep o
-z y c j i . W pr-zypadku -z a ś d o p u s -z c -z e n ia s i ę p r -z e -z e ń c u d -z o łó s tw a lu b
n ie r z ą d u , n a le ż y - w m yśl k a n . 1 - z a s to s o w a ć k a rę ek sk o m u n ik i, pod
d a ją c w innego p o k u c ie
34
N ie j e s t t o jed n ak j e s z c z e p r z e sz k o d a
m a łż e ń sk a , l e c z zw ykła n iem o żn o ść p o łą c z e n ia p r z y j ę t y c h św ię c e ń
i i c h w ykonyw ania.
Kan. 3 i k a n . 7 z a b r a n ia j ą z k o l e i k a p ła n o w i u c z e s t n i c z y ć
3 5
w p r z y j ę c i u w eselnym t e g o , k t o z a w ie r a po ra z d r u g i m ałżeń stw o
.
S tan ow i t o wyraz r y g o r y s ty c z n e g o u sto su n k o w a n ia s i ę na W schodzie
A
wobec pow tórnego m a łżeń stw a
.
W r e sz c ie k a n . 8 synodu p o le c a k a p ła n o w i o d p ra w ić żonę c u -
37
d z o ło ż n ą , pod karą u t r a t y p o w ierzo n y ch mu f u n k c j i
Ważnym s tw ie r d z e n ie m so b o ru n i c e j s k i e g o /3 2 5 r . / b y ło uznanie
- wbrew ten d en cjom s k r a j n i e r y g o r y s ty c z n y
38
o ra z g o d z iw o ś c i t a k ie g o zw iązk u
.
- w a r t o ś c i m ałżeń stw a
31
n io n e s e p a r e n t u r " .
C o n c iliu n Ancyranum c a n . 1 0 ,
g e n e r a le a n t ią u e /IV ^ -IX ^ s .
P a r t i c u l i e r s .
G r o t t a f e r r a t a
e d . P .P .J o a n n o u ,
/ , t . i , 2 :
Les
1962 .
6 4 .
F o n t i . D i s c i p l i n e
ca n o n s d e s Synodes
32
33
34
35
36
37
38
C o n cillu m
C o n ciliu m
C o n ciliu m
C o n ciliu m
P o r. M.Huj
C o n ciliu m
Ancyranum c a n . 11,
N e o c a e sa r ie n s e c a n .
N e o c a e s a r ie n s e can
N e o c a e s a r ie n s e can
b e r t , Le r e m a r ia g e
N e o c a e s a r ie n s e can
Joannou t . 1 , 2 , 6 4 -6 5 .
2 , Joannou t . 1 , 2 , 7 6 .
1 , Joannou t . 1 , 2 , 7 5 .
3 e t 7 , Joannou t , l , 2 , 76 e t 7
a Rema, M ilano 1 9 6 7 , 3 1 7 .
8 , Joannou t . 1 , 2 , 7 8 - 7 9 .
C o n c iliu m Nlcaenum c a n . 8 , e d . P .P .J o a n n o u / F o n t i . D i s c i p l i n e
g e n e r a le a n t i ą u e , t . 1 , 1 :
Les can on s d e s c o n c i l e s oecu m en iąu es
G r o t t a f e r r a t a 1 9 6 2 / s . 3 0 : "Haec autem e o s p rae omnibus s c r i p t i s
c o n v e n it p r o f i t e r i , quod c a t h o l i c a e e t a p o s t o l i c a e e c c l c s i a e
283
K o le jn e s o b o r y i s y n o d y , zaró w n o w s c h o d n ie , j a k i z a c h o d n i e , p r z y c z y n i ł y s i ę do r o z w o ju p ie r w o tn e g o p raw a m a łż e ń s k ie g o w K o ś c i e
l e w o k r e s i e od IV do VI w ie k u . C h a r a k t e r y z u j e s i ę on w ię k s z ą p re c y -r
z j ą norm podejm ow anych w now ych w a ru n k a c h d o s k o n a l e n i a s i ę o r g a n i z a c j i k o ś c i e l n e j w C e s a r s t w i e Rzym skim i p r z y j e g o w s p a r c i u . U staw odaw stw o
w d z i e d z i n i e m a łż e ń s tw a , w y ch o d ząc n a p r z e c iw c o d z ie n n y m problem om s t a j e s i ę b a r d z i e j s z c z e g ó ło w e . N ie p o m ija je d n a k r ó w n ie ż k w e s t i i b a r d z i e j z a s a d n i c z y c h , t a k i c h j a k w ie r n o ś ć t r a d y c j i , w a r t o ś ć m a łż e ń - 39 s tw a c z y je g o ś w i ę t o ś ć . O dbyty o k . 350 r . sy n o d w G a n g rz e s t a n o w i ł p r z e ja w w a lk i z t e n d e n c j a m i d y s k w a l i f i k u j ą c y m i m a łż e ń s tw o j a k o fo rm ę ż y c i a . W k i l k u k a n o n a c h b i s k u p i z a p r e z e n t o w a l i w ła ś c iw y o b r a z z w ią z k u m a ł ż e ń s k i e g o , j a k r ó w n ie ż w y p o w ie d z ie li s i ę na te m a t d z ie w ic tw a i w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i ^ . M a łż e ń stw o z o s t a ł o u k a z a n e j a k o g o d n a p o ch w ały fo rm a ż y c i a ,
z w ła s z c z a w p o ł ą c z e n i u z pew ną s k r o m n o ś c ią , zach o w an iem w z a je m n e j w i e r n o ś c i , w ychow aniem p o to m stw a o r a z w zajem n ą m i ł o ś c i ą m ałżo n k ó w .
Synod w L a o d y c e i /3 4 3 - 3 8 1 r . / u j a w n i ł z k o l e i ogrom ną t r o s k ę w d u s z p a s t e r s k ą o d n o ś n ie do d e l i k a t n e j w ów czas k w e s t i i p o w tó rn e g o
m a łż e ń s tw a . C h o d z iło o z a j ę c i e s t a n o w i s k a w t e j s p r a w ie w d u ch u s k o r y g o w a n ia s p o ty k a n y c h t e o r i i p r z e s a d n i e r y g o r y s t y c z n y c h . Tak
w ię c b i s k u p i u z n a l i p raw om ocność i g o d z iw o ś ć p o w tó rn e g o m a łż e ń s tw a , d o p u s z c z a j ą c osoby z a w i e r a j ą c e t a k i z w ią z e k do p rz y jm o w a n ia k o m u n ii ś w . , ja k k o l w i e k po u p ły w ie pewnego c z a s u , w k tó ry m w in n i o d d a ć s i ę 41 modłom i p o sto m . Innym u s t a l e n i e m sy n o d u b y ło w s k a z a n ie tz w . d n i z a k a z a n y c h , w k t ó r y c h n i e można b y ło z a w i e r a ć m a łż e ń s tw . W k a n . 52 z a z n a c z o n o , 39 M o n tan , a r t . c y t . , 1 6 8 -1 6 9 . 40 P o r . C o n c iliu m G a n g re n se c a n . 1 , 4 , 9 , 1 0 , 1 5 , 1 6 , e p i l o g u s , t . 1 , 2 , 8 9 - 9 5 , 9 8 - 9 9 . C o n c iliu m L a o d ic e n s e c a n . 1, J o a n n o u t . 1 , 2 , 130: "De h i s q u i secundum e c c l e s i a s t i c a m re g u la m l i b e r e a c l e g i t i m e s e c u n d i s i u n c t i s u n t n u p t i i s n ec o c c u l t e f u r tu m c o p u la e p e r p e t r a r u n t , o p o r t e t , u t p a r v o te m p o re t r a n s a c t o v a c e n t o r a t i o n i b u s e t
i e i u n i i s h u iu s m o d i, q u ib u s e tia m i u x t a i n d u l g e n t i a m com m unione r e d d i d e c r e v i m u s " .
284
ż e zak az t e n obejm uje o k r e s W ie lk ie g o P o stu 4 2
Oprócz te g o na uwagę z a s ł u g u j ą normy o d n o ś n ie do za ch o w a n ia s i ę p o d c za s u r o c z y s t o ś c i ś lu b n e j 43 ja k r ó w n ie ż d y s p o z y c j e d o t y c z ą c e m a łżeń stw m ie sz a n y c h k a t o lik ó w z h e r e ty k a m i. Tego r o d z a ju
z w ią z k i k a n . 31 d o p u s z c z a ł j e d y n ie w ów czas, gdy h e r e ty k b y ł w s t a
-, 44
n i e z ł o ż y ć o b i e t n i c ę p r z y j ę c i a w ia r y k a t o l i c k i e j .
S fo rm u ło w a n ie w t e j o s t a t n i e j sp r a w ie z o s t a ł o p ow tórzon e
w k a n . 14 Soboru w C h a lc e d o n ie /4 5 1 r . / , p rzy czym z a s a d ę z a w ie r a n ia m a łżeń stw m ie sz a n y c h - pod wymienionym w yżej warunkiem - o j c o w ie so b o r o w i r o z c i ą g n ę l i t a k ż e na z w ią z k i z a w ie r a n e z Żydami i po gan am i. J e d y n ie k a n to r z y i l e k t o r z y z o s t a l i w y k lu c z e n i od z a w ie r a n ia m a łżeń stw z heretykam i** .
Ważną d y s p o z y c ję z a w ie r a t e n ż e k a n . 14 w z a k r e s i e obow iązku w ychow ania po k a t o l i c k u potom stw a z r o d z o n e g o z e zw ią zk u m ie s z a n e
-46 ,
go . P o le c a m ia n o w ic ie u d z i e l a n i e c h r z tu we w s p ó ln o c ie k a t o l i c k i e j , a n ie h e r e t y c k i e j .
42 C o n c iliu m L a o d ic e n s e c a n . 5 2 , Joannou t . 1 , 2 , 151: "Quod non o p o r t e a t i n ą u a d ra g esim a a u t n u p t ia s a u t n a t a l i c i a c e l e b r a r i " 43 C o n c iliu m L a o d ic e n s e c a n . 5 3 , Joannou t . 1 , 2 , 151: "Quod non
o p o r t e a t C h r is t ia n o s e u n te s ad n u p t ia s p la u d e r e v e l s a l t a r e , s e d v e n e r a b i l i t e r c e n a r e v e l p ra n d ere s i c u t c o n d e c e t C h r i s t i a n o s " .
44 C o n c iliu m L a o d ic e n s e c a n . 3 1 , Joannou t . 1 , 2 , 143: "Quod non
o p o r t e a t cum h e r e t i c i s u n i v e r s i s n u p tiaru m f o e d e r a c o e le b r a r e n ec e i s f i l i o s d a re v e l f i l i a s : s e d m agis a c c i p e r e , s i t tamen p r o m it t a n t s e f i e r i C h r i s t i a n o s " .
45 C o n c iliu m C h a lc e d o n e n se c a n . 1 4 , Joannou t . i , l , 8 0 - 8 1 : "Quoniam
i n ąuibusdam p r o v i n c i i s co n cessu m e s t l e c t o r i b u s e t p s a l m i s t i s u x o r e s a c c i p e r e , s t a t u i t s a n c t a sy n o d u s non l i c e r e cuiąuam ex h i s s e c t a e a l t e r i u s tutorem a c c i p e r e . Qui v e r o ex h u iu sm o d i
c o n iu g io iam f i l i o s s u s c i p e r u n t , s i quidem p r a e v e n t i s u n t , ut
e x s e g e n i t o s apud h a e r e t i c o s b a p t i z a r e n t , o f f e r r e e o s e c c l e s i a e c a t h o l i c a e com m unioni c o n v e n i a t , non b a p t i z a t o s autem non p o sse u l t e r i u s apud h a e r e t i c o s b a p t i z a r i . Sed neque c o p u l a r i d e b e t
n u p tu ra h a e r e t i c o , Iu d a eo v e l p a g a n o , n i s i f o r t e p r o m it t a t se ad ortodoxam fid e m o r th o d o x e c o p u la n d a p e r s o n a t r a n s f e r r e . S i
q u is autem hanc d e f i n i t i o n e m s a n c t a e s y n o d i t r a n g r e s s u s f u e r i t . c o r r e p t i o n i c a n o n ic a e s u b i a c e b i t " .
285
Y /arto w sp o m n ie ć , i ż k a n . 15 g r o z i s a n k c j ą e k s k o m u n ik i d i a k o n i
som, k tó r e przyjąw szy św ię c e n ia i sprawując swój urząd przez j a k i ś
c z a s , z a w a r ły b y z w ią z e k m a ł ż e ń s k i . Ta sama k a r a z o s t a ł a p r z e p i s a n a 47
t a k ż e na m ężczy zn ę z a w i e r a j ą c e g o m a łż e ń stw o z d i a k o n i s ą . K an. 16 n a t o m i a s t u s t a l a i d e n t y c z n ą s a n k c j ę wobec d z ie w ic y i z a k o n n ik a ,
k t ó r z y by - po p o ś w ię c e n iu s i ę Bogu w sw o ic h z o b o w ią z a n ia c h - z a - 48
w a r i i z w ią z e k m a łż e ń s k i
Na uwagę z a s ł u g u j ą n a s t ę p n i e c z e r p i ą c e o b f i c i e , m . i n . z s y
nodów w s c h o d n ic h IV w ., "Kanony A p o s t o l s k i e " p o w s t a ł e w l a t a c h 3 8 0 - 4 0 0 . W ie le z n ic h p o r u s z a p r o b le m a ty k ę m a łż e ń s k ą . N i e k t ó r e p o s t a
n o w ie n ia o d n o s z ą s i ę do k l e r u . Tak w ię c j e d e n z kanonów z a k a z u j e d ia k o n o w i, k a p ła n o w i i b is k u p o w i o d d a l i ć żonę z motywu p o b o ż n o ś c i
czy r e l i g i j n o ś c i , pod k a r ą e k s k o m u n ik i, a w r a z i e u p o ru - d e p o z y c j i T rzy in n e k an o n y p r z e w i d u j ą w y k lu c z e n ie od p r z y j ę c i a ś w ię c e ń t y c h k a n d y d a tó w , k t ó r z y z a w a r l i p o w tó rn e m a łż e ń s tw o po p r z y j ę c i u c h r z t u , j a k r ó w n ie ż t y c h , k t ó r z y ż y l i w k o n k u b i n a c i e , p o ś l u b i l i k o b i e t ę , k t ó r a n i e b y ł a d z i e w i c ą lu b n i e c i e s z y ł a s i ę d o b r ą r e p u t a c j ą , lu b 50
t e ż p o ś l u b i l i w ła s n ą k re w n ą . Tego r o d z a j u u staw o d a w stw o z m i e r z a ł o n i e w ą t p l i w i e do u m o c n ie n ia c e l i b a t u d u ch o w n y ch .
49
47 C o n c iliu m C h a lc e d o n e n s e c a n . 1 5 , J o a n n o u t . 1 , 1 , 8 1 - 8 2 : " D ia c o -
n is s a m non o rd in a n d a m a n t ę annum ą u a d ra g e sim u m e t h a n c cum summo l i b r a m i n e . S i v e r o s u s c i p i e n s manus i n p o s i t i o n e m e t a l i q u a n t u m
te m p o r is i n m i n i s t e r i o p e rm a n e n s s e m e tip s a m t r a d a t ad n u p t i a s g r a t i a e D ei c o n tu m e lia m f a c i e n s , a n a t h e m a t i z e t u r h u iu s m o d i cum
e o , q u i i l l i c o n i u g i t u r " .
C o n c iliu m C h a lc e d o n e n s e c a n . 1 6 , quae s e Deo Domino c o n s e c r a v i t , l i c e r e n u p t i a l i a i u r a c o n t r a h e r e p e r p e t r a n t e s , e x c o m m u n ic e n tu r" . J o a n n o u t . 1 , 1 , 8 2 : s i m i l i t e r e t monachum . Quod s i h o c i n v e n t i P o r . M o n tan , a r t . c y t . tt V irg in e m , non f u e r i n t , 171. C anones S a n c to ru m h p o s to lo r u m 5 , J o a n n o u t . 1 , 2 , 10: " E p is c o p u s a u t uxorem p r o p r ia m nequaquam su b o b t e n t u r e l i g i o n i s a b i c i a t . S i v e r o r e i e c e r i t , e x c o m m u n ic e tu r, s e d s i p e r s e v e r a v e r i t d ep o n a- t u r " . 50 C anones S a n c to ru m A p o s to lo ru m 1 7 -1 9 , J o a n n o u t . 1 , 2 , i 6 - 1 7 .
- 286
Jed en z kanonów z b io r u , o d r z u c a ją c t e n d e n c je r y g o r y s t y c z n e
p o tę p io n e j u ż p r z e z synod w Gangrze i L a o d y c e i, p rok lam u je w a r to ść
51
1 g o d z iw o ść m a łżeń stw a ja k o zw ią zk u u sta n o w io n e g o p r z e z Boga
.
L ic z n e synody z a c h o d n ie p r o w in c jo n a ln e i r e g io n a ln e
-w A fr y c e -w o k r e s ie od IV do VI s t u l e c i a , s z c z e g ó l n i e -w H ip p on ie / 6 /
i K a r t a g in ie / o k . 3 0 / , n ie p o ś w i ę c i ł y z b y t w i e l e uwagi i n t e r e s u j ą
c e j nas te m a ty c e . J e s t t o z r o z u m ia łe , gdy weźm ie s i ę pod uwagę i n
ne ró żn orod n e p rob lem y, k t ó r e n u rto w a ły t a m t e j s z y K o ś c i ó ł , t a k ie
ja k : donatyzm ,
sakram entów św .
p e la g ia n iz m , d y s c y p lin a i j e d n o ś ć k o ś c i e l n a , ważność
52
Synod w H ip p o n ie z 393 r . z a j ą ł s i ę m .in . spraw ą m ałżeń stw a
d z i e c i osób duchow nych, z a k a z u ją c im z a w ie r a n ia te g o zw ią zk u z n ie
53
w ie r z ą c y m i, h erety k a m i i sch izm a ty k a m i
.
Synod k a r t a g iń s k i od b yty w 407 r . u s t a n o w ił normy d o ty c z ą c e
małżonków ż y ją c y c h w s e p a r a c j i , p o le c a j ą c im p o z o s ta w a n ie w n i e j
lu b p o je d n a n ie oraz z a b r a n ia j ą c z a w a r c ia nowych zw iązków m ałżeń
s k ic h pod k a rą pokuty
54
W tak im sfo rm u ło w a n iu k a n on n k ryje s i ę
z a sa d a n ie r o z e r w a ln o ś c i m a łż e ń stw a . U ży ta z a ś t u t a j t e r m in o lo g ia
o d w o łu je s i ę do Pism a św
55
Ten sam kanon w yraża j e d n o c z e ś n ie p ra g
-51
Canones Sanctorum A p ostoloru m 5 i , Joannou t . 1 , 2 , 3 5 -3 6 : "Si
q u is e p is c o p u s v e l p r e s b y t e r v e l d ia c o n u s v e l omnlno ex s a c e r -
d o t a l i numero, a n u p t i s , c a r n ib u s e t v in o non p r o p te r e x e r c i -
t a tio n e m , sed p r o p te r abotnlnationem a b s t i n e t , o b l i t u s quod
"omnia v a ld e bona" e t quod "masculum e t feminam f e c i t Deus h o-
minem", s e d blasphem ans c a lu m n ia tu r o p i f i c i u m , a u t c o r r ig a t u r
a u t d ep o n a tu r e t ex e c c l e s i a e i c i a t u r . S i m i l i t e r e t l a i c u s " .
52
P o r. M ontan, a r t . c y t . ^ 1 7 2 .
53
B re v ia r iu m H ip p on en se 1 2 , e d . C.M unier / C o n c i l i a A f r ic a e 3 4 5 -
5 2 5 , T u r n h o lti 1 9 7 4 / = CCL 1 4 9 , 37: "Ut g e n t i l i b u s v e l h a e r e t i -
c i s e t s c h i s m a t i c i s f i l i i ep isoop oru m v e l q u o r u m lib e t c lerico ru m
m atrim on io non c o n iu n g a n tu r " .
54
R e g i s t r i e c c l e s i a e C a r t h a g in ie n s is e x c e r p t a 1 0 2 , CCL l4 V ,2 ia :
" P la c u it u t , secundum e v a n g e lic a m e t a p o s t o lic a m d i s c i p li n a m ,
neque d im is s u s ab u x o r e , neque d im is s a a m a r ito , a l t e r i c o n iu n -
g a t u r , s e d i t a m aneant, a u t s ib im e t r e c o n c i l i e n t u r ; quod s i
c o n t e m p s e r in t , ad p a e n it e n t ia m r e d ig a n t u r . In qua c a u sa legem
im p e r ia le m petendam p r o m u lg a r i" .
287 n i e n i e u c z e s tn ik ó w s y n o d u , ab y w ła d z a ś w ie c k a p ro m u lg o w a ła s p e c j a l ną u s ta w ę o n i e r o z e r w a l n o ś c i m a łż e ń s tw a . Synod d o s t r z e g a w ię c d o n i o s ł o ś ć s p o ł e c z n ą i p ra w n ą n i e r o z e r w a l n o ś c i z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o i d l a t e g o p o s t u l u j e j e j p o t w i e r d z e n i e p r z e z praw o ś w i e c k i e . W id zi t a k ż e p o ż y te k t a k i e g o w s p a r c i a z e s t r o n y p a ń s tw a , m .i n . w z a k r e s i e eg zek w o w an ia w y m ie n io n e j z a s a d y o r a z k a r a n i a t y c h , k t ó r z y j ą n a r u s z y l i . W ie le uw agi p o ś w i ę c a j ą różnym a s p e k to m m a łż e ń s tw a - k o n s o l i d u j ą c praw o w tym z a k r e s i e - sy n o d y G a l i i . Tak w ię c sy n o d w O r l e a n i e z 541 r . z w r ó c i ł uwagę na k o n i e c z n o ś ć zgody ro d z ic ó w na ś l u b c ó r k i s t a n o w i ą c , i ż n a d u ż y w a n ie w ł a s n e j w o li p r z e z p o ś l u b i e n i e d z ie w c z y n y wbrew w o li j e j r o d z ic ó w ś c i ą g a na m ężczy zn ę k a r ę e k s k o -., . 56 m u n ik i . Z b ió r " S t a t u t u E c c l e s i a e A n tią u a " z 2 . p o ł . V w. 57 z a w ie r a 58 w k a n . 101 w zm iankę o b ł o g o s ł a w i e n i u m a łż e ń s tw a p r z e z k a p ł a n a p o d c z a s gdy w s z y s t k i e p o z o s t a ł e ź r ó d ł a g a l i j s k i e g o p ra w a k a n o n i c z nego z e p o k i r z y m s k i e j i e p o k i M erowingów n i e p o d a j ą ż a d n y c h d a n y c h 59 na te m a t te g o o b rz ę d u . K anon n i e s a n k c j o n u j e o b o w ią z k u p rz y jm o w a n i a w spom nianego b ł o g o s ł a w i e ń s t w a , n i e w s k a z u je t a k ż e p r z e s z k ó d
u n i e m o ż l iw ia ją c y c h j e g o o t r z y m a n i e , Z w raca j e d y n i e uwagę na pow s t r z y m a n i e s i ę od p o ż y c ia m a łż e ń s k ie g o w noc po o tr z y m a n iu b ł o g o s ł a w i e ń s t w a k a p ł a ń s k i e g o p r z e z m ałżo n k ó w . Do ro d z ic ó w i sw atów n a
-57 58
C o n c iliu m A u r e l i a n e n s e c a n . 2 2 , e d . C a r o l i de C l e r c ą / C o n c i l i a G a lia e 5 1 1 -6 9 5 , T u r n h o l t i 1 9 6 3 / = CCL 148A, 1 3 7 -1 3 8 : "Ut n u l l u s p e r im p eriu m p o t e s t a t i s f i l i a m c o n p e t e r e a u d e a t a l i e n a m , ne c o n iu g iu m , quod c o n t r a p a re n tu m v o l u n t a t e im p ia e c o p u l a t u r , v e l u t c a p t i v i t a s i u d i c e t u r . Sed s i , quod e s t p r o h i b i t u m , a d m i t t i t u r , i n h i s , q u i p e r p e t r a v e r i n t , e x c o m u n i c a t i o n i s s e v e r i t a s p ro modo p o n t i f i c i s i n p o n a t u r " . I . S u b e r a , H i s t o r i a ź r ó d e ł i n a u k i p raw a k a n o n ic z n e g o , W arszaw a 1977 , 5 8 - 5 9 . S t a t u t a E c c l e s i a e a n t i ą u a 1 0 1 , e d . C .M u n ie r / P a r i s 1 9 6 0 / s . 1 0 0 : "S p o n su s e t s p o n s a , cum b e n e d i c e n d i s u n t a s a c e r d o t e , a p a r e n t i - bus s u i s v e l a p a ra n y m p h is o f f e r a n t u r . tęui cum b e n e d ic tio n e m
a c c e p e r i n t , eadem n o c t e , p ro r e v e r e n t i a i p s i u s b e n e d i c t i o n i s , i n v i r g i n i t a t e m a n e a n t" .
K . R i t z e r , Le m a r ia g e d a n s l e s Ć g l i s e s c h r e t i e n n e s du I au XI s i e c l e , P a r i s 1 9 7 0 , 2 7 0 -2 7 9 ; M ontan a r t . c y t . , 1 7 4 .
288
l e ż y p r z e d s t a w i a n i e n a r z e c z o n y c h k a p ła n o w i. Samą p r o ś b ę o b ł o g o - s ła w ie ń s tw o p o z o s ta w ia s i ę je d n a k i n i c j a t y w i e z a in te r e s o w a n y c h .
N i e k t ó r e u s t a l e n i a te g o sam ego z b i o r u o d n o s z ą s i ę do duchow n y c h , zak o n n ik ó w o r a z d z i e w i c . B is k u p i G a l i i b y l i bowiem p ie r w s z y m i, k t ó r z y p r z y j ę l i d e k r e t a ł I n n o c e n te g o I "Dom inus i n t c r " , p o l e -
c a j ą c y duchownym z a c h o w a n ie c e l i b a t u . C h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t z a k a z u d z i e l a n i a ś w ię c e ń duchow nem u, k t ó r y p o ś l u b i ł wdowę lu b p o r z u -
o c o n ą , lu b t e ż z a w a r ł dwa r a z y m a łż e ń s tw o . N a le ż y d o d a ć , i ż kanon t e n p o w tó r z y ł j e d y n i e norm ę p o d j ę t ą j u ż n a w i e l u in n y c h s y n o d a c h . Synod w O r l e a n i e z 538 r . z a g r o z i ł z k o l e i e k sk o m u n ik ą d u chownemu, k t ó r y by p r z y ją w s z y d o b r o w o ln ie ś w i ę c e n i a , z a w a r ł m a łż e ń s tw o ; Ta sam a s a n k c j a o d n o s i ł a s i ę do k o b i e t y w y c h o d z ą c e j z a mąż z a t a k i e g o m ę ż c z y z n ę . Gdyby z a ś duchowny t a k i p o p e ł n i ł c u d z o łó s tw o , , 64 p o w in ie n w s t ą p i ć do k l a s z t o r u .
U staw odaw stw o w o d n i e s i e n i u d o m a łż e ń s tw a duchow nych p o z o
-s t a j e z r ó ż n ic o w a n e , w z a l e ż n o ś c i od -s t o p n i a ś w ię c e ń o r a z odm iennych s y t u a c j i l o k a l n y c h . W o p a r c i u o c a ł o s c norm n i e w y d a je s i ę je d n a k , aby s t a t u s duchow nego w i ą z a ł s i ę z a b s o lu tn y m zakazem m a łż e ń s tw a .
Gdy c h o d z i o d z ie w ic e p o ś w ię c o n e B ogu, t o sy n o d w Macon /5 8 1 - 5 8 3 r . / z a g r o z i ł e k sk o m u n ik ą w w ypadku z a w a r c i a p r z e z n i e
a e
z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o , s ta n o w ią c e g o w ta k im w ypadku h a ń b ę . Z t a
-k i e g o sam ego z a ł o ż e n i a w y s z e d ł r ó w n ie ż sy n o d w L y o n ie w 583 ro -k u . Synod d i e c e z j a l n y o d b y ty w S e n s /5 6 1 6 0 5 r . / u c h w a l i ł z a
-k a z z a w i e r a n i a m a łż e ń s tw a p r z e z o p ató w i m nichów . T ak ż e w kanonach 68 w i e l u in n y c h synodów z n a jd u je m y podobny z a k a z . J e d n a k t e g o ro d z a ju 60 61 62 63 64 65 66 67 M o n tan , a r t . c y t . , 1 7 4 . P o r . R .G ry s o n , L es o r i g i n e s du c e l i b a t e c c l e s i a s t i ą u e du p re m ie r au s e p tie m e s i e c l e , Gembloux 1 9 7 0 , 190 n n . S t a t u t a E c c l e s i a e a n t i q u a c a n . 8 5 , M u n ie r 9 4 : " S i m i l i s e n t e n t i a e s u b i a c e b i t e p i s c o p u s , s i s c i e n s o r d i n a v e r i t c l e r i c u m eum q u i viduam a u t r e p u d i a t a m uxorem h a b u i t v e l s e c u n d a m " . P o r . M o n tan , a r t . c y t . , 175 C o n c iliu m A u r e l i a n e n s e c a n . C o n c iliu m M a tis c o n e n s e c a n . C o n c iliu m L u g d u n e n se c a n . 3 p r z y p . 115. 7 - 8 , CCL 148A, 1 2 , CCL 148A, , CCL 148A, 232
C o n c iliu m A u t i s s i o d o r e n s e c a n . 2 4 , CCL 148A, 268: "Non l i c e t a b b a t e n ec m onacho a d n u p t i a s a m b u la r e " .
P o r . sy n o d w E l w i r z e / k a n . 1 3 / , w A n c y rz e / k a n . 1 9 / , w T o le d o z 400 r . / k a n . 1 6 / , w O range z 441 r . / k a n . 1 7 - 1 8 / , w C h a lc e d o
- 289
z a k a z y z a w i e r a n i a zw iązków m a łż e ń s k ic h wbrew ślubom zakonnym n i e
69
p o s i a d a ł y s a n k c j i n ie w a ż n o ś c i
.
W ie le synodów om aw ianego o k r e s u w y p o w ie d z ia ło s i ę n a s t ę p n i e
p rz e c iw k o zw iązkom k a z iro d c z y m . Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s ł u g u j e t u t a j
70
d y s p o z y c ja z a w a r ta w k a n . 30 synodu w Epaone z 517 ro k u
. P o t ę p i a
s i ę w n i e j z w ią z e k m ężczyzny z żo n ą p o z o s ta w io n ą p r z e z je g o b r a t a ,
j a k ró w n ie ż n a s t ę p u j ą c e z w ią z k i: m ężczyzny z s i o s t r ą w ła s n e j ż o n y ,
p a s i e r b a z m aco ch ą, m ężczyzny z s i o s t r z e n i c ą . Normy t e p o w ta r z a ją
71
ró w n ie ż in n e synody
.
Synod w O r le a n ie z 533 r . p ro k lam o w ał z a k a z r o z w ią z a n ia
m a łż e ń s tw a w p rz y p a d k u c h o ro b y pod s a n k c j ą o d s u n i ę c i a w in n eg o od
72
p rz y jm o w a n ia k o m u n ii św.
W p ism ach p a p ie ż y , p o s i a d a j ą c y c h p o cz ątk o w o form ę l i s t ó w p r y
w atn y c h lu b l i s t ó w p a s t e r s k i c h , a n a s t ę p n i e w r e s k r y p t a c h , w k t ó r y c h
b i s k u p i dzymu s t a n o w i l i p ra w o , z n a jd u je m y s z e r e g u s t a l e ń o b e jm u ją c y c h
IW
69
70
n ie / k a n . 1 6 /.
J .G a u d e m e t, L 'Ć g l i s e d an s 1 "e m p ire ro m a in /IV ^ -V ^ s i e c l e s / P a r i s
1958, 2 0 2 .
C o n c iliu m E p ao n en se c a n . 3 0 , CCL 145A, 3 1 -3 2 : " I n c e s t i s c o n i u n c -
t i o n i b u s n i h i l p r o r s u s v e n ia e r e s e r v a m u s , n i s i cum a d u l t e r i u m
s e p a r a t i o n e s a n a v e r i n t . I n c e s t u s v e ro nec u l l o c o n i u g i i nom ine
p r a e v e la n d u s p r a e t e r i l l o s , quos v e l n o m in a re fu n e s tu m e t , hos
e s s e cen sem u s: s i q u is r e l i c t a m f r a t r i s , quae p a e n e p r i u s s o r o r
e x t e t e r a t , c a r n a l i c o n i u n c t i o n e v i o l a v e r i t ; s i q u is f r a t e r
germanam u x o r i s su a e a c c i p i a t ; s i q u is n overcara d u x e r i t ; s i q u is
c o n s u b r in a e s u b r in a e q u e s e s o c i e t . Quod u t a p r a e s e n t i tem p o re
p ro h ib e m u s , i t a e a , quae s u n t a n t e r i u s i n s t i t u t a , non so lv e m u s:
s i q u is r e l i c t a e a v u n c u li m i s c e a t u r a u t p a t r u i v e l p r i v i g n a e
c o n c u b ito p o l l u a t u r . Sanę q u ib u s c o n i u n c t i o i n l i c e t a i n t e d i c e t u r ,
h a b e b u n t in e u n d i m e l i o r i s c o n i u g i i l i b e r a t e i M
P o r .
/k a n
/k a n
/k a n
sy n o d w O r le a n ie z 531 r . / k a n . 1 8 / , w L y o n ie z 5 1 8 -5 2 3
i / , w C ie rm o n t z 535 r . / k a n . 1 2 /, w O r le a n ie z 538 r .
1 1 / , w T o u rs z 575 r . / k a n . 2 7 / , w P a ry ż u z 5 5 6 -5 7 3 r .
4 / , w L y o n ie z 583 r . / k a n . 4 / , w Macon z 585 r . / k a n .
C o n c iliu m A u r e lia n e n s e c a n . 11, CCL 1945A, 100: " C o n tr a c ta
m a trim o n ia a c c e d e n te i n f i r m i t a t e n u l l a v o l u n t a t i s c o n t r a r i e t a t e
s o l v a n t u r . Quod s i q u i ex c o n iu g ib u s f e c e r i n t . n o v e r i n t se
coramunione p r i v a n d o s " .
71
1 8 /
72
290 -w i e l e a s p e k tó -w i n s t y t u c j i m a łż e ń s t-w a . P a p ie ż S y r y c j u s z / 3 8 4 - 3 9 S / , w l i ś c i e do d u c h o w ie ń s tw a m e d io l a ń s k i e g o mówi o p o t r z e b i e o b e c n o ś c i k a p ł a n a p rz y z a w i e r a n i u , 7 3 m a łż e ń s tw a . T ak że w l i ś c i e z 385 r . do I m e r i u s z a z T a r ra g o n y wy , ,74
m ie n io n y b is k u p rz y m s k i z w ra c a uwagę na t ę samą o k o l i c z n o ś ć Pod k r e ś l a t u t a j d o n i o s ł o ś ć i z n a c z e n i e u d z i a ł u K o ś c i o ł a w z a w i e r a n i u zw iązków m a ł ż e ń s k i c h . J a k i e k o l w i e k n a r u s z e n i e b ł o g o s ł a w i e ń s t w a k a p ł a ń s k i e g o , s t w i e r d z a p a p i e ż , w i e r n i u w a ż a ją za r o d z a j ś w i ę t o k r a d z tw a * ^ . P o s ia d a ją c y m ś w i ę c e n i a n i ż s z e S y r y c j u s z p rz y p o m in a , że tn a łż e ń - 7 6 stw o w i n i e n b ł o g o s ł a w i ć k a p ł a n . P odobną d y s p o z y c ję z a w i e r a ta k ż e 77 j e d e n z l i s t ó w I n n o c e n te g o I / 4 0 1 - 4 1 7 /
Wypada p rz y p o m n ie ć , i ż mimo z a s y g n a liz o w a n y c h norm p o c h o d z ą c y c h od p a p i e ż y , b ł o g o s ł a w i e n i e m a łż e ń s tw p r z e z k a p ła n ó w n i e b y ło czym ś pow szechnym a n i o b o w ią z u ją c y m , gdy c h o d z i o p ie r w s z y c h d z i e s i ę ć s t u l e c i ^ . W d e k r e t a ł a c h p a p i e s k i c h sp o ty k am y r ó w n ie ż p o s t a n o w i e n i a d o t y c z ą c e w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i d u c h o w n y c h . Ważny j e s t t u t a j cy to w an y j u ż l i s t p a p i e ż a S y r y c j u s z a z 385 ro k u 79 S t w i e r d z a j ą c , że w ie lu 73 S i r i c i u s , E p i s t o ł a 7 , 3 , PL 1 3 , 1 1 7 1 : "Nos s a n e n u p tia r u m v o ta 74 75 76 77 non a s p e r n a n t e s a c c i p i m u s , q u ib u s v e la m in e i n t e r s u m u s " . S i r i c i u s , E p i s t o ł a 1 , 5 , PL 1 3 , 1 1 3 6 -1 1 3 7 : "De c o n i u g a l i autem v e l a t i o n e r e ą u i s i s t i , s i d e s p o n s a ta m a l i i p u e l l a r ł , a l t e r i n m atrim o n iu m p o s s i t a c c i p e r e . Hoc ne f i a t , m o d is o m n ib u s in h ib em u s: q u i a i l l a b e n e d i c t i o quam n u p t u r a e s a c e r d o s i m p o n i t , a p u d f i d e l e s c u iu sd a m s a c r i l e g i i i n s t a r e s t , s i u l l a t r a n s g r e s s i o n e v i o l e t u r " . P o r . M ontan, a r t . c y t . , 1 7 8 . S i r i c i u s , E p i s t o ł a 1 ,1 2 - 1 3 , PL 1 3 , 1 1 4 1 -1 1 4 3 . I n n o c e n t i u s I , E p i s t o ł a 2 , 7 - 9 , PL 2 0 ,4 7 3 - 4 7 5 . 78 W .M .P lO ch l. G e s c h ic h te d e s K i r c h e n r e c h t s M*
id ,
W ien 1960 , 235 D e k r e t a ł p a p i e ż a H o rm is d a s a / 5 1 4 - 5 2 3 / , p r z y to c z o n y w D e k r e c ie B u r c h a r d a z W o rm a c ji, a p o l e c a j ą c y z a w i e r a n i e m a łż e ń s tw w s p o só b p u b l i c z n y , z b ło g o s ła w ie ń s tw e m k a p ł a n a / B u r c h a r d u s W orm acien- s i s , D e k re to ru m l i b e r n o n u s 3 , PL 1 4 0 ,8 1 6 / n i e j e s t a u t e n t y c z n y ; P o r . H i t z e r , Le m a r i a g e , d z . c y t . , 2 3 5 . 79 S i r i c i u s , E p i s t o ł a 1 ,8 i 1 0 - 1 1 , PL 1 3 , 1 1 3 8 -1 1 4 1 : " P lu r im o s enim s a c e r d o t e s C h r i s t i a t q u e l e v i t a s , p o s t lo n g a c o n s e c r a t i o n i s s u a e te m p o r a , tam de c o n i u g i b u s p r o p r i i s , quam e t i a m de t u r p i c o i t u so b o le m d i d i c i m u s p r o c r e a s s e , e t crim em suum ^ . . . J d e fe n d e re j^. . . J omnes s a c e r d o t e s a t q u e l e v i t a e i n s o l u b i l i l e g e c o n s tr in g im u r , u t a d i e o r d i n a t i o n i s n o s t r a e , s o b r i e t a t i a c p u d i c i t i a e e t c o rd a n o s t r a m ancipem us e t c o r p o r a Q . . J , Q u i l i b e t e p i s c o p u s , p r e s b y
-291
k a p ła n ó w i le w itó w p o s ia d a d z i e c i z ro d z o n e n i e t y l k o z p ra w o w ite g o
m a łż e ń s tw a , l e c z t a k ż e ze zw iązków g r z e s z n y c h , p a p ie ż z o b o w ią z u je
w s z y s t k i c h duchow nych, aby od d n i a p r z y j ę t y c h ś w ię c ę # p a m i ę t a l i
0 z o b o w ią z a n iu w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i i c z y s t o ś c i . W p rz y p a d k a c h s t w i e r
d z o n e j n ie p o w ś c i ą g liw o ś c i b i s k u p a , k a p ł a n a i d ia k o n a w in n i n ie b ę
d ą m o g li l i c z y ć na p r z e b a c z e n i e .
P o za tym , w tym samym l i ś c i e p a p ie ż s t a n o w i , że duchow ny,
k t ó r y n i e za ch o w u je a b s o l u t n e j p o w ś c ią g liw o ś c i c i e l e s n e j , w in ie n
b y ć w yklu czo n y od p r z y j ę c i a k a p ła ń s tw a a t a k ż e d i a k o n a t u . P o p e ł n i a
j ą c y b ig a m ię n ie może o trz y m a ć w y ższy ch ś w ię c e ń ; gdy p o p e ł n i a j ą
W
duchowny j u ż w yśw ięcony n i e może o trz y m a ć k o le j n e g o s t o p n i a ś w ię c e ń
Duchownemu n i ż s z y c h ś w ię c e ń w olno j e s t z a w rz e ć m a łż e ń s tw o , l e c z j e
-3 - . . . 8 0
