Perturbacje z karą grzywny

Jan Palatyński

Perturbacje z karą grzywny

Palestra 9/11(95), 61-66

Nr 11 (95) P e r t u r b a c je z k a r ą g r z y w n y ₆₁

dny i niebezpieczny, im plikuje bcwiem istnienie okoliczności w pływ ają­ cych na surowszy w ym iar kary, nie objętych w iną sprawcy.

Tak jak podstawowym w arunkiem przestrzegania praworządności w zakresie przestępstw a jest przestrzeganie zasad: nullum crim en sine lege i nullum crim en sine culpa, tak samo w zakresie w ym iaru kary jest takim w arunkiem poszano­ w anie zasad: nulla pęena sine lege i nulla poena sine culpa. Kie m a kary bez winy. Spraw ca ponosi odpowiedzialność w granicach winy.

JAN PALATYŃSKI

Perturbacje z karq grzywny

Głośnym echem — nie tylko przy tym w sferach prawniczych, a’e również w szerokich rzeszach czytelników rubryki spraw ozdań sądowych w pism ach co­ dziennych — odbiły się publikowane ostatnio kilkakrotnie w prasie w yroki sądów skazujące sprawców przestępstw ee'no-dewizowych, poza karam i pozbawienia w ol­ ności, na kary przepadku całego m ajątku oraz na k a ry grzywny w wysokości prze­ kraczającej nieraz naw et 10 milionów złotych.

Zewsząd p adały zaskoczone i zdumione pytania: co tak a k a ra oznacza? jak się taką karę wykonuje? jak a jest celowość takiego orzeczenia sądu? P ytania b. tru d ­ ne do udzielenia na nie odpowiedzi, w ym agające zresztą rozważenia zagadnienia z w ielu punktów widzenia.

Strona form alnopraw na zagadnienia przedstaw ia się nieskomplikowanie. Wie­ lomilionowa wysokość kary grzywny w ynika z sankcji zaw artej w przepisach art. 64 § 2, 66 § 2 u.k.s., k tó ra przew iduje za wprow adzenie na polski obszar celny tow arów przeznaczonych do transakcji handlowych bez uiszczenia należnego cła, oprócz kary pozbawienia wolności, k a rę grzyw ny w wysokości m inim alnej stano­ wiącej czterokrotną należnego cła.

Z kolei art. 25 § 6 u.k.s. nadaje sądowi praw o orzekania przepadku m ajątku w całości lub w części w w ypadkach określonych w art. 25 § 1 lit. d) i e), tzn. wtedy, gdy „oprawca z popełniania w ystępków skarbowych uczynił sobie stałe źró­ dło dochodów” a ’bo gdy „wartość przedm iotu w ystępku jest szczególnie duża”.

Wreszcie dopuszczalność łączenia kary przepadku m ajątku w całości z- karą grzywny została stwierdzona w uchw ale składu 7 sędziów z dnia 20 grudnia 1962 r. (OSN zesz. 7/8 za rok 1963, poz. 125).

Ja k więc w ynika z zacytowanych przepisów praw a i orzecznictwa, istnieje w pełni podstawa praw na do w ydaw ania orzeczeń łączących karę przepadku m a­ jątk u z wielomilionowymi naw et grzywnami. Niemniej jednak należy stwierdzić, że takie orzeczenia naruszają istotę, cel i sens k a ry grzywny i jako takie — pom i­ mo form alnej zgodności z praw em — nie odpow iadają praw u.

W całej judykaturze Sądu Najwyższego oraz we wszystkich wypowiedziach w związku z dyskusją na tem at p rac kodyfikacyjnych nad nowym kodeksem k a r­ nym całkowicie ustalony jest jednoznaczny pogląd, że kara grzywny ma stanowić

J a n P a t a t y ń s k i _{Nr 11 (95)}

dla spraw cy dolegliwość n atu ry ekonomicznej — w przeciw ieństw ie do kary po­ zbaw ienia wolności jako dolegliwości natury osobistej. K ara grzyw ny nie może więc z n atu ry rzeczy przeobrażać się w dodatkową karę pozbawienia wolności, inny­ mi słowy — w yrok sądu nie może stw arzać takiej sytuacji, w której dobrowolna zapłata czy przymusowe ściągnięcie orzeczonej kary grzywny nie może w ogóle wchodzić w grę i wobec tego następuje autom atycznie wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.

W ytworzona w skutek jednoczesnego orzeczenia kary przepadku m ajątku i kary grzywny sytuacja zaostrza się jeszcze bardziej w świetle uchw ały składu 7 sędziów z dnia 21 stycznia 1S65 r., k tóra nakazała wpisanie do księgi zasad praw nych uchw ały treści następującej: „Grzywna orzeczona w tym samym w yroku obok kary przepadku m ajątku nie podlega pokryciu z m ajątku, który z mocy tego w yroku przeszedł na rzecz S k arb u P aństw a.”

W świetle tej uchw ały m echaniczne stosowanie przez sądy zacytowanych wyżej przepisów praw a, zaw ierających dolną granicę kary grzywny, oraz uchwały f ą d u Najwyższego o dopuszczalności łączenia kary przepadku m ajątk u z karą grzywny stw arza sytuacje z jednym tylko wyjściem: w ykonanie zastępczej kary pozbawie­ nia wolności.

Pow staje więc pytanie, czy istniejące ustaw odaw stw o w innych przepisach stw a­ rza możliwość d la sądów zapobieżenia tem u nielogicznemu i niekonsekw entnem u— z p unktu widzenia istoty kary grzyw ny — orzecznictwu.

Przede w szystkim wchodzi tu w grę przepis art, 9 u.k.s., który pow tarza w za­ sadzie treść a rt. 56 k.k. (nie wymienionego w art. 3 § 1 u.k.s.) i nakazuje sądowi przy orzekaniu k ary grzywny uwzględniać stosunki m ajątkow e sprawcy. Ten n a­ kaz ustawodawcy należy interpretow ać szeroko jako gw arancję realności k a r

grzywien ojzekanych przez sądy. 1

Za kierow aniem się zasadą wyrażoną w a rt. 9 u.k.s. przy w ym ierzaniu kary grzywny obok przepadku m ajątku w całości lub w części wypowiedział się już Sąd Najwyższy w cytowanej wyżej uchw ale składu 7 sędziów z dnia 21.1.1965 r. w słowach: „M ając na uwadze, że kara grzywny wymierzona spraw cy przestęp­ stw a powinna spełniać określone zadania jako kara ekonomiczna, sąd, w ym ie­ rzając grzywnę obok przepadku m ajątk u w całości lub w części, powinien kiero­ wać się zasadam i w yrażonym i w przepisie art. 56 k.k.”

Jeszcze szerzej rozw inął tę m yśl Sąd Najwyższy w w yroku z dnia 10.VI.1964 r. (OSNKW zesz. 7 za r. 1965, poz. 77), którego teza brzm i następująco:

„Przy wym iarze grzywny — podobnie jak przy orzekaniu przepadku m ajątk u — obowiązują ogólne zasady w ym iaru kary określone w rozdziale VIII kodeksu k a r ­ nego. W szczególności — poza zasadam i wyrażonym i w art. 54 k.k. — przy w ym ia­ rze grzywny należy mieć na względzie wskazania zaw arte w art. 56 k.k., a m ia­ nowicie stosunki m ajątkow e sprawcy, rozm iar wyrządzonej przestępstw em szkody oraz wysokość osiągniętej z przestępstw a korzyści m ajątkow ej. I s t o t n e z n a ­ c z e n i e d l a o c e n y s t o s u n k ó w m a j ą t k o w c h s p r a w c y m a n i e w ą t p l i w i e o r z e c z e n i e p r z e p a d k u m a j ą t k u , z w ł a s z c z a w c a ł o ś c i (podkr. moje — J.P.)”.

Zasada ta znajduje już swój w yraz w praktyce sądów I instancji. Chociażby np. w w yroku w głośnej aferze m ięsnej Sąd Wojewódzki, mimo przypisania poszcze­ gólnym skazanym osiągnięcia korzyści m aterialnych w wielomilionowej wyso­ kości — opierając się na tym, że jednocześnie orzeka karę przepadku m ajątku w całości — nie kierow ał się przy w ym iarze kary grzywny wysokością osiągnię­

"Nr 11 (95) P e r t u r b a c j e z k a r ą g r z y w n y _6J

tych przez spraw cę korzyści, lscz ograniczył karę grzywny do symbolicznej nie­ jako w tych w arunkach wysokości 100 000 złotych.

Zasadniczo więc należy uznać, że Sąd Najwyższy rozwiązał zagadnienie jedno­ czesnego orzekania kary przepadku m ajątk u i kary grzywny poprzez wskazanie sądom, iż przy określaniu wysokości w ym ierzanej w tych w arunkach kary grzywny pow inny się kierować sytuacją m aterialną oskarżonego wytw orzoną przez jednoczesne orzeczenie kary przepadku m a jątk u w całości lub w części.

Osobiście nie jestem przekonany o słuszności uchw ały składu 7 sędziów z dn. 20 grudnia 1962 r. o dopuszczalności łączenia k ary przepadku m ajątk u w całości z karą grzywny. W szczególności nie przekonuje mnie zaw arty w uzasadnieniu uchw ały pogląd, że „przepadek obejm uje tylko m ajątek skazanego istniejący w dacie w ydania orzeczenia, choćby nieprawomocnego, natom iast nie dotyczy m a­ jątk u przyszłego, gdy tymczasem k ara grzywny może znaleźć pokrycie również w m ajątk u przyszłym czy też w zarobkach skazanego”, skoro tenże Sąd N ajw yższy w innym w yroku, ogłoszonym w OSN w zesz. 10 za rok 1963 pod poz. 183, wypo­ wiedział się zgoła inaczej: „Nie można uznać za słuszny poglądu rewizji, że możli­ wość polepszenia sytuacji m aterialnej oskarżonego po odbyciu kary pozbawienia wolności daje podstaw ę do orzeczenia wyższej grzywny, skoro podstawową prze­ słanką do ustalenia wysokości k a ry grzywny jest sta n m ajątkow y spraw cy w chwili w yrokow ania”. Sprzeczność tych dwu poglądów jest oczywista, zagad­ nienie to jednak przekracza ram y niniejszego artykułu. N atom iast przy przyjęciu zasady łączenia k a ry przepadku m ajątku z karą grzywny należy uznać ’ wyżej cytowane wskazania Sądu Najwyższego co do sposobu realizacji -tego połączenia w praktyce za szczęśliwe i trafne.

Rozwiązanie powyższe nie dotyczy jednak wyroków w spraw ach celnych, o k tó ­ rych była mowa na wstępie. Tam, ja k zaznaczono, wielomilionowa grzywna jest wynikiem zastosowania przez sąd m inim um ustawowego, tj. dolnej granicy kary grzywny w skazanej w przepisie ustawy. A rt. 9 u.k.s., owo rem edium na sytuację łączenia k ary grzywny z k arą przepadku m ajątku, nie upraw nia sądu do wymie^ rżenia k ary grzywny poniżej jej ustawowego m inim um , a więc tym samym nie rozwiązuje sytuacji. '

Chodzi więc o znalezienie w yjścia przy istniejącym stanie ustaw odaw stw a dla sytuacji, gdy k ara przepadku m ajątku łączy się z karą grzywny, której m inim alna wysokość w ynika z przepisu praw a.

To wyjście istnieje przez stosowanie w tym w ypadku przez sądy nadzw yczaj­ nego złagodzenia kary na podstawie art. 23 § 1 pkt 2 u.k.s., który zezwala sądowi na wym ierzenie k a ry grzywny poniżej jej ustawowego minimum.

Dotychczasowe wnioski obrony w tym względzie spotykały się z regułą z nie­ powodzeniem. W uzasadnieniach w yroku sądy wskazywały, że skoro do czynu p rzy ­ pisanego została zastosowana kw alifikacja praw na z art. 25 § 1 u.k.s., to 'tym sam ym sąd uznał, zgodnie z brzm ieniem tego przepisu praw a, że w ystępek sk ar­ bowy został popełniony „w szczególnie obciążających okolicznościach”, i wobec tego nie ma możliwości uznania tego w ystępku za „przypadek zasługujący na szczególne uwzględnienie” i stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Rozumowanie to jest tylko pozornie słuszne i w ydaje się być niezgodne z wolą ustawodawcy, w ynikającą z całości przepisów dotyczących kary grzywny, a przede wszystkim niezgodne z wypływ ającym z ustaw y i z cytowanego wyżej orzecz­ nictw a Sądu Najwyższego obowiązkiem sądu do uwzględniania przy wymiarze kary grzywny przede wszystkim stosunków m ajątkow ych sprawcy. Przepis art. 42 § 1 k.k. ogranicza m aksym alną wysokość kary grzywny, która może być

«4 J a n P a l a t y ń t k l Nr 11 (95) orzeczona przez sąd, do 1 000 000 złotych. Przepisu a rt. 42 k.k., zgodnie z art. 3 § 1 u.k.s., nie stosuje się do w ystępków skarbowych. Ale z braku formalnego zastosowania bynajm niej nie wolno wyprowadzać w niorku, że w ym ierzanie k ar grzyw ny za w ystępki skarbowe w nierealnej, absolutnie nie powiązanej z sytuacją m aterialną spraw cy wysokości — odpowiada woli ustawodawcy.

Przede wszystkim rzuca się tu w oczy, że mimo nieobowiązywania w stosunku do w ystępków skarbowych art. 42 § 1 k.k. w przepisach części szczegółowej u.k s., ilekroć ustaw odaw ca określa cyfrowo górną granicę k ary grzywny, ni* przekracza ona 1 miliona złotych. W praktyce więc praw o sądu do w ym ierzania wielom iiicnowych grzywien opiera się jedynie na sankcjach art. 64 § 2 i a rt. 68

§ 2 u.k.s.

D alej,,n ad e r charakterystyczna dla omawianego zagadnienia jest różnica w in ­ stytucji nadzwyczajnego łagodzenia kary pomiędzy cz;ścią ogólną kodeksu a ustawą k a m ą skarbową.

Art. 23 § 1 p k t 2 u.k.s. nad aje sądowi praw o do w ym ierzenia kary grzywny poniżej jej ustawowego minimum w e w s z y s t k i c h w y p a d k a c h w e d ł u g u z n a n i a S ą d u , w przeciwieństwie do praw a sądu zaw artego w a rt. 59 k.k. do stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary tylko w w ypadkach „wskazanych w ustaw ie.” Ponadto przepis art. 59 k.k. nie daje sądowi p raw a do nadzw yczaj­ nego łagodzenia kary grzyw ny przez jej wymierzenie poniżej ustawowego m ini­ mum.

Należy uznać, że ustaw odaw ca przez w prowadzenie przepisu a rt. 23 § 1 pkt 3

u.k.s. nie tylko dał sądowi upraw nienie, lecz s t w o r z y ł j e d n o c z e ś n i e o b o w i ą z e k sądu do w ym ierzenia kary grzywny poniżej dolnej granicy zaw ar­

tej w przepisie praw a w tych wszystkich w ypadkach, gdy wymierzenie kary w wysokości ustawowego m inim um prowadzi do wymierzerlia kary grzywny oczy­ wiście i rażąco nierealnej, nie odpow iadającej stanowi m ajątkow em u sprawcy i prowadzącej w istocie — jak to w ynika z samej treści w yroku — do wykonania zastępczej k ary pozbawienia w oności.

Je st to absolutnie jedyna możliwość zadośćuczynienia tylokrotnie już cytowanemu podstaw owem u nakazowi (zawartem u w a rt. 9 u.k.s.), który zobowiązuje sądy przy w ym ierzaniu k ary grzyw ny do uw zględniania stosunków m ajątkow ych sprawcy.

Oczywiście, przy ocenie stosunków m ajątkow ych spraw cy n a równi z prze­ padkiem m ajątku w części powinien być oceniany (prawie z reguły orzekany) przepadek przedmiotów przestępstw a znacznej wartości.

Przyjm ując stanowisko, że równorzędne istnienie przepisów a rt. 9 i art. 23 § 1 pkt 2 u.k.s. stw arza obowiązek sądu do stosowania nadzwyczajnego złagodzenia k ary we wszsytkich w ypadkach, gdy w ym ierzenie k ary grzywny — chociażby w wysokości dolnej granicy tej kary przew idzianej w przepisie praw a — prowadzi do w ym ierzenia grzywny nierealnej (a tym isamym do naruszenia istoty, celu i sensu k ary grzywny), należy uznać, że ten obowiązek sądu istnieje bez względu na okoliczności sprawy, a w szczególności także wówczas, gdy okoliczności ta zniew alają sąd do przyjęcia kw alifikacji praw nej z art. 25 § 1 u.k.s.

Za powyższym poglądem przem aw iają też w yraźnie przepisy art. 6 i 13 u.k.s. W myśl art. 6 § 1 u.k.s. łącznej kary grzywny co do występków skarbowych n it orzeka się. Jednakże w myśl art. 13 § 3 „łączny czas trw ania aresztu zastępczego, zam iast k a r grzywny wymierzonych jednocześnie za kilka przestępstw skarbowych, nie może przekraczać trzech lat."

Nr 11 (95) P e r t u r b a c je z k a rą g r z y w n y 65 W spraw ach celno-dewizowych spraw ca z reguły skazyw any jest za kilka w y­ stępków skarbowych, przy czym przy stosowaniu naw et ustawowego minimum z poszczególnych przepisów każda z k a r jest ta k znacznej wysokości, że areszt zastępczy za poszczególne k ary jest rów ny m aksim um łącznego czasu trw ania aresztu zastępczego, tj. 3 latom.

W tych w arunkach skazany, k tó ry by zapłacił — na poczet orzeczonych grzy­ wien w wysokości 10 milionów złotych — sześć czy siedem milionów złotych, m usiałby nadal odbyć 3 lata aresztu zastępczego, tak jak gdyby nic nie zapłacił. Jest rzeczą jasną, że w tych w arunkach częściowa zapłata grzywny nie następuje 1 że orzeczone grzywny wzbogacają jedynie statystykę grzywien nieściągalnych.

Do orzekanych przez sądy grzywien dochodzą jeszcze opłaty sądowe: 10“/« orze­ czonej kary grzyw ny za pierwszą instancję i co najm niej dw ukrotna opłata w r a ­ zie utrzym ania w yroku w mocy przez II instancję. Znów wzbogacenie rejestru, tym razem nieściągalnych kosztów i opłat sądowych, o wielomilionowe sumy i nic ponadto.

W rezultacie całoroczna praca wydziałów egzekucyjnych sądów, by uzyskać jak najwyższy procent ściągalności grzywien i zasądzonych kosztów i opłat sądowych, przez jeden nierealny w yrok idzie na m arne, statystyka zaś ściągalności daje fałszywy obraz nie odpowiadający rzeczywistości oraz utrudniający ocenę istnie­ jącej w tej dziedzinie sytuacji i wyciągnięcie odpowiednich wniosków na przy­

szłość.

Z daję sobie w pełni spraw ę, że reprezentow any przeze m nie pogląd, iż sąd, mimo zastosowania do przypisanego spraw cy czynu kw alifikacji praw nej z art. 25 § 1 u.k.s., ma jednocześnie o b o w i ą z e k zastosowania przy w ym iarze kary grzyw ny nadzwyczajnego złagodzenia k ary na mocy art. 23 § 1 u.k.s. — wywołuje wrażenie antynom ii. Jednakże sprzeczność w ykładni jednego przepisu praw a z brzmieniem innego przepisu praw a nie stanowi bezwzględnej przeszkody do jej zastosowania. Trzeba tu w niknąć w istotę obu przepisów i ocenić, czy antynom ia nie jest tylko pozorna.

Twierdzenie swoje w tej mierze opieram m.in. na uchwale składu 7 sędziów, opublikowanej w OSNKW zesz. 8/9 za r. 1965, poz. 89. W uzasadnieniu tej uchwały SN wypowiedział następujący pogląd:

„Porównanie przepisów art. 1 pkt 1—3 oraz a rt. 2 ust. 1 i a rt. 7 pkt 1 (mowa 0 dekrecie z dn. 20.VII.1964 r. o am nestii — przyp. mój, J.P.) w yw ołuje w praw dzie wrażenie antynom ii, skoro recydywę i jej skutki uzasadnia również tak ie przestęp­ stwo poprzednie, które z mocy art. 1 i 2 ust. 1 zostało puszczone w niepamięć 1 przebaczone oraz uznane za niebyłe. Ta antynom ia jest jednak tylko pozorna.”

Pozorną też tylko antynom ię stanowi jednoczesne zastosowanie art. 25 § 1 i art 23 § 1 u.k.s.

Dostosowanie wysokości kary grzywny do wytworzonych — przez jednoczesne orzeczenie kary przepadku m ajątku — stosunków m ajątkow ych spraw cy nie stoi w żadnej sprzeczności z uznaniem w ystępku skarbowego, którego dopuścił się sprawca, za popełniony „w szczególnie obciążających okolicznościach” (art. 2ń § 1 u.k.s.), nie stanowi ono odstąpienia od zasady najsurowszego ukaran ia sp raw ­ ców wielkich afer celno-dewizowych.

„Okoliczność zasługującą n a szczególne uw zględnienie” (art. 23 § 1 u.k.s.) stanowi jednoczesne orzeczenie kary przepadku m ajątku, czyli absolutna nierealność w z e ­ staw ieniu ze stosunkam i m ajątkow ym i sprawcy (art. 9 u.k.s.) kary grzywny orze­ czonej w rozmiarze nawet ustawowego minimum.

66 V d c l a t t M a n d d k _{Nr 11 (95>} Skoro istniejące ustaw odaw stw o nie stw arza żadnej innej możliwości realizacji podstawowej zasady polityki penitencjarnej, że k ara grzywny m a stanowić do­ legliwość n atu ry ekonomicznej, to należy skorzystać z jedynej drogi, jak a istnieje. Pozorna antynom ia przepisów praw a powołanych w tym samym w yroku w ydaje się m niejszym złem niż nierealność i nielogiczność sentencji wyroku.

Ryzykuję tw ierdzenie, że dotychczasowa p rak ty k a jest wręcz szkodliwa z punktu widzenia ta k polityki penitencjarnej, jak i interesów S k arb u Państw a i powinna ona ulec jak najszybciej zm ianie chociażby przez postaw ienie przez któryś ze składów sądzących pytania praw nego w tym przedmiocie.

VACLAV MANDAK

Sytuacja podejrzanego i obrońcy w postępowaniu

przygotowawczym według prawa czechosłowackiego

(Uwagi do noweli czechosłowackiego kodeksu postępowania karnego)

(przekład z jęz. słowackiego)

W tym czasie, kiedy w Polsce trw ają prace nad nowym kodeksem postępowania karnego, Zgromadzenie Narodowe CSRS uchw aliło w 1965 r. ustaw ę o zm ianie kodeksu postępow ania karnego z 1961 r. (ustawa poz. 141/1961 Zbioru U staw

CSRS).

Podstaw ow a część noweli (ustaw a poz. 57/1965 Zbioru z dnia 17 czerwca 1965 r.) dotyczy postępow ania przygotowawczego. Jej charakterystycznym rysem jest dą­ żenie do pogłębienia praw podejrzanego i obrońcy w toku śledztwa. Z punktu widzenia obrony dom inującym postanowieniem tej noweli jest u p r a w n i e n i e o b r o ń c y d o u c z e s t n i c z e n i a — o d c h w i l i p r z e d s t a w i e n i a z a r z u t ó w — w e w s z y s t k i c h w z a s a d z i e c z y n n o ś c i a c h ś l e d c z y c h bez względu na ich charakter oraz bez względu na to, w której fazie śledztwa czynności .te są prowadzone.

Celem niniejszego arty k u łu jest podanie polskiemu czytelnikowi ogólnych in ­ form acji o sytuacji obrońcy i podejrzanego w postępow aniu przygotowawczym w świetle noweli oraz o sposobie pracy adw okatów czechosłowackich w tym postępow aniu w zakresie udzielanej przez nich pomocy praw nej.

i

Aż do roku 1950 obowiązywały na terenie Czechosłowacji normy procesowe z ubiegłego stulecia. W Czechach i na M orawach był to austriacki kodeks postę­ powania karnego z roku 1873, a w Słowacji węgierski kodeks postępowania k a r­ nego z roku 1896, obydwa z licznymi zm ianam i i uzupełnieniami.