Typy dysleksji rozwojowej : diagnoza i terapia według koncepcji D. J. Bakkera

ANNALES

U NIV E R S IT A TI S MARIAE C U RIE - SKŁ O DO W S K A LUBLIN-POLONI A

VOL. IX/X SECTIO J 1996/1997

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Rozwoju i Neurolingwistyki

Zakład Psychologii Klinicznej i Psychopatologii Uniwersytetu Gdańskiego

MARTA BOGDANOWICZ, GRAŻYNA KRASOWICZ

Typy dysleksji rozwojowej.

Diagnoza i terapia według koncepcji D. J. Bakkera

Types of developmental dyslexia. Diagnosis and therapy according to D. J. Bakker

Rozważania oraz eksperymenty dotyczącepowiązań między lateralizacją funk­

cji poznawczych a umiejętnościączytania cieszyły się dużąpopularnościąw historii badań nad nabywaniem umiejętności czytania oraz jej zaburzeniami. Wystarczy wspomnieć klasyczny już model braku dominacji półkulowej S. Ortona, model opóźnionego dojrzewania lewej półkuli według Satza, model dominacji prawej półkuli w czytaniu według Witelson, atakże model zakłóconej lateralizacji funkcji przestrzennych ijęzykowych Maslanda. Prezentowany wtym artykule modelzmien­ nego (balance) zaangażowania półkul w procesie opanowywania umiejętności czytaniaautorstwa D. J. Bakkera (1982) ma charakter najbardziej uniwersalny.

Powstał on drogą weryfikacjimodeli wcześniej wymienianych i stał się podstawą typologiizaburzeń czytania (dysleksjirozwojowej) oraz źródłem opracowania uży­ tecznego wpraktyce programu terapeutycznego.

MODEL BALANCE D. J. BAKKERA

Podstawąteorii D. J.Bakkera sąpowszechnieznane informacje dotyczące ana­

tomicznej strukturyifizjologii mózgu człowieka oraz jego funkcjonowaniewodnie­ sieniu do procesów poznawczych. Jednymz najważniejszych jestfaktfunkcjonalnej

specjalizacji półkulmózgowych. U większości ludzi lewa półkulaodpowiada za funkcje zw iązane zjęzykiem, prawazaśza percepcję kształtu i kierunku. Zróżnico­ wanie lewa-prawa jest nie tylko centralne, ale dotyczy także obwodowego układu - polawidzenia,pola czucia somatycznegoi skórnego. Są onepowiązanez polami odbiorczymi w przeciwległych półkulach mózgowych. Nieco bardziej złożonajest sprawa pól słuchowych ze względu na niepełne skrzyżowanie dróg nerwowych.

Przyjmuje się, iż prawe ucho ma reprezentację w okolicach skroniowych lewej półkuli, alewe ucho wsymetrycznie usytuowanych okolicach prawej półkuli.

U większości dorosłych sprawnie czytających codzienne czytanie angażuje głównie lewą półkulę mózgu,co potwierdzają badania aktywnościkorymózgowej.

Wówczas ciężar(balance) aktywności przechyla się na szalę tejże półkuli, przy czym równieżzaangażowana, choćwmniejszymstopniu, jest prawapółkula. Rola prawejpółkuliwzrasta, gdy tekstyposiadają niezwykłe liternictwo. Teksty typowe graficznie Bakker nazywa „percepcyjnie prostymi”, natomiastteksty oniezwykłej czcionce- „percepcyjniezłożonymi”.Te ostatnie w większym stopniu wymagają aktywności prawej półkuli.

Dla dziecka uczącego się czytaćkażdy pisany tekst jest percepcyjnie złożony iodbierany jak formy graficzne. Wiele liter, takich jakp-b-d,g-p,m-n, u-w-n, a także wiele wyrazów, jak kot-tok-kto,mam-nam jest trudnych do rozróżnienia.

Układ wyrazów wtekście od strony lewej do prawej determinuje jego znaczenie.

Można zatem uznać, że wstępnafaza naukiczytania,tzw.czytanie elementarne, jest wwyższym stopniu kontrolowana przez prawą półkulę mózgu. Dla dziecka uczące­ gosię czytać wyrazy i litery odbieranepoczątkowojakonicnie znaczące „obrazki”

stopniowo stają się znajome,nabierają znaczenia. Zmniejszasięaktywność prawej półkuli w czasie czytania na rzecz zwiększeniaaktywności lewejpółkuli. Dziecko zaczyna rozpoznawać wyrazy i czytać tekst na baziedoświadczenia językowego.A zatemprzestajeskupiać się na „wyglądzie” liter iwyrazów, azaczyna koncentrować sięna treści, którą niosą. Wzrastatempo czytania.

Moment przejścia od fazy czytania elementarnego dofazy czytaniazaawanso­ wanego -to moment przesunięciaciężaru(balance)aktywnościz prawej na lewą półkulę w czasie czytania. Oznacza to, że początkowa dominacja prawej półkuli w procesieczytania zostaje zastąpiona przez dominację półkuli lewej. Owo „przełą­

czeniepółkulowe”ma miejsce około ósmego roku życia.Wpopulacji badanej przez Bakkerabyli to uczniowie na przełomie I iП klasy oraz w klasie П.

Bakkerdokonał weryfikacji swoich założeń na podstawie badań aktywności bioelektrycznej mózgu. Dotego celu użył specjalnej odmiany pomiaruEEG - po­ miaru wywołanego potencjału elektrycznego pewnych okolic mózgu w reakcjina bodziec, zwanego event-relatedpotentials (ERP). W metodzie tej rejestruje się potencjały elektryczne (P), które pojawiają się jako specyficzna reakcja (R) na

TYPY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ. DIAGNOZA I TERAPIA WEDŁUG KONCEPCJI D. J. BAKKERA 1 5

bodziec - zdarzenie(E). Użyte mogą byćbodźce różnego rodzaju - np. prezentacja wyrazu wywołuje potencjały -reakcjena wyraz (WRP word-related potentials).

Eksperymenty przeprowadzone przez Bakkera i współpracowników (Licht, Bakker, Kok, Bouma 1988)z zastosowaniem opisanej metody potwierdziłyzałoże­ nia dotyczącezmianywprzewadze aktywności półkulowej w ósmym roku życia.

Założeniaprzyjęte przez D. J. Bakkera były następujące:

1) półkule mózgowe są zróżnicowane funkcjonalnie - lewazwiązanajest z ję­

zykiem i pracuje opierając się na strategiach lingwistycznych, prawa związana jest z percepcją kształtu i przestrzeni - wykorzystuje strategiepercepcyjne;

2) wczynność czytania zaangażowanesą jednocześnie obie półkule, choć w niejednakowym stopniu.Strategia czytanią czyli stopień tego zaangażowania, zależy odumiejętności czytania i cech graficznych tekstu;

3) strategie prawopółkulowe dominująu dzieci wwstępnej fazie nauki czytania oraz wprzypadkach tekstów o nietypowej formie graficznej;

4) strategie lewopółkulowe dominują u dzieci, które osiągnęły fazę zaawanso­ wanegoczytania oraz udorosłych sprawnie czytających graficznie typowe teksty.

Opisany proces przyswajania umiejętności czytania elementarnego,opartego na pracy prawej półkuli, i następnie przechodzenie do czytania zaawansowanego, przede wszystkim angażującego aktywność półkuli lewej, ma miejsce u osób,które w prawidłowym tempie ucząsię czytać. KoncepcjaBakkerapozwala także na wyja­

śnienieprzypadków specyficznych trudnościw czytaniu.

TYPOLOGIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ

Opisane wcześniej stadia opanowywania czytania prezentująstrategie prawo­

półkulowe (percepcyjne, wzrokowo-przestrzenne) jako dominujące w pierwszej fazie nauki- czytania elementarnego, a strategielewopółkulowe jako dominujące w fazieczytania zaawansowanego. Zmianaw przewadze strategiidrugiegotypu nad pierwszymma miejsce około ósmego rokużycia(klasa II). Może się jednak zdarzyć, żedziecko dłużejniż należy „trzymasię” strategii prawopólkulowej,tzn. w czytaniu posługujesięgłównie strategiami percepcyjnymi. Oznacza to, że wpierwszej fazie nauki czytania będzie robiło zwykłe postępy,podobnie jak innedzieci. Trudności takiego dzieckaujawnią się dopierowdalszychklasach, wówczasgdy należy spo­

dziewać się,że uwolnisię ono od strategiiprawopólkulowej na rzecz lewopółkulo- wej (lingwistycznej). Gdy okazuje sięto niemożliwe- wówczas trudności w czyta­

niu dzieckaokreślamy jako dysleksję typu P -percepcyjną.

Dyslektycy typu Puporczywiebazują na percepcyjnychcechach tekstu. Litery posiadają dlanich raczejcharakter przedmiotu niżsymbolu. Ich tempoczytania jest wolne, robią częste pauzy, głoskują lub sylabizują, choćgeneralnie rzadziej znie­

kształcajączy przekręcają wyrazy. Bakker(1990)twierdzi, że dyslektycy typu P mają nadmiernie rozwiniętą {overdeveloped) prawą półkulę, która uporczywie dominujew czynności czytania,lecz słabiej rozwiniętąpółkulęlewą (underdevelo­ ped). Możliwa jestrównież sytuacja, w której obie półkule sąza mało aktywnew procesie odbioru tekstów pisanych.Niestety, autorkoncepcjinieprecyzuje, na czym to słabsze zaangażowanie polega.

Drugi typ dysleksj i - typ L jest rozpoznawanyjuż w wstępnej fazie nauki czyta­ nia. Dzieci te majątzw.zły start. Mechanizm tegotypu dysleksji opierasię na zbyt wczesnym przejęciu dominacji przezlewąpółkulę w procesie czytania, podczas kiedy jeszcze powinnadominować półkulaprawa. Dyslektycy typu Lużywają od początku strategii lewopółkulowych. Strategie owe w swej naturze sąoparte na doświadczeniu językowym.Stają się efektywne tylko wówczas,gdy cechy graficzne tekstu nie wymagają wiele uwagi, a to powinno miećmiejsce dopierow zaawanso­

wanej fazie naukiczytania, czyli od klasy II. Przedwczesne użycie strategii lewopół­

kulowych w nauceczytania powodujetzw. dysleksję typuL- lingwistyczną.Czyta­

nie jest szybkie, lecz niedokładne. Dziecko popełnia liczne błędy (zniekształca wyrazy),których niekoryguje. Brak bowiemwówczas automatycznego rozpozna­ wania kształtu wyrazów lub ich zestawień. Dyslektycy typu L mają nadmiernie rozwiniętą lewą i niedostatecznie rozwiniętą prawą lub obiepółkulemózgowe pod względem zdolności doopracowywania czytanych tekstów.

Zarysowuje się zatem problem trafnej diagnozy typu dysleksji, co decyduje o skuteczności podjętej terapii. Wcelu różnicowania dysleksji typu LiP należyoce­

niać czytanie tekstu przez dziecko pod kątem tempa i dokładności.Bakkerproponuje rozróżnieniedwóch typów błędów w czytaniu. Pierwszy typ to tzw. błędy substan­

cjalne (substantive) dotyczące zniekształceń substancji fonicznej w płaszczyźnie segmentalnej. Będą to zatem opuszczenia iprzestawienia dźwięków i wszelkie inne zniekształcenia wobrębie słowa. Przewagatego typu błędówbędziewskazywała na dominacjępółkuli lewejwczytaniu i jej wystąpienia należy się spodziewać u dys­

lektyków typuL. Drugi typ błędówto tzw. błędy czasowe(time-consuming) doty­ czące substancji fonicznej w płaszczyźniesuprasegmentalnej, apolegające na licz­ nychpauzach, powtórzeniach,tzw. czytaniu litera po literze(głoskowanie). Przewa­

ga tego typu błędów będzie wskazywała na dominację prawej półkuli w czasie czytaniaiwystąpi u dyslektyków typu P. Bakker twierdzi zatem,że dwomapodsta­ wowymi kryteriami umożliwiającymi rozróżnienie dysleksji typu L i P są:tempo i dokładnośćczytania oraz rodzaj popełnianych błędów wczytaniu.

TYPY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ. DIAGNOZA I TERAPIA WEDŁUG KONCEPCJI D. J. BAKKERA 1 7

Za kolejny ważny wskaźniksugerujący typ dysleksji, a zatem przewagęstrategii określonejpółkuli, Bakker uważa wynik tzw. Testu Rozdzielnousznego Słyszenia (Dichotic ListeningTest'). U większościludzi obserwuje się przewagę prawego ucha wodbiorze wypowiedzi słownej. Jest towynik dominacji lewejpółkuliwprocesach językowych. W opisywanymbadaniu bodźce werbalnepodawane są jednocześnie do obydwuuszu. Te, które badany odtworzyw pierwszej kolejności bardziej do­ kładnie, sąwskaźnikiem dominacji ucha,a zarazem półkulimózgu (przeciwległej).

Gdy zaobserwujemy przewagęlewego ucha w odbiorze wypowiedzi, może to suge­ rować,żetekst słowny jest opracowywany w prawej półkuli lub bilateralnie, czyli że powszechnie występująca dominacjalewej półkuli jest pod tym względem zabu­ rzona. Zjawiska tego należy się spodziewaću dyslektyków typuP.

Podsumowując, należy stwierdzić, że wcelu rozróżnienia dysleksji typu P i L w praktyce diagnostycznej można odwołać się do następujących aspektów:

1) oceny czytania pod kątemtempa i dokładności,

2) oceny czytania pod względemrodzajówbłędów (substancjalne czyczasowe), 3) przewagi ucha wodbiorze wypowiedzi(wskaźnikiem jest dokładność powtó­

rzeń).

Zdaniem Bakkera(1990), napodstawie powyższych rozróżnień daje się sklasy­ fikować znaczną liczbę dzieci z dysleksją rozwojową, lecz nie więcej niż 60%

wszystkich przypadków. Oznacza to, że ta klasyfikacja typów dysleksji niejest wyczerpująca. Bakker przyjmuje możliwość istnieniajeszcze innego typu tego zaburzenia. Nie należytakże zapominać, że istniejąduże rozbieżnościw definiowa­ niu dysleksjirozwojowej, aco się z tym wiąże, niewszystkie metody pomiaru, które posłużyły wcześniejszej diagnozie, mogły być trafne.

Z praktycznegopunktuwidzenia Bakker zakłada,że badanie dziecka, uktórego podejrzewamydysleksję, powinno polegaćna:

1) przeczytaniu tekstu trudniejszegoniż poziom możliwości badanegoiocenie czytania podkątemtempa, dokładności i rodzaju błędów,

2) przeprowadzeniuTestu Rozdzielnousznego Słyszenia dla odbioru wypowie­

dzi - zaleca on kilkakrotne powtórzenie tejpróby w celu zwiększeniajej rzetelności.

Uzyskane w ten sposób informacje, jak zakłada autor koncepcji, powinny być wystarczające do postawienia diagnozytypu dysleksji i, co się z tym bezpośrednio wiąże, wyboru właściwego postępowaniaterapeutycznego.

TERAPIA NEUROPSYCHOLOGICZNA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ

Najważniejszą częścią koncepcji Bakkera jestopracowanie bardzo ściśle spre­ cyzowanych metod terapii obu typów dysleksji rozwojowej. Metody te wykorzystują różne modalności zmysłowe (czuciedotyku i ruchu, słuch, wzrok), które służąjako drogi pobudzaniaaktywności korymózgowejw określonej półkuli mózgu.

Bakker zaproponował dwa typy terapii: przez stymulację bezpośredniąHSS (specyficzna stymulacja półkulowa - hemisphere specific stimulation)i HAS (hemi­ sphere-alluding stimulation) przez stosowanie specjalnych bodźców stymulujących, adresowanych szczególnie do określonej półkuli mózgu.

BEZPOŚREDNIA STYMULACJA HEMISFERYCZNA HSS

Celem stymulacjibezpośredniej HSS jest uaktywnienie prawej półkuli mózgu u dyslektyków typuL i lewej półkuli u dyslektyków typuP.Z założeń autora wyni­ ka, że taka stymulacja doprowadzi do większej aktywnościstymulowanej półkuli i przez to spowodujewzmożenietej aktywności, i tym samym zmieni strategięczyta­

nia.Tempo stanie się bardziej adekwatne i zmniejszysię liczba błędów.

U dyslektyków typuLdziękistymulowaniu prawej półkulii wzmożeniu jej ak­ tywnościnależy spodziewać się pojawienia strategii prawopółkulowych,co zaowo­

cuje wolniejszym tempem i dokładniejszym dekodowaniem.

U dyslektyków typu P stymulujemylewą półkulę w celuprzejęcia przez nią wiodącej roli w czytaniu. Wtakim wypadku należy oczekiwaćuaktywnieniastrategii lewopółkulowych, a w konsekwencji szybszegotempaczytania i większejpłynności.

Specyficzna stymulacja HSS polega na bezpośrednim kierowaniu bodźców stymulujących określoną półkulę,wykorzystując trzydrogi zmysłowe: wzrokową, słuchową i czuciowo-kinestetyczną,pojedynczo lubsymultanicznie.

Wykorzystanie kanału wzrokowegojest w terapii typu HSS technicznie nie­ zwykle skomplikowane. Wymagana jest tutaj prezentacja bodźców wzrokowych odpowiednio do lewego lub prawego pola widzenia, w zależności od tego, którą półkulęnależystymulować. Ustalenie i kontrolowanie pola widzenia poprzez punkt fiksacji wzroku wymaga kosztownego sprzętui może być wykorzystywane przede wszystkim wbadaniach naukowych.Stosuje się dotego celu monitor połączony z komputerem, mikrofonemi słuchawkami. Procedura ta posiada cztery warianty. Są one dość złożone. Generalnie można stwierdzić, że aparatura pozwala pracować na materiale językowym przy zachowanej ścisłej kontroli pola widzenia oraz przy jednoczesnej stymulacji pólkulowejkanałem słuchowym.

TYPY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ. DIAGNOZA I TERAPIA WEDŁUG KONCEPCJI D. J. BAKKERA 19

W przypadku dyslektykówtypu Lstosuje się listy wyrazów lub par wyrazów doporównywaniaw lewym poluwidzenia oraz oczywiściestymulację przez lewe ucho. Eksponowane wyrazy sągraficznie złożone i odnoszą się do konkretnych obiektów.

W przypadku dyslektyków typu P stosuje się tę samą procedurę z pewnymi wyjątkami - prezentowane są pojedyncze wyrazy (nigdy pary) w prawym polu widzenia. Pacjent ma przeczytać głośno wyraz lub dokonaćjegogłoskowania wprost lubwspak. Pozatymterapeutamoże zażądać określenia pozycjikonkretnej głoski w wyrazie. Wyrazy prezentowane na ekranie monitora mają mniej lub bardziej abstrakcyjne znaczenia i są graficznie proste. Ponadto dyslektyk typuP słyszy głos swój i terapeuty w prawym uchu.

W terapii za pomocąkanału czuciowo-kinestetycznegowykorzystywane są re­

ceptory czucia na dłoniachpacjenta. Ćwiczenia polegająna dotykowym (bezkon­ troli wzroku) spostrzeganiu i rozpoznawaniu kształtów,liter, wyrazów, zdań. Do tego celusłużą figury lublitery robione z różnychtworzyw - wypukłe, trójwymia­

rowe, dostarczające szeregu różnychwrażeń. Używano tuliter plastikowych, gąbki, filcu, tektury, fasoli, ryżu, drewna itd. Stosuje się też różne kształty i typy liter.

Litery i figury umieszcza się wspecjalnie skonstruowanym pudle treningowym.

Pacjent dotyka liter palcami prawej lublewej dłoni, w zależności od typu dysleksji.

Dla dyslektyków typu P stosuje sięproste czcionki,natomiast można komplikować przebieg ćwiczenia przez konieczność uzupełniania liter w wyrazach,rozpoznawania wyrazów niekompletnych itd. W dysleksji typu L używamy liter o nietypowym kształcie oraz zróżnicowanych typówczcionek. Powinno się także używać pojęć bardziejabstrakcyjnych.Zpowodu różnorodności materiału i możliwości zastoso­ wania różnych wariantów ćwiczeń równieżtęmetodę należy uznaćzaatrakcyjną dla pacjentów.

Wykorzystanie drogiwzrokowej i słuchowej systemem HSS jest trudne i kosz­

towne, dlatego szukano innego sposobuuaktywnianiakorymózgowej drogą wzro­

kową. Pomyślano o wykorzystaniu zwykłych tekstów pisanych - w ten sposób właśnieopracowanopośrednią metodęstymulacji HAS.

POŚREDNIA STYMULACJA HEMISFERYCZNA HAS

Oczywisty wydaje się fakt, żew czytaniu tekstu zaangażowanesą obie półkule mózgu. Można jednakprzekształcić wyrazy w zdaniu wtaki sposób, że chociaż będą nadal odbierane przez obie półkule,tow większymstopniubędą angażowały jedną z nich. Można to osiągnąć przez zastosowanie np. niezwykłego lub szczególnie

złożonegodruku. Wówczas tekststanie się percepcyjnie złożony iuaktywniprawą półkulę przez konieczność większego jej zaangażowaniaw proces rozpoznawania znaków pisma. Ponieważ właśnietego brakuje dyslektykom typu L,zatem praca z tekstem percepcyjnie złożonymposiadadla nichdużą wartość terapeutyczną. Teksty używane do aktywizowania prawej półkuli u dyslektyków typu L powinny być złożonebardzo percepcyjnie, aby udaremniać tendencję dopośpiechu wczytaniu.

W tym celu modyfikuje się topografię tekstu. Można toosiągnąćnp. przez maksy­ malne różnicowanie czcionki,uzupełnianie tekstu przez ilustracje lub wkompono­ wywanie go wte ilustracje. Należy jednakprzy tym pamiętać, żewyrazywtekście powinnybyćdostosowanedo możliwości dziecka, aby mogłybyć rozpoznane bez trudności.

Nieco bardziej skomplikowany jestsposób aktywizowania lewej półkuli. Bak­ ker odwołujesię tutaj do funkcji analizy dźwięków mowy czyporządkowaniagłosek lub słów w zdaniu. Wydaje się jednak, że należałoby odnieść te metody do sprawno­ ści językowych fonologicznych, syntaktycznych, semantycznych - pojętychznacznie szerzej. Teksty podawane dyslektykom typu P mają być graficznie jak najprostsze, natomiastpowinnywymagaćróżnegorodzajusprawności językowych. Może to być na przykład uzupełnianie wyrazów w tekście, w którym są luki,tworzenie i rozpo­

znawanierymów,układaniezdań zwyrazów, segregowanie wyrazów itd.

Bakker zwraca uwagę na to, że tekstydla dyslektyków typu P powinny zawierać minimum elementów aktywizujących prawą półkulę.Należy zatem unikać nietypo­

wych czcionek, kolorów,ilustracji oraz wyrazów mało znanych.

Można zatemstwierdzić, żeobie metody terapeutyczne (HAS iHSS)dają bar­

dzo ciekawy schematterapii, z wykorzystaniematrakcyjnych dla pacjentów metod pracy. Przewidywanie skutecznościtych metod wynika z faktu, że mózg jest strukturalnie podatny na wpływ stymulacji środowiskowej. Zatem treningi HSS i HAS powinny wywołać zmiany funkcjonalne i strukturalne w korze mózgowej i wpływać naprzebieg czynności czytaniaipisania. Zmiany temożna stwierdzić drogą rejestrowania fizjolo­

gicznejaktywnościmózgu(por. Bakker 1990).

OCENA SKUTECZNOŚCI NEUROPSYCHOLOGICZNEJ TERAPII DYSLEKSJI

Badania nad skutecznością terapii neuropsychologicznej metodąHSSi HAS, prowadzone przez Bakkera i jego współpracowników, obejmowały różnorodne porównania,m.in. zrezultatami innychmetod terapeutycznych lub z przypadkami nie objętymi żadną formą terapii. Porównaniaowe dotyczyłyczterech grup kontrol­

nych, wktórychprowadzono:

TYPY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ. DIAGNOZA I TERAPIA WEDŁUG KONCEPCJI D. J. BAKKERA 21

- stymulację półkuliprzeciwnej dopółkuli aktywizowanej w grupie ekspery­ mentalnej,

- stymulację bilateralną,

- dodatkowe uczenie(remedial teaching), - brak interwencji terapeutycznej.

Kontrolowano licznezmienne uboczne, m.in. naturalnyrozwój, osobowość te­

rapeuty, przebieg doświadczeń szkolnych, stan zdrowia itd.

Podsumowując rezultaty badania Bakkera, Moerlanda i Goekoop-Hoefkensa (1981), należystwierdzić, żeszczególną poprawę pozastosowaniumetod terapeu­ tycznych Bakkera obserwuje się u dyslektykówtypu L, czyli wskutek stymulacji prawej półkuli. Bakker (1990) twierdzi zatem, że stymulacja prawej półkuli w przypadkach dyslektykówtypuL jest bardziej efektywna niżinne metody terapii czytania i pisania. Nie można jednak jeszcze formułować takich wniosków dla dyslektykówtypuP.

Wlatach osiemdziesiątych prowadzone były licznebadania nad efektywnością opisywanych tutaj metod terapeutycznych (Ter Voort 1983, Damen 1983, Grace 1987 -cyt. zaBakker 1990,Donder, Van denVingt 1984,Notermans,Vanden Rijt 1984). Rezultatytych badań należy - jak twierdzi Bakker (1990) - przyjąć zpew­ nymi ograniczeniami ze względu na małeliczebności grup, niepełną kontrolę zmien­

nych, ograniczone możliwości analizy statystycznej.

Na uwagęjednakzasługujefakt, że większośćz tych ekspeiymentówwykazuje, iżtreningHSS z wykorzystaniem kanału kinestetycznego przyniósł względniedużą poprawę stylu czytania oraz że rezultatyteokazałysię trwałe. Ten typ stymulacji był bardziej efektywny dla dyslektyków typu L, aleudyslektyków typu P także przy­ niósłpewną poprawę.

Rezultatyprzytoczonych tutaj badań oraz wielu innych eksperymentów pro­

wadzonych wlatachosiemdziesiątych (por. Bakker 1990) wskazują na to, żebardzo wyraźneefekty stymulacji półkulowej obserwowanesąprzy aktywizowaniu prawej półkuli, czyli wdysleksji typu L. Efekt tenjest niezależny od kanału użytego do stymulacji.

Jeśli chodzi o metodę typu HSS, wykazała ona dużąskuteczność.Efekt nie do­

tyczy jednak wszystkich aspektów czytania jako formy komunikacjijęzykowej.

Efektywność tej metody -jak twierdzi Bakker (1990) - nie jest maksymalna, tzn.

nie przekształca dyslektykaw sprawnie czytającego.

W przypadku dyslektykówtypuP efekty stymulacji półkuli lewej metodą HSS nie okazały się tak wyraźne. Na podstawiedotychczasowych badań można przypusz­ czać, że dla stymulacji lewej półkuli bardziej efektywna jest droga czucio- wo-kinestetycznaniż wzrokowa.

Metoda HAS równieżokazałasię bardziej efektywnaw dysleksjitypu L, chociaż zauważono jej pozytywny wpływ naczytanie ipisanie u dyslektyków typu P.

Bakker wysuwa zatem następującewnioski praktyczne:

1) dyslektykówtypu L należy usprawniać metodą HSS prawej półkuliprzez le­ wepole widzenia,lewąrękę oraz przez HASprawej półkuli,

2) dyslektykówtypu P można usprawniaćmetodąHSSprzez prawą rękę oraz metodą HAS aktywizującą lewąpółkulę.

Ograniczenie skuteczności terapii Bakkera należy także wiązać z niezupełnie jasnym różnicowaniem strategii czytania i określeniem wpływu umiejętności języ­

kowych na opanowywanietej umiejętności. Teoria ta powstała we wczesnychlatach osiemdziesiątych, a więc wówczas, gdy nie były jeszcze w pełni znane wyniki lon- gitudinalnych badańprowadzonych wwielu krajach nad związkiem postępów w czytaniu z wczesnymi umiejętnościamijęzykowymi.Krytyczna analiza teorii Bakke­

ra zostanie zaprezentowanaponiżej.

TEORIA BAKKERA W ŚWIETLE INNYCH POGLĄDÓW NA OPANOWYWANIE UMIEJĘTNOŚCI CZYTANIA

Nazywając swąteorię neuropsychologiczną,Bakker (1990) w stosunkowo nie­ wielkim stopniu odwołuje siędo szczegółowych mechanizmówneuropsychologicz- nych warunkujących czynność czytania. Prostota i praktyczne konsekwencje tej teoriiczynią ją niezmiernie atrakcyjną isprawiają, że jej popularnośćna świecie stale wzrasta. Ponieważ sam autor prowadzi obecnie badania weryfikujące jego tezy przez sprawdzanie skuteczności proponowanych metod terapeutycznych, warto przeanalizować słuszność założeń tej teorii. W tym celu należy odwołać się do analizy mechanizmów psychologicznych leżących u podłoża czynności czytania.

Problem godny rozważenia to przekonanie o tym, iż w wstępnej fazie nauki czytania i pisania dominują strategie opartena kodziewizualnym. Jest to pogląd rozpowszechniony i udokumentowany licznymibadaniami. Teorieopisujące stadia nabywania umiejętnościczytaniaakcentowałyto przez wyodrębnianie wstępnej fazy logograficznej w nauceczytania (por. model Frith czy modelMarsh i wsp. - Frith 1985, Marsh, Friedman, Welch, Desberg 1980). Zastosowanie kodu fonologicznego uważanoza zjawisko pojawiające się znaczniepóźniej, wynikające zuświadomienia sobie związku grafem-fonem. Związane jest to z nauką pisania, w której posługiwa­

nie się tym kodem jestkonieczne. Badania prowadzone w ostatnich latach przez prof. P. Biyanta zOxfordu i współpracowników wykazały, że dziecijuż w wstępnej fazie nauki czytania posługująsięsprawnością fonologiczną. Niedotyczy ona jednak

TYPY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ. DIAGNOZA I TERAPIA WEDŁUG KONCEPCJI D. J. BAKKERA 23

relacji grafem-fonem,arelacji między innymi jednostkami fono logicznymi, odpo­

wiadającymi nagłosowym i wygłosowym sylabom (Goswami, Bryant1991, Bryant, Bradley1985, Bryant,MacLean, Bradley 1990, Bryant, MacLean,Bradley, Cros­ sland 1990,Kirtley,Bryant, MacLean, Bradley 1989, Rego 1991). Badania Bryanta i współpracowników wykazały, że dziecko w wieku przedszkolnym sprawnieposłu­ gujesię tymi jednostkami fonologicznymi. Rozpoznaje i tworzy rymy, kategoryzuje, różnicujeitworzy wyrazyna bazie końcówki czysylaby nagłosowej. Oznacza to pojawieniesię kompetencji fonologicznej udziecka, mimoże nie posługuje się ono jeszcze kategorią fonemu. Jeśli zatem dzieci posiadają umiejętność różnicowania pewnych strukturfonologicznych, zanim jeszcze zaczną uczyć się czytać, oznacza to, żemogą wykorzystywaćten rodzaj kodufonologicznego wnauce czytania. Kod ten oparty jest na związku między określoną strukturą brzmieniową a strukturą literową. Dziecko, widząc wyraz, może odwoływać się do pamięciwzrokowej i rozpoznać wyraz drogą analizyjego wizualnych cech dystynktywnych. Badania wskazują jednak,żedzieci już wwstępnej fazie nauki czytania dokonują prób prze­

czytania wyrazu nieznanego. Dzieckowidziukłady liter kojarzące się ze znanym już dźwiękiem, np. wtypowych końcówkach czy przedrostkach,i próbuje je odczytać przez analogię. Badania P. Bryanta i współpracownikówwykazały, że dzieci rze­ czywiście stosują ten rodzaj strategii fonologicznej, gdy tylko zaczynają czytać.

Oznacza to, że posługująsię strategiąjęzykową o wiele wcześniej, niżzakładał to Bakker.

Badaniazespołuoksfordzkiegowostatnich latach dokonały pewnego przełomu wpodejściu do nabywaniaumiejętności czytania przez dziecko,akcentującwyko­

rzystywaniesprawności językowych, fonologicznych w elementarnej fazie nauki czytania. Kompetencja fonologiczna staje się zatem zasadnicza dla przyswojenia umiejętności czytania. Trzebawięc przyznać, że w świetle tych danych koncepcja Bakkera wymaga pewnej weryfikacji, obejmującej opis i interpretację strategii czytania. Ponadto należy zaakcentować niepełne rozumienie czynności czytania przez D. Bakkera. Traktuje on je wyłączniejako dekodowanie, odwołując się w swychbadaniach przeważnie doczytania wyrazów. W rzeczywistości przedmiotem czytaniasąteksty, a dekodowanie tekstu inie powiązanychwyrazów to nieco od­ mienne procesy(Danks, Fears 1979).

Czytanie tekstu to dekodowanieirozumienie, a dekodowanie zdeterminowane jest nie tylko percepcyjną złożonością czyznajomością wyrazów, ale kontekstem.

Wykorzystaniekontekstu jest zasadniczo uwarunkowane kompetencją językowąi wiedzą o świecie. Należałoby zatemdokonać rozróżnienia na czytanie tekstu, które z natury jest w większym stopniu oparte na strategiachjęzykowych i strategiach globalnych, oraz czytanie nie powiązanych wyrazów, które w większym stopniu bazuje na strategiach analitycznych i strategiachpercepcyjnych.