2004
Poznańskie Warsztaty Telekomunikacyjne Poznań 9 - 10 grudnia 2004
Walery Susłow Dariusz Gawinkowski Tomasz Królikowski Politechnika Koszalińska WEiI i WM
ul. Śniadeckich 2, 75-543 Koszalin swalover@tu.koszalin.pl
SŁOWNIK INTERNETOWY NARZĘDZIEM DYDAKTYCZNYM
„Doing the Real Thing”
Cone of Learning, Edgar Dale
Streszczenie: Prezentowane są wyniki pracy nad projektem internetowej aplikacji dydaktycznej, zadaniem której jest prowadzenie personalnego słownika sieciowego.
Dyskutowana jest rola słowników w edukacji zdalnej na wyższej uczelni technicznej. Stworzona aplikacja prototypowa może być dopasowana tak do pracy zespołu dydaktyków, jak i do obszaru tematycznego słownictwa.
1. SŁOWNIK ELEKTRONICZNY KONTRA SŁOWNIK KSIĄŻKOWY
Słowniki są znakomitym narzędziem dydaktycznym. Świadczy o tym chociażby fakt, że od kilkuset lat ciągle są wydawane nowe słowniki książkowe, czy to językowe, czy tematyczne, które są wielką pomocą w różnych dziedzinach nauki. Podobnie rzecz się ma ze słownikami elektronicznymi, które przejęły wszystkie cechy dydaktyczne od słowników książkowych [1, 2]. Jednak technologia informatyczna powoduje, że słowniki elektroniczne mają jeszcze większe możliwości dydaktyczne, dzięki zastosowaniu interakcyjnych gier słowno-językowych lub prezentacji multimedialnych, które zachęcają do nauki oraz sprawiają, że może ona być łatwiejsza i przyjemniejsza.
Słownik jest zbiorem wyrazów danego języka lub pewnej ich kategorii, uszeregowanych w układzie alfabetycznym lub rzeczowym z wyjaśnieniem znaczeń w tym samym lub innym języku [3]. Bardzo charakterystyczną cechą rozpoznawalną słowników jest ich układ. Słownik składa się z wielu mniejszych tekstów, z których każdy stanowi blok informacji – tzw.
hasło – mające swój tytuł, który pozwala do niego dotrzeć [5].
Słownik elektroniczny, tworzony w współpracy przez programistów i lingwistów, nie powinien mieć zupełnie nowej struktury w stosunku do słownika książkowego. Chodzi raczej o zmianę formy oraz o poszerzenie możliwości funkcyjnych wydania. Słownik elektroniczny powinien zawierać w sobie wiele elementów ze słownika książkowego. Nie po to przecież powstawały przez setki lat słowniki książkowe, aby teraz nie korzystać z rozwiązań tam zastosowanych. Dla
przykładu – tworząc słownik elektroniczny – nie wyobrażamy sobie, aby gromadzenie słownictwa mogło odbywać się inaczej, niż ma to miejsce w słownikach książkowych, gdzie sposób ten jest już doskonale sprawdzony. Nasuwa się tu wniosek, że w dalszym ciągu słowniki książkowe są bardzo dobrą podstawą do projektowania słowników elektronicznych oraz reguł w nich występujących.
Oczywiście słownik elektroniczny nie może być wyłącznie kopią słownika książkowego. Możliwości jakie niesie ze sobą komputer powodują, że zaprojektowana i zrealizowana w sposób pomysłowy elektroniczna wersja słownika może być wzbogacona w nowe elementy (a przede wszystkim w nowe narzędzia i procedury) nie realizowalne w tradycyjnej wersji słownika. Takimi elementami wspomagającymi pracę użytkownika ze słownikiem elektronicznym może być chociażby możliwość dodawania do słownika własnych wyrazów lub możliwość przeprowadzania testu znajomości określonego słownictwa.
Szybki i dynamiczny rozwój technologii informatycznych oraz możliwości, jakie ze sobą niesie internet, sprawiają, że istnieją dwa sposoby tworzenia programów słownikowych oraz ich użytkowania przez czytelników. Pierwszy sposób – słowniki komputerowe umieszczane w całości na płycie CD-ROM, na której zawiera się aplikacja słownika oraz baza słownictwa.
Drugi sposób – to internetowa wersja słownika, gdzie użytkownik z dostępem do Internetu musi znać tylko adres internetowy słownika, gdyż zarówno aplikacja słownika jak i baza słownictwa są umieszczone na serwerze internetowym.
Podczas tworzenia słownika internetowego możemy zrealizować takie elementy, które nie mogłyby być wykonane w zwykłym słowniku książkowym.
Weźmy na przykład formę języka internetowego.
W przypadku zwykłego słownika książkowego – słownik posiada formę stałą, tzn. mamy możliwość zakupienia słownika zawierającego tłumaczenie słownictwa z jednego języka na drugi. Zmiana języka słownictwa w słowniku jest niemożliwa, musimy nabyć www.pwt.et.put.poznan.pl
PWT 2004, Poznań 9 - 10 grudnia 2004 1
inny słownik. Inaczej jest ze słownikiem internetowym, który może zostać zrealizowany tak, że będzie posiadał formę zmienną, która cechuje się tym, że jedna aplikacja słownika będzie umożliwiała administratorowi prowadzenie w Internecie zarówno słownika polsko- angielskiego oraz angielsko-niemieckiego.
Słownik internetowy charakteryzuje się zatem niewątpliwą uniwersalnością, która może wystąpić tylko wtedy, gdy baza danych słownika w raz z jego rekordami będzie zbudowana w sposób erudycyjny.
Tabele wchodzące w skład bazy danych muszą zostać zaprojektowane i zrealizowane tak, aby były w stanie przechowywać słownictwo zarówno polskie, niemieckie czy włoskie. Poza tym z uwagi na fakt, że typowy słownik książkowy zawiera niejednokrotnie kilkadziesiąt tysięcy wyrazów, zatem baza danych musi składać się także z kilkudziesięciu tabel. Również rozmieszczenie wyrazów w tabelach musi być równomierne oraz liczba wyrazów w jednej tabeli nie może przekraczać wartości optymalnej, powyżej której baza nie będzie już szybko funkcjonowała. Tak też została zaprojektowana baza danych w słowniku anglojęzycznym.
2. WYBRANE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE BUDOWANIA SŁOWNIKÓW
Rozdział ten jest skierowany przede wszystkim do programistów, chcących zrealizować słownik
internetowy bądź komputerowy, a nie mieli styczności z zagadnieniami budowy słowników książkowych.
Projektując bowiem słownik internetowy od strony czysto informatycznej, musimy skorzystać z istniejących już zagadnień dotyczących sposobu ich budowy. Wielce pomocną dziedziną nauki jest tu leksykografia.
Leksykografia – to zarówno teoria słowników, jak i praktyka ich układania. W leksykografii istnieje wiele sposobów uporządkowania słownictwa, min.
uporządkowanie formalne i pojęciowe, czyli onomazjologiczne [5].
W ramach leksykografii ogólnej możemy wyróżnić kilka typów słowników, które z kolei możemy podzielić na grupy, w zależności od przyjętych kryteriów podziału. Przeanalizujemy sytuację, kiedy projektowany słownik jest słownikiem dwujęzycznym. Jest to słownik, w którym wyrazom jednego języka (np. polski) odpowiadają wyrazy innego języka (np. angielski).
Istotne jest rozróżnienie języka oryginału i języka przekładu oraz uściślenie, że wyrazy w słowniku dwujęzycznym są specyficznie uporządkowane: wyrazy języka wejściowego – alfabetycznie, natomiast wyrazy języka docelowego – niealfabetycznie, ale w bezpośredniej zależności od treści i sposobów użycia wyrazów hasłowych [5]. Z punktu widzenia projektanta baz danych można mówić o relacji.
Rysunek 1. Podział słowników według jednego z kryteriów, na podstawie [6]
Warto zwrócić uwagę, że pomiędzy leksykografią polską a leksykografią anglojęzyczną występują duże różnice. Leksykografia anglojęzyczna (słownikarstwo brytyjskie i amerykańskie) – stara się dać pełny opis języka, gdy w leksykografii polskiej jest on raczej jednostronny [5]. Na tle słowników języka angielskiego leksykografia polska sprawia wrażenie, iż jest ona niezwykle spójna, homogeniczna. Słowniki polskie bowiem nastawione są na opis języka poprawnego, mają na celu pouczanie użytkownika, jak ma się on poprawnie zachowywać językowo. Brak zaś słowników czysto opisowych. W leksykografii anglojęzycznej występuje jedno najważniejsze kryterium – częstotliwość użycia
danego środka językowego w języku standardowym.
Poza tym wyraźnie rozgranicza się między słownikami opisowymi a poprawnościowymi i nie miesza się ich funkcji.
Przy projektowaniu słownika – w pierwszej kolejności następuje określenie typu odbiorców, do których adresowany jest tworzony słownik. Zespół leksykografów, układających słownik, tworzy zbiór pytań, na które będzie musiał odpowiedzieć słownik.
Kolejnym etapem w procesie tworzenia słownika jest określenie formy słownika oraz obecności lub braku ilustracji. Ostatnim etapem przygotowania słownika jest ułożenie planu słownika. Zespół leksykografów www.pwt.et.put.poznan.pl
PWT 2004, Poznań 9 - 10 grudnia 2004 2
decyduje także, jakie słownictwo zostanie uwzględnione w słowniku oraz w jaki sposób artykuły będą się ze sobą łączyć, by dostęp do informacji był szybki i ekonomiczny. Dopiero na tym etapie zaczyna się właściwa praca informatyka nad słownikiem elektronicznym.
3. PRZYKŁADY ISTNIEJĄCYCH SŁOWNIKÓW ELEKTRONICZNYCH
Ciekawym przykładem internetowej realizacji słownika jest słownik języka angielskiego Merriam- Webster OnLine. Jest to przykład słownika jednojęzycznego, oferującego między innnymi: gry językowe, sprawdzające znajomość słownictwa angielskiego, prezentacja hasła dnia, umieszczanie przy tłumaczonych wyrazach odnośników do wyrazów pokrewnych oraz grupowanie dużej ilości wyników na kilku stronach internetowych.
Kolejnym przykładem słownika internetowego jest dwukierunkowy słownik angielsko-polski Translate. Jest to przykład dwujęzycznego słownika. Słownik ten wyróżnia spośród innych możliwość tłumaczenia całych zdań na język polski lub angielski. Natomiast jeśli chodzi o tłumaczenie pojedynczych wyrazów, brak jest możliwości wyboru różnych trybów tłumaczenia wyrazów. Domyślnie występuje tylko jeden tryb tłumaczenia – tłumaczenie ścisłe, czyli wyszukiwanie w bazie tylko tych wpisanych haseł, które szukamy.
Kolejnym przykładem internetowej realizacji słownika jest słownik terminów informatycznych BTinfo. Projekt ten jest przykładem realizacji słownika tematycznego oraz językowego, gdyż zawarte słownictwo w tym słowniku jest polsko angielskim słownictwem informatycznym. Słownik zawiera wiele rozwiązań funkcjonalnych. Przede wszystkim oferuje dwa tryby dostępu do zasobów – autoryzowany i nieautoryzowany. Tryb autoryzowany polega na logowaniu się do słownika jako konkretny użytkownik.
Umożliwia min. możliwość definiowania własnych tłumaczeń haseł w bazie słownika, możliwość proponowania tłumaczenia haseł administratorowi, możliwość rozmowy na forum z innymi użytkownikami oraz możliwość zadania publicznego pytania, jak przetłumaczyć żądane słowo i odpowiedzi na pytania innych użytkowników. Tryb nieautoryzowany, niesie ze sobą mniej możliwości i może służyć do ograniczonego udostępniania zasobów słownika.
4. PROJEKT PERSONALNEGO SŁOWNIKA INTERNETOWEGO W TECHNOLOGII JAVA
Idea opracowania własnych aplikacji dydaktycznych, optymalnie dopasowanych do planu studiów [7-9] była inspiracją do rozpoczęcia prac nad projektowaniem słowników internetowych dydaktycznych na Wydziale Elektroniki i Informatyki Politechniki Koszalińskiej. Poniżej prezentujemy opis nowszej wersji projektu słownika anglojęzycznego.
Słownik ten został zaprojektowany i wykonany z przeznaczeniem dla dwóch grup odbiorców: dla redaktora słownika oraz użytkownika słownika.
Zadaniem redaktora słownika jest obsługa słownika, do której należy min. dodawanie nowego słownictwa do bazy danych, kontrola słownictwa dodawanego przez użytkowników oraz weryfikacja wiadomości dodawanych na forum słownika. Natomiast użytkownik słownika korzysta z zasobów słownika internetowego.
Ponadto projekt personalnego słownika internetowego został podzielony na dwa podprojekty: projekt bazy danych oraz projekt aplikacji słownika. Oczywiście obie części są ze sobą ściśle powiązane, gdyż aplikacja korzysta ze słownictwa, zawartego w bazie danych.
W projekcie bazy danych możemy wyróżnić trzy grupy tabel, z których każda przechowuje zupełnie inne informacje. Pierwsza jest przeznaczona do przechowywania słownictwa ogólnego, bez uwzględniania słownictwa specjalistycznego (z dziedziny motoryzacji, informatyki, budownictwa itp.), które jest umieszczone w drugiej grupie. Natomiast trzecia zawiera dane, konieczne do prawidłowego prowadzenia słownika internetowego.
Należy zwrócić uwagę na sposób przechowywania tłumaczeń polsko-angielskich w pierwszej grupie tabel, gdyż ilość tych wyrazów jest ogromna. Skoro słownik internetowy posiada możliwość tłumaczenia wyrazów zarówno z języka polskiego na angielski oraz z języka angielskiego na polski, stąd słownictwo w tabelach musi być umieszczone tak, aby wyszukiwanie wyrazu w bazie było szybkie oraz przeprowadzone jak najmniejszym kosztem.
Pierwsza warstwa tabel przechowuje słownictwo tłumaczone w kierunku polsko-angielskim, natomiast druga – w kierunku odwrotnym. Następnie, słownictwo należało pogrupować w tabele tak, aby jedna tabela nie zawierała więcej niż 1000 wyrazów. Najczęściej jest tak, że w jednej tabeli znajdują się tylko wyrazy rozpoczynające się na jedną literę alfabetu, choć występują wyjątki od tej reguły.
Aplikacja personalnego słownika internetowego została zrealizowana w technologii Java. Składa się ona ze zbioru stron internetowych, służących do wizualizacji działania personalnego słownika, oraz z kilku komponentów JavaBean, których zadaniem jest wykonywanie po stronie serwera określonych operacji, niezbędnych do działania słownika internetowego.
Poszczególne strony internetowe zostały wykonane z użyciem dynamicznych elementów technologii JSP, natomiast komponenty JavaBean są napisane w języku Java.
Personalny słownik internetowy został zaprojektowany przede wszystkim z myślą o zarejestrowanych użytkownikach, chociaż użytkownicy nie mający rejestracji mają możliwość tłumaczenia ogólnego słownictwa polsko-angielskiego w obydwu kierunkach. Słownik ten umożliwia ponadto zalogowanym użytkownikom wyszukiwanie specjalistycznego słownictwa polsko-angielskiego, sprawdzanie znajomości słownictwa za pomocą testu, zgłaszanie problemów z przetłumaczeniem jakiegoś słowa ma forum słownika oraz odpowiedź na problemy innych użytkowników, powrót do dziesięciu ostatnio tłumaczonych wyrazów.
www.pwt.et.put.poznan.pl
PWT 2004, Poznań 9 - 10 grudnia 2004 3
Rysunek 2. Struktura personalnego słownika internetowego.
5. PRZYSZŁOŚĆ SŁOWNIKÓW INTERNETOWYCH W ZASTOSOWANIACH
DYDAKTYCZNYCH
Wraz z popularyzacją słowników komputerowych, będzie następowało zmniejszanie się sprzedaży słowników książkowych, aczkolwiek z pewnością wersje książkowe słowników nie wypadną zupełnie z obiegu.
Natomiast słowniki internetowe, szczególnie w wersji personalnej, mają szansę na zajęcie jednej z poważnych pozycji wśród narzędzi dydaktycznych współczesnego nauczyciela. Słowniki tematyczne (specjalistyczne), prowadzone on-line przez nauczyciela wspólnie z grupą studentów, mogą posłużyć do inspirowania wielu dyskusji, w wyniku których utrwalana będzie wiedza terminologiczna i zawodowa.
SPIS LITERATURY
[1] L. Colazzo, M. Costantino “Multi-user Hyper- textual Didactic Glossaries”, International Journal of Artificial Intelligence in Education, nr.
9, p. 111-127, 1998
[2] K. M. Sinitsa, A. Manako “Extending the role of glossaries in virtual learning environment”, Proceedings of the IFIP TC3/WG3.1 Open Conference on Communications and Networking in Education: Learning in a Networked Society p. 185-194, 1999
[3] W. Doroszewski Elementy leksykografii i semiotyki, PWN, Warszawa, 1981
[4] Praca zbiorowa, Encyklopedia wiedzy o książce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1971
[5] T. Piotrowski, Z zagadnień leksykografii, Warszawa, 1994
[6] W. Doroszewski, Z zagadnień leksykografii polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1980
[7] W. Susłow, M. Piontkowski, P. Poliński, P. Rojewski, „Zaprojektowanie aplikacji dydaktyczno-informacyjnych do wykorzystania poprzez internet”, XXVI Krajowa Konferencja Elektroniki i Telekomunikacji Studentów i Młodych Pracowników Nauki, s. 63, Warszawa, 2002
[8] W. Susłow, „Edukacja na odległość – analiza krytyczna”, Komputer – współczesne narzędzie pracy nauczyciela, Wyd. Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, s. 157-174, Słupsk, 2003
[9] A. Patryn, W. Susłow, „Zestaw ‘home-made aplikations’ do wspomagania procesu dydaktycznego na Wydziale Elektroniki”, IV Konferencja i Warsztaty Politechniki Warszawskiej „Universytet Wirtualny: model, narzędzia i praktyka, Warszawa, 2004
www.pwt.et.put.poznan.pl
PWT 2004, Poznań 9 - 10 grudnia 2004 4
