T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 2 (2076)
K r z a n o w s k a H ., D z ie d z ic z n e p o d s ta w y z d o ln o ś c i u c z e n ia s ię m y s z y . . 29
G o ł a s z e w s k i T ., A c e ta b u la r ia — n ie z w y k ły g lo n m o r s k i ... 32
G r z i m e k B ., D in g o . ■...34
T o k a r s k i J ., Z h is to r ii b a d a ń p o ls k ic h f o s f o r y t ó w ...36
J a r o n i e w s k i W ., S k o r p i o n y ...38
J a s s e m M ., A p o m ik s ja u r o ś lin o k r y to n a s ie n n y c h . . . . . . . . 40
B r z o s t k i e w i c z S. R , O p o c h o d z e n iu k r a t e r ó w k się ż y c o w y c h . . . . 42
G o e t e l W ., W ła d y s ła w S z a jn o c h a ( w s p o m n i e n i e ) ... 44
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e W y d a jn o ś ć e n e r g e ty c z n a p ó l z u p r a w ą z ie m n ia k a i ż y ta (A. K a m iń s k i) . 46 K s ię ż y c o w e k o r y t a r z e c z n e (P. R y b k a ) ...46
M a s o w y p o ja w b ru d n ic y n ie p a r k i ( L y m a n tr ia d is p a r L ., L y m a n tr iid a e , L e p id o p te r a ) (J . K a r g ) ... 48
R ó ż y c z k i liś c i n a k r z a k a c h w ie r z b y (J. M o w s z o w ic z ) ... 49
P r ó b y ro z s z e rz e n ia u p r a w y C o d e a u x ii e d u lis (R. K a rc z m a r c z u k ) . . . 49
B ia ła ś m ie r ć w K a r k o n o s z a c h (K . R. M a z u r s k i ) ...49
F o k a W e d d e lla n a A n ta r k t y d z ie (W. M i e h e r d z i ń s k i ) ... 50
P la n o w a n ie n a 5000 la t : n o w a „ K a p s u łk a C z a s u ” ty m ra z e m w J a p o n ii (I. V etu la n i) . . . " ... 51
C o p e rn ic a n a O d b u d o w a w a r o w n i F r o m b o r s k ie j <J. P a g a c z e w s k i ) ... 52
R o z m a ito ś c i...53
R e c e n z je R o c z n ik J e le n io g ó r s k i ( K R M ) ... 55
S p r a w o z d a n ia K o n f e r e n c ja n a t e m a t: B a d a n ia g n o to b io ty c z n e w b io lo g ii i m e d y c y n ie (W. K u c h a r c z y k ) ... 55
S p i s p l a n s z
la . D IN G O n a s te p ie p ó łn o c n e j A u s tr a lii . F o t. B. G rz im e k Ib . D IN G O z u p o lo w a n y m k a n g u r e m . F o t. B. G rz im e k
II. P O M U R N IK , T ic h o d r o m a m u r a r ia . F o t. J. Z e m b rz u s k i
III. C Z Y R E fJ O G N IO W Y . P h e lltv u s ig n a r iu s CL.) Q u e l. n a p n iu b u k a . F o t. Z. P i s k o r n ik
IV . L A S n a H a li W y ż n ia C h o c h o ło w s k a , F o t. J . Z e m b rz u s k i
O k ł a d k a : K A W K I. C o lo e u s m o n e d u la L. n a d d ę b e m . F o t. W. S tr o jn y
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
(R ok z a ło ż e n ia 1875)
LU TY 1970 ZESZYT 2 (2076)
H A L IN A K R Z A N O W S K A (K ra k ó w )
D Z I E D Z I C Z N E P O D S T A W Y Z D O L N O Ś C I U C Z E N IA S IĘ M Y SZY
Zdolność uczenia się, podobnie jak i inne ce
chy organizmu, zależy zarówno od właściwo
ści dziedzicznych, jak i od w arunków środo
wiskowych. Rola obu tych czynników była od daw na przedm iotem wielu dyskusji, a naw et zaciekłych sporów. Nic dziwnego, bowiem spra
w y te nie są łatw e do badania u ludzi. Czło
w iek tw orzy populację niejednolitą genetycz
nie, w której każdy osobnik wyposażony jest w inny zestaw właściwości dziedzicznych. Po
nieważ i w arunki, w jakich się wychowuje, są bardzo różnorodne, zwykle trudno ustalić, ja
kie przyczyny zaważyły na w ykształceniu ta
kiej a nie innej osobowości. Dużą pomocą jest możliwość badań bliźniąt tzw. identycznych (monozygotycznych), będących w ynikiem po
działu jednej zapłodnionej komórki jajowej i w skutek tego identycznych pod względem ge
notypu. Jed n ak m ateriał taki jest trudno do
stępny i z konieczności przypadkowy.
Dla prow adzenia w nikliw ych i pow tarzalnych badań potrzebne są proste modele doświad
czalne. Z pomocą przychodzą tu zwierzęta la
boratoryjne, a zwłaszcza te, u których drogą długotrw ałych kojarzeń w pokrew ieństw ie wyhodowano tzw. szczepy wsobne, czyli inbre-
dowane. Ponieważ wszystkie osobniki w obrę
bie jednego szczepu m ają identyczne geny, istnieje możliwość operowania dużym m ateria
łem o jednakow ych właściwościach dziedzicz
nych. Hodowla tego ty p u jest najbardziej za
awansowana u myszy, spośród których w ypro
wadzono już ponad dwieście szczepów wsob
nych. Starsze z nich m ają za sobą ponad sto pokoleń kojarzenia w edług schem atu siostra X b ra t i stanow ią w yrów nany m ateriał, nieodzo
w ny w szeregu doświadczeń. W szystkie szczepy są zarejestrow ane w M iędzynarodowym Komi
tecie do S praw Zw ierząt Laboratoryjnych (ICLA) i hodowane na całym świecie. W Polsce aktualnie prowadzi się hodowlę kilkunastu z nich.
Poszczególne szczepy posiadają odmienne właściwości dziedziczne zależne od tego, jakie geny utrw aliły się w każdym z nich. Różnice te dotyczą nie tylko cech morfologicznych, jak ciężar ciała czy barw a włosa, lecz także cech fizjologicznych, jak tem po wzrostu, płodność, podatność na choroby (np. nowotwory), odpor
ność na działanie leków itp. W ostatnich czasach coraz większą uwagę zw raca się na w ystępu
jące między szczepami różnice w zachowaniu
się zwierząt, ja k aktyw ność, agresywność czy szybkość uczenia się, a więc cechy, k tóre w cho
dzą ju ż w zakres psychologii zwierząt.
Znaczenie szczepów w sobnych dla badań psy- chobiologicznych ilu stru je proste doświadcze
nie, w którym zw ierzęta m usiały nauczyć się reagow ania ucieczką na bodziec w arunkow y (zapalenie się żarówki) poprzedzający o 5 se
k und nastanie bodźca bezw arunkow ego (szok w yw ołany przepuszczeniem prądu elektryczne
go przez m etalow ą podłogę). Badaniom takim poddano cztery grupy myszy, z których każda składała się z 8 osobników. G rupę pierw szą sta
now iły zw ierzęta z populacji niewsobnej, k oja
rzonej losowo, podczas gdy trzy pozostałe r e krutow ały się ze szczepów wsobnych. Zm ien
ność grupy pierw szej była ogromna (ryc. 1).
Niem al każda mysz w ykazała inną krzyw ą uczenia się. N atom iast w obrębie szczepu wsob
nego osobniki reagow ały w sposób bardzo w y rów nany, za to krańcow e różnice w ystąpiły m iędzy szczepami. Pod względem wyników w nauce przodow ał szczep DBA/2J, natom iast na sam ym końcu uplasow ały się m yszy CBA, które nie w ykazyw ały niem al żadnych zdolno
ści uczenia się. Doświadczenie to dobitnie w y
kazało, iż cecha ta zależy w wysokim stopniu od czynników genetycznych.
Posługując się tym prostym m odelem do
świadczeń Bovet * i jego współpracow nicy p rze
prow adzili serię interesujących badań n ad w pływ em czynników genetycznych i środowi
skowych na zdolność uczenia się. P rzede w szy
stkim zadano sobie pytanie, czy m yszy będą się lepiej uczyły w długich nieprzerw anych se
sjach, czy też w sesjach krótkich, przegrodzo
nych m niejszym i lub w iększym i odstępam i cza
su. To w łaśnie zagadnienie stanow i jeden z n a j
bardziej kontrow ersyjnych i dyskutow anych problem ów w pedagogice eksperym entalnej.
Doświadczenie w ykonano w ściśle w yrów na
nych w arunkach. Poszczególne próby następo
w ały po sobie co 30 sekund. Z każdym zw ie
rzęciem przeprowadzono łącznie 250 prób, k tó re odbyły się jako jedna nieprzerw ana sesja (odstęp 0 m inut) lub też zostały zgrupow ane w 5 sesji (po 50 prób każda), a odstępy m iędzy nimi w ynosiły 5, 15, 30, 60 lub 120 m inut, aż do 24 godzin. W ybrano do tych badań bardzo zdolny szczep DBA/2J oraz słabo uczący się C3H/He. Ku w ielkiem u zdum ieniu autorów oka
zało się, iż w ym agania tych dw u grup b y ły krańcow o różne (ryc. 2)! Myszy ze szczepu C3H/He tylko w ted y robiły zadow alające po
stępy, kiedy jed na sesja następow ała po drugiej w odstępach nie przekraczających 15 m inut.
P rzy w iększych przerw ach najwidoczniej zapo
m inały poprzednio n abyte doświadczenia. I na odw rót, w szczepie DBA/2J uczenie się było tylko w tedy skuteczne, jeżeli odstępy m iędzy sesjam i w ynosiły przynajm niej 15 m inut, przy czym najlepsze w yniki osiągnięto przy p rz e r
wach 24 godzinnych. Najwidoczniej w tym cza
sie następow ało u trw alen ie się naby ty ch po
przednio skojarzeń. A więc różnice w szybkości
uczenia się m iały ch arakter nie tylko ilościo
wy, lecz i jakościowy.
Różnice te w ystąpią jeszcze w yraźniej, jeżeli się porów na przebieg krzyw ych uczenia się w kolejnych dniach (ryc. 3). Tym razem całe doświadczenie trw ało 4 dni, w czasie których przeprow adzano 4 sesje dzienne (po 200 prób każda). Myszy DBA/2J, które zrobiły nieznacz
ne postępy w czasie pierwszego dnia, na drugi dzień już od pierw szych prób w ykazały bardzo wysokie opanowanie zadania. To samo, jakkol
w iek w m niejszym stopniu nastąpiło na trzeci dzień, kiedy to zw ierzęta już niem al bezbłędnie reagow ały ucieczką na zapalenie się żarówki.
Zupełnie odm iennie w yglądała krzyw a ucze
nia się w szczepie C3H/He. Tutaj postęp osią
gnięty pierwszego dnia był naw et większy niż
K o lejn e sesje ( k a i d a p o 100 p rób)
R yc. 1. S z y b k o ść u c z e n ia s ię m y s z y z p o p u la c ji n ie w s o b n e j o ra z z tr z e c h sz c z e p ó w w s o b n y c h : D B A /2 J, B A L B /c i C B A . K a ż d a k r z y w a p o k a z u je p r o c e n t r e a k c ji u c ie c z e k je d n e j m y s z y w cza sie 5 s e s ji le k c y jn y c h
(w g B o y e ta i in. 1969) 50-
1 10
30 OJ N o 20
OJ
o ^3 10
0
70
60-
50
NI
O W
\0 5 30-
20-
10
ni
C 3 H / H e
0 m irt.
^ ^ ^ 5 m in
15 min.
. 30min.
GO mm 120 min
2*i godz 1-50 51-100 101-150 131-200 201-250
Próby
d b a / ż j
* D . B o v e t , F. B o v e t - N i t t i , A. O l i y e r i o — S c ie n c e 1969.
1-50 51-100 101 -ISO ISI-200 20/ 250
Pr obij
R yc. 2. P o r ó w n a n ie p rz e b ie g u u c z e n ia s ię m y s z y z d w u sz c z e p ó w w so b n y c h , C 3 H /H e i D B A /2 J, w z a le ż n o ś c i o d c z a su (0 m in . — 24 godz.), j a k i u p ły w a ł m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i s e s ja m i, p o 50 p ró b k a ż d a (w g
B o y e ta i in . 1969)
31 u DBA/2J, ale cóż z tego, skoro na drugi dzień
uczenie się trzeba było zaczynać niemal od po
czątku. To samo zjawisko występowało co
dziennie, powodując, że postępy w nauce (śred
nie z w yników każdego dnia) były bardzo po
wolne. Zbadanie w ielu innych szczepów wsob
nych pozwoliło stwierdzić, iż typ uczenia się charakterystyczny dla DBA/2J jest najczęściej spotykany u myszy, a także w ystępuje u bada
nych szczurów i świnek morskich. Zdarzają się także typy pośrednie.
Jedn ak naw et w przypadkach skrajnych, ta kich jak szczep C3H/He, dla którego korzyst
niejsze są jednorazow e długie sesje, nie mogą być one przedłużane ponad miarę. Ilu stru je to w ykres (ryc. 4), na którym zarejestrow ano prze
bieg uczenia się w ciągłej sesji trw ającej 16,5 godzin, a złożonej z 2000 prób. Okazało się, że w obu szczepach po pierwszych 400—500 pró
bach (3— 4 godz.) w ystąpiły w yraźne oznaki zmęczenia, które nasilały się coraz bardziej, tak że pod koniec sesji myszy już praktycznie bio
rąc nie reagow ały na bodziec. Trzeba było na
stępnie przynajm niej 16-godzinnego odpoczyn
ku, aby zachowanie ich wróciło do normy; przy tym reakcje obu szczepów po przerw ie były różne, podobnie jak w poprzednio opisanych doświadczeniach.
O trzym ane w yniki są zgodne z hipotezą, iż uczenie się jest procesem dwustopniowym. Sko
jarzenie zarejestrow ane w pierwszej fazie w y
maga dłuższego okresu konsolidacji, w czasie którego następuje utrw alenie się i zapamiętanie nabytego doświadczenia. Coraz więcej dowodów przem aw ia za tym , że podstaw ą tej drugiej fazy je st pewnego typu kodowanie na poziomie mo
lekularnym , a biorą w nim udział prawdopo
dobnie kw asy nukleinow e i białka. Okazało się naw et, że można ekstrahow ać z mózgu treso
w anych m yszy i szczurów substancje czynne, które po w strzyknięciu zwierzętom kontrolnym przyśpieszały proces ich uczenia się.
Na podstaw ie opisanych poprzednio doświad
czeń należy stwierdzić, iż m yszy C3H/He cha
rak tery zu ją się pamięcią krótkotrw ałą, o źle w ykształconym mechanizmie konsolidacyjnym, podczas gdy m echanizm ten działa bardzo spraw nie u myszy DBA/2J. I u nich jednak mo
żna spowodować naruszenie tego procesu, je żeli bezpośrednio po lekcji zastosuje się szok elektryczny. W ym azuje on z pamięci nabyte doświadczenie i powoduje, że uczenie się trzeba zaczynać niem al od początku. Podobne objawy w yw ołują nieraz u ludzi szoki stosowane w ce
lach leczniczych w praktyce psychiatrycznej.
Znając krzyw ą uczenia się charakterystyczną dla danego szczepu, można już znacznie łatwiej i pewniej badać w pływ szeregu czynników nie- dziedzicznych, na przykład w pływ wieku. Oka
zało się, że najszybciej uczyły się myszy 60- dniowe, czyli już dorosłe, ale jeszcze stosun
kowo młode. N atom iast zarówno myszy niedoj
rzałe, w w ieku 21 dni, jak i bardzo stare, rocz
ne, były znacznie m niej spraw ne. P rzy czym, rzecz interesująca, w obu przypadkach narusze
niu uległ w łaśnie proces konsolidacji. Każda nowa sesja zaczynała się od gorszego poziomu
niż ten, który osiągnięto w poprzednich pró
bach.
W podobny sposób analizując krzyw ą ucze
nia się można badać w pływ środków farm ako
logicznych. Okazuje się przy tym, iż odpowiedzi na nie mogą być różne, zależnie od właściwo
ści dziedzicznych. Na przykład ta sama dawka nikotyny (0,5 mg na kg masy ciała) w ywołuje w jednych szczepach opóźnienie uczenia się, podczas gdy w innych w yraźnie je przyśpiesza.
Ten drugi sposób reakcji jest charakterystyczny dla szczepów słabo uczących się.
Badania tego typu dopiero zapoczątkowane i z pewnością przyniosą w najbliższym czasie wiele interesujących danych. Tymczasem nasu
w ają się nieodparcie dwie uwagi.
Pierwsza dotyczy doboru m ateriału do ekspe
rym entów naukowych. Opisane tu doświadcze
nia wskazują na wielką przydatność szczepów wsobnych jako m ateriału jednolitego pod względem genetycznym , na którym otrzym uje się precyzyjne, w yrów nane i pow tarzalne w y
niki. Trzeba przy tym pamiętać, że każdy szczep może reagować inaczej i nie wolno pochopnie uogólniać wyników otrzym anych na jednym z nich. Czasem zresztą świadomie wprowadza się m ateriał niejednolity. Ale w każdym przy
padku konieczne jest ścisłe określenie pocho
dzenia użytych zwierząt. Tymczasem wciąż je
szcze w wielu pracach spotkać można tylko m a
ło mówiącą wzmiankę, iż wykonana ona została np. na „myszach białych”. Oczywiście, tó sfor
mułowanie dotyczy tylko pigm entacji zwierzę
cia i nic nie mówi o jego innych cechach.
Z drugiej strony trzeba zwrócić uwagę, że szczepy wsobne są tw oram i sztucznymi, w yho
dowanymi przez człowieka dla celów nauko
wych, jednak nie spotykanym i w wolnej przy- D B A /2 J
Dni
C 5 H /H e
' V ‘ 2 5 «
D n i R y c. 3. A n a liz a p rz e b ie g u k rz y w y c h u c z e n ia s ię m y szy ze szczep ó w w s o b n y c h D B A /2 J i C 3 H /H e, z k tó r y m i p rz e p r o w a d z a n o 4 s e s je (k a ż d a po 200 p ró b ) d z ie n n ie . P o sz c z e g ó ln e p u n k ty p o k a z u ją ś r e d n ie p r o c e n ty u c ie c z e k 32 m y sz y w c z a sie je d n e j s e s ji (w g B o -
v e ta i in . 1969)
DB a / 2 )
ni '
ł t . t t
2 ^ 8yodz U * * b s i i
500
1000
Próby
1500 ZOOO
R yc. 4. R e a k c je d w u sz c z e p ó w w s o b n y c h m y szy
D B A /2 J i C 3 H /H e w c zasie je d n e j n ie p r z e r w a n e j (16,5
godz.) s e s ji le k c y jn e j s k ła d a ją c e j się z 2000 p ró b . Z a -
k re s k o w a n e s łu p k i p o k a z u ją p ro c e n t r e a k c ji 4 g r u p
m y s z y , z k tó r y m i p rz e p ro w a d z o n o d o d a tk o w e
100p ró b
p o u p ły w ie ró ż n e g o c zasu (2— 24 godz.) o d z a k o ń c z e n ia
p o p rz e d n ie j d łu g o tr w a łe j s e s ji (w g B o y e ta i in. 1969)
rodzie. Większość populacji wolnożyjących, w tym także populacja ludzka, złożona je st z osobników o różnych właściwościach gene
tycznych, których reakcje są zw ykle tak róż
norodne, jak to widać było u myszy niewsob- nych n a ryc. 1. Określenie „osobnik przeciętny”
jest w gruncie rzeczy fikcją stw orzoną przez
człowieka. Tę różnorodność właściwości dzie
dzicznych muszą brać pod uwagę przede wszy
stkim pedagodzy, pam iętając iż m etody postę
pow ania skuteczne dla jednych osobników mo
gą się okazać zupełnie nieodpowiednie dla in
nych.
T O M A S Z G O Ł A S Z E W S K I (W a rsz a w a )
AC ETABU LARIA — N I E Z W Y K Ł Y G L O N M O R S K I
G lo n z r o d z a ju A c e ta b u la r ia m o ż e b y ć z ła tw o ś c ią o d ró ż n io n y w ś ró d ty s ię c y r o ś lin m o r s k ic h — p rz y c z y n ą je s t je g o c h a r a k t e r y s t y c z n y k s z t a łt n a d a ją c y m u w y g lą d g rz y b k a . I t a k j a k g rz y b — n itk a m i s w o je j g r z y b n i a c e ta b u la r ia p r z y t w ie r d z a s ię s iln ie d o p o d ło ż a c h w y tn ik a m i. A le p o d o b ie ń s tw o a c e ta b u la r ii do g r z y b a k a p e lu s z o w e g o je s t, o c zy w iście, je d y n ie p o d o b ie ń s tw e m fo rm y . N a to m ia s t o d m ie n n o ś ć k s z ta łt u te j r o ś lin y o d k s z t a łt u in n y c h o rg a n iz m ó w r o ś lin n y c h z a s ie d la ją c y c h m o r z a je s t je d n ą z w ie lu , p o w ie d z m y od r a z u : n a jm n ie j c h y b a w a ż n ą z cech n a d a ją c y c h a c e t a b u la r ii sz c z e g ó ln y c h w a lo ró w ja k o o b ie k to w i s z e r o k ic h b a d a ń b io c h e m ic z n y c h i fiz jo lo g ic z n y c h .
Z a n im p o w ie m y s z e rz e j o n ie k tó r y c h a s p e k ta c h ty c h b a d a ń , p r z e d s ta w im y C z y te ln ik o m w p a r u s ło w a c h b o h a t e r k ę a r ty k u łu .
A c e ta b u la r ia , z w a n a n ie r a z g lo n e m w a p ie n n y m , ze w z g lę d u n a in k r u s ta c j e ś c ia n y k o m ó r k o w e j w ę g la n e m w a p n ia (w a p ie n ie m ), z a lic z a n a je s t do g ro m a d y z ie le n ic . R o d z a j A c e ta b u la r ia o b e jm u je k ilk a n a ś c ie g a t u n k ó w , s p o ś ró d k tó r y c h n a jc z ę ś c ie j b a d a n e s ą : A c e ta b u la ria m e d ite r r a n e a , g a tu n e k ż y ją c y w M o rz u Ś r ó d z ie m n y m , A c e ta b u la r ia c r e n u la ta i A c e ta b u la r ia w e t t - s te in ii. S ą to o rg a n iz m y je d n o k o m ó rk o w e , k tó r y c h p le - c h a z ró ż n ic o w a n a je s t n a tr z y części: tr z o n e k , c h w y t- n ik i i k a p e lu s z . C h w y tn ik i, n a z y w a n e te ż ry z o id a m i, s ta n o w ią tę część k o m ó r k i, w k tó r e j u m ie js c o w io n e je s t j ą d r o (ś c iśle j: tz w . ją d r o p ie r w o tn e ). U d o ro s ły c h o s o b n ik ó w a c e t a b u la r i i ją d r o k o m ó r k o w e o sią g a r o z m ia r y n ie s p o ty k a n e w p rz y r o d z ie : je g o ś r e d n ic a w y n o si w ó w c z a s o k o ło 80 m ik r o n ó w
(1m ik r o n r ó w n y j e s t 0,001 m m ). N ie z w y k łe je s t u m ie s z c z e n ie j ą d r a w p ie s z e a c e t a b u la r ii. Z n a jd u j e s ię on o , u lo k o w a n e w c h w y t- n ik u , n a p e r y f e r ii k o m ó r k i: p o n a d c h w y tn ik ie m u n o s i s ię k il k u c e n ty m e tr o w y c y lin d ry c z n y tr z o n e k z a k o ń c z o n y k a p e lu s z e m . T o p e r y f e r y c z n e z lo k a liz o w a n ie ją d r a w k o m ó rc e a c e t a b u la r i i o k a z a ło s ię b a rd z o c e n -
K o lo n ia o s o b n ik ó w g lo n a A c e ta b u la r ia m e d ite r r a n e a
n ą c e c h ą b io lo g ic z n ą te g o g lo n u , j a k s ię p rz e k o n a m y p ó ź n ie j.
C y lin d ry c z n y w s w y m k s z ta łc ie tr z o n e k p le c h y o d g r y w a ro lę a s y m ila to r a . W n im w ła ś n ie w y s tę p u ją c ia łk a z ie le n i — c h lo r o p la s ty c z y li tw o r y k o m ó r k o w e (o rg a n e lle ) p o z w a la ją c e w s z y s tk im ro ś lin o m z ie lo n y m p o b ie r a ć d w u tle n e k w ę g la z a tm o s f e r y i w y k o r z y s ty w a ć go do b u d o w y s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h , p rz e d e w s z y s tk im z w ią z k ó w c u k ro w y c h .
I w re s z c ie tr z e c ia część p le c h y , k a p e lu s z o d g ry w a r o lę j a k g d y b y „ o r g a n u ” g e n e r a ty w n e g o ; j e s t to m ie j
sc e tw o r z e n ia się s p o r w y tw a r z a ją c y c h z k o le i g a m e ty m ę s k ie lu b ż e ń sk ie .
B a d a n ia n a d a c e t a b u la r i ą p ro w a d z o n e s ą d z is ia j g łó
w n ie w p r a c o w n ia c h H a m m e r l i n g a (N R F) i B r a -
c h e t a (B elgia). W ła ś n ie H a m m e r lin g ju ż w la ta c h
tr z y d z ie s ty c h z w ró c ił u w a g ę ś w ia ta n a u k o w e g o n a
b a r d z o c ie k a w e z ja w is k o o b s e r w o w a n e p rz e z n ie g o
w c z a sie d o ś w ia d c z e ń p ro w a d z o n y c h n a d a c e t a b u la
r ią . W y k o r z y s tu ją c m ia n o w ic ie f a k t p e r y f e a ln e g o u m ie
sz c z e n ia j ą d r a w k o m ó r c e te g o g lo n u , w je d n y m
z c h w y tn ik ó w , o d c in a ł o n ry z o id od r e s z ty p le c h y
i ty m s a m y m p o z b a w ia ł k o m ó r k ę ją d r a . D o te g o c zasu
n i k t n ie p rz y p u s z c z a ł, b y k o m ó r k a p o z b a w io n a ją d r a
m o g ła b e z te g o g łó w n e g o , k ie ro w n ic z e g o n ie ja k o e le
m e n tu , p o z o s ta w a ć p rz y ży ciu . U s u n ię c ie j ą d r a z k o
m ó r e k in n y c h o rg a n iz m ó w ż y w y c h n ie w y d a je s ię p r o
b le m e m ła tw y m . W p r z y p a d k u z a ś a c e ta b u la r i i w y
s ta r c z y ła s to s u n k o w o p r o s ta o p e ra c ja . O k a z a ło się, że
p o u s u n ię c iu j ą d r a z p le c h y a c e t a b u la r i i p o z o s ta ła
część k o m ó r k i p o z o s ta w a ła p r z y ż y c iu p rz e z p e w ie n
o k re s cz a su . T a k n a p r z y k ła d o s o b n ik i g a tu n k u A c e
ta b u la r ia w e t t s t e i n i i z a c h o w y w a ły s ię p rz y ż y c iu p o d
n ie o b e c n o ś ć j ą d r a w k o m ó rc e i p r z y d o s tę p ie ś w ia tła
p rz e z o k o ło s ie d e m m ie się c y . O b s e rw a c ja t a w ie lc e
z a in te r e s o w a ła H a m m e r lin g a i z a c h ę c iła g o do b a r
d z ie j s z c z e g ó ło w y c h b a d a ń n a d ty m o rg a n iz m e m . O k a
z a ło się, że o w e b e z ją d r o w e f r a g m e n ty k o m ó r k o w e n ie
ty lk o są z d o ln e do z a c h o w y w a n ia się p rz y ż y c iu , a le —
co n a jc ie k a w s z e — p o tr a f ią d o k o n y w a ć czę śc io w e j r e
g e n e r a c ji s w e j p le c h y . I n n y m i s ło w a m i, s ą z d o ln e do
w y k s z ta łc e n ia k a p e lu s z y i w z r o s tu s w y c h trz o n k ó w .
P o m im o że p o w s ta ją c e w ty c h w a r u n k a c h k a p e lu s z e
n ie w y k s z ta łc a ły s p o r, s tw ie r d z e n ie p ro c e s u ró ż n ic o w a
n ia s ię k o m ó r k i (c y to d y fe re n c ja c ji) b ez u d z ia łu ją d r a
k o m ó r k o w e g o b y ło f a k te m d a ją c y m w ie le do m y ś le
n ia . H a m m e r lin g w y s u n ą ł p rz y p u s z c z e n ie , że w c y to -
p la z m ie k o m ó r e k a c e t a b u la r i i, cz y li w p o z a ją d ro w y c h
je j r e jo n a c h , n a g r o m a d z a ją s ię ja k i e ś b liż e j w ó w c z a s
n ie o k r e ś lo n e c h e m ic z n ie s u b s ta n c je , n a jp r a w d o p o d o b
n ie j p o c h o d z e n ia ją d r o w e g o , k tó r e p rz e z p e w ie n czas
33
p o z o s ta ją ta m w s t a n ie a k ty w n y m k ie r u ją c w z ro s te m i p ro c e s a m i ró ż n ic o w a n ia p le c h y . H a m m e r lin g n a z w a ł je s u b s ta n c ja m i k s z ta łto tw ó rc z y m i c z y li m o rfo g e n e - ty c z n y m i. O n e to w ła śn ie - n a d a w a ły o d p o w ie d n ie ce
c h y p o sz c z e g ó ln y m g a tu n k o m g lo n u , ta k i e ja k n a p rz y k ła d w y g lą d m o r fo ty c z n y k a p e lu s z a czy w y so k o ść tr z o n k a . W n io s k i ta k i e m o ż n a b y ło w y c ią g n ą ć n a p o d s ta w ie n ie z w y k le in te r e s u ją c y c h d o św ia d c z e ń z k r z y ż o w a n ie m r ó ż n y c h g a tu n k ó w a c e ta b u la r ii. D o św ia d c z e n ia te p o le g a ły n a tr a n s p la n t a c ja c h tr z o n k ó w (n ie p o s ia d a ją c y c h je s z c z e k a p e lu s z a ) je d n e g o g a tu n k u n a c h w y tn ik i z ją d r e m p o c h o d z ą c e z in n e g o g a tu n k u . D la p r z y k ła d u : o s o b n ik o tr z y m a n y p o tr a n s p la n ta c ji b e z - k a p e lu s z o w e g o tr z o n k a A c e ta b u la r ia m e d ite r r a n e a n a ry z o id (z ją d r e m ) p o c h o d z ą c y z o s o b n ik a A c e ta b u la r ia w e tts te i n ii , w y k s z ta łc a ł k a p e lu s z ty p o w y d la A c e ta b u la r ia w e tt s te i n ii . N a ją d r o w e p o c h o d z e n ie s u b s ta n c ji k s z ta łto tw ó rc z y c h w s k a z y w a ły te ż d o św ia d c z e n ia k r z y ż ó w k o w e p ro w a d z o n e p rz e z g r u p ę H a m m e r lin g a m e to d ą im p la n t a c ji j ą d e r k o m ó rk o w y c h . P o le g a ły on e n a w p r o w a d z a n iu do k o m ó r e k je d n e g o g a tu n k u a c e ta b u l a r ii j a d e r p o c h o d z ą c y c h z o s o b n ik ó w in n e g o g a tu n k u . W im p la n t a n ta c h w ie lo ją d ro w y c h , o c e c h a c h p le c h y d e c y d o w a ły ją d r a z n a jd u ją c e się w p rz e w a d z e . J e ś li w k o m ó r c e p o z o s ta w a ły d w a r ó ż n o g a tu n k o w e ją d r a , o s o b n ik s k r z y ż o w a n y w y k s z ta łc a ł c e c h y p o ś re d n ie . T e n ie z w y k le c ie k a w e p r a c e p o z w o liły n a s tw ie rd z e n ie je s z c z e je d n e g o f a k t u : j ą d r a k o m ó rk o w e g lo n u a c e t a b u la r ia c h a r a k t e r y z u ją s ię w p r o s t u n ik a l n ą o d p o rn o śc ią n a w a r u n k i z e w n ę trz n e , je d y n ie o n e m o g ą b y ć u m ie sz c z o n e n a p a r ę m i n u t w ś r o d o w is k u p o z a k o m ó r- k o w y m (np. w z im n e j sa c h a ro z ie ) b e z o b a w y u tr a t y p rz e z n ie w ła s n o ś c i b io lo g ic z n y c h .
P r z y to c z o n e p o k r ó tc e w y n ik i b a d a ń s ta ły się p u n k te m w y jś c ia do sz e ro k o z a k ro jo n y c h b a d a ń b io c h e m ic z n y c h n a d a c e a b u la r ią . B a d a n ia n a d p ro c e s a m i c h e m ic z n y m i z a c h o d z ą c y m i w k o m ó r c e s ą b o w ie m p r e d e s ty n o w a n e do te g o , b y d a ć o s ta te c z n a o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , j a k a je s t n a t u r a s u b s ta n c ji k s z ta łto tw ó rc z y c h i w y ja ś n ić , co je s t p o w o d e m , że k o m ó r k i p o z b a w io n e j ą d r a m o g ą p rz e z d łu ż s z y czas z a c h o w a ć s ie p rz y życiu z je d n o c z e s n y m i p ro c e s a m i d y fe r e n c ja c ji. D z isia j ju ż w ia d o m o , iż k o m ó r k i a c e ta b u la r ii lu b n a w e t ich f r a g m e n t y p o z b a w io n e ja d r a z d o ln e sa do p r z e p r o w a d z a n ia w ię k sz o ś c i p o d s ta w o w y c h p ro c e s ó w b io c h e m ic z n y c h . M a m y t u n a m y ś li s y n te z ę b ia łe k , k w a s ó w n u k le in o w y c h , c u k r ó w i tłu sz c z o w c ó w . S y n te z a c u k ró w u o rg a n iz m ó w r o ś lin n y c h je s t śc iśle p o w ia z a n a z p r o c e s a m i fo to s y n te z y . T e o s ta tn ie , ja k w y k a z a ły p r z e d e w s z y s tk im p r a c e g r u p y B r a c h e ta , z a c h o d z ą w k o m ó r k a c h b e z ja d r o w y c h g lo n u p rz e z d łu g i czas z n a tę ż e n ie m p o d o b n y m ja k w k o m ó r c e n ie n a r u s z o n e j. I t u t a j , b y ć m o że, le ż y je d n a z ta ie m n ic n ie z w y k ły c h z d o l
n o ści g lo n u a c e ta b u la r ia . W e d łu g z g o d n e j o o in ii b a d a czy, c h lo r o p la s ty u w s z y s tk ic h r o ś lin z ie lo n y c h m o g ą d o s ta rc z y ć k o m ó r c e n ie ty lk o m e ta b o litó w p o w s ta ją c y c h w b e z p o ś r e d n im z w ią z k u z fo to s y n te z a , tz n . c u k ro w c ó w . C h lo r o p la s ty w y k o r z y s tu ją c e n e r g ie ś w ie tln ą b y ły b y w p e w n e j m ie rz e u n ie z a le ż n io n e od j ą d r a k o m ó rk o w e g o s ta n o w ią c e g o o rg a n e llę k ie r u ją c ą k o m ó r
k ą ja k o c a ło śc ią . N a p rz y k ła d z ie a c e ta b u la r ii u d a ło się s tw ie rd z ić , p o n a d w s z e lk ą w ą tp liw o ś ć , że c h lo ro p la s ty z d o ln e są do p ro w a d z e n ia s y n te z y b ia łe k i ró ż n y c h t y p ó w k w a s ó w n u k le in o w y c h . M u s im y t u d o d ać, że w k a ż d e j ż y w e j k o m ó rc e p re c y z y jn y m e c h a n iz m s y n te z y b ia łe k , p rz e d e w s z y s tk im b ia łe k w y so c e s p e c y fic z n y c h — e n z y m ó w k o n tr o lu ją c y c h w s z y s tk ie r e a k c je z a c h o d z ą c e w o rg a n iz m ie , zale ży o d o b ecn o ści w ła śc iw e g o d la k a ż d e j k o m ó rk i z e s ta w u k w a s ó w d e z o k sy ry b o n u k le in o w y c h . K w a s d e z o k s y r y b o n u k le in o w y je s t b o w ie m p o d s ta w o w y m p rz e n o ś n ik ie m in f o r m a c ji g e n e ty c z n e j z p o k o le n ia n a p o k o le n ie . G łó w n y m „ m a g a z y n ie r e m ” k w a s u d e z o k s y ry b o n u k le in o w e g o w k o m ó r ce je s t ją d ro . W c h lo r o p la s ta c h a c e ta b u la r ii k w a s d e z o k s y r y b o n u k le in o w y z o sta ł w y k r y ty ju ż k ilk a l a t t e m u . B a d a n ia n a d ty m g lo n e m m o g ą b y ć u z n a n e z a b a d a n ia m o d e lo w e n a d p ro b le m e m a u to n o m ii m e t a b o lic z n e j c h lo ro p la s tó w . O n e to , w p o w a ż n e j m ie rz e , u m o ż liw ia ją d łu g o trw a łe z a c h o w a n ie s ię p rz y ży c iu k o m ó rk o m p o z b a w io n y m ją d r a . N a jp ra w d o p o d o b n ie j je d n a k i w p r z y p a d k u a c e ta b u la r ii, „ o s ta tn ie sło w o ” n a le ż y do ją d r a : b e z ją d r o w e je j k o m ó r k i g in ą p o p e w n y m czasie. W ty m m ie js c u d o c h o d z im y do s e d n a s p r a w y . P o tr z e b n e je s t je d n a k k r ó t k ie w y ja ś n ie n ie . K w a s d e z o k s y r y b o n u k le in o w y ja k o p o d s ta w o w y m a t e r i a ł g e n e ty c z n y re a liz u je z a w a r tą w s w o je j c z ą ste c z ce in f o r m a c ję z a p o ś r e d n ic tw e m s p e c ja ln e j k la s y k w a s u ry b o n u k le in o w e g o — in f o rm a c y jn e g o k w a s u r y b o n u k le in o w e g o *. K w a s te n u w ię k sz o ś c i o rg a n iz m ó w je s t b a rd z o n ie tr w a ły i u le g a ro z p a d o w i z a ra z p o s p e ł
n ie n iu sw o je g o z a d a n ia , tz n . po z a k o ń c z e n iu sy n te z y o k re ś lo n e g o b ia ł k a (trw a to k ilk a m in u t) . U a c e ta b u l a r ii s p o ty k a m y się z n ie z w y k łą c e c h ą ta k ie g o k w a s u ry b o n u k le in o w e g o . Z g o d n ie z n a jn o w s z y m i w y n ik a m i b a d a ń , u te g o g lo n u s y n te ty z o w a n y je s t in f o rm a c y jn y k w a s r y b o n u k le in o w y c h a r a k t e r y z u j ą c y się d u ż ą t r w a ło śc ią . J a k s ię d z is ia j p rz y jm u je , s u b s ta n c je k s z ta łto - tw ó rc z e p o s tu lo w a n e p rz e z H a m m e r l:n g a s ta n o w ią w ła ś n ie ó w in f o r m a c y jn y k w a s r y b o n u k le in o w y . S y n te ty z o w a n y w ją d r z e k o m ó rk o w y m in f o r m a c y jn y k w a s ry b o n u k le in o w y p r z e d o s ta je się do c y to p la z m y i ta m p o z o s ta je w s t a n ie a k ty w n y m p rz e z d łu g i czas. N ie w y k lu c z o n e je s t je d n a k , że p o z a ty m i c M o ro n la sty s y n te ty z u ją w ła s n y in f o r m a c y jn y k w a s ry b o n u k le in o w y (s y n te ty z o w a n y p o d k ie r u n k ie m p ia s ty d -'a ln e g o k w a s u d e z o k s y ry b o n u k le in o w e g o ). S p r a w a t a n ie je s t jesz c z e z u p e łn ie ja s n a , d la te g o n ie b ę d z ie m y tu je j o m a w ia ć . N a p o d k r e ś le n ie je d n a k z a s łu g u je f a k t, iż w ła ś n ie g lo n a c e ta b u la r ia o k a z a ł s ię o b ie k te m , k tó r y p o z w o lił n a w y s u n ię c ie ju ż w la ta c h p rz e d w o je n n y c h , t a k p ło d n e j h ip o te z y o is tn ie n iu w k o m ó rc e p r z e n o ś n ik ó w in f o r m a c ji g e n e ty c z n e j z j a d r a do c y to p la z m y . S ta ło sie to n a w ie le l a t p rz e d u d o k u m e n to w a n ie m te o r ii in f o rm a c y jn e g o k w a s u ry b o n u k le in o w e g o ja k o u n iw e rs a ln e g o p r z e n o ś n ik a cech g e n e ty c z n y c h z ją d r o w e g o k w a s u d e z o k s y ry b o n u k le in o w e g o .
* T zw . m e sse n g e r RN A sy n te ty z o w a n y n a m a tr y c y k w a su d e z o k sy r y b o n u k le in o w e g o , p rzed e w sz y stk im w ją d r ze k o m ó rk o w y m .
B E R N H A R D G R ZIM EK (F ran k fu rt n. M enem )
D I N G O
D z ik ie g o d in g o w id z ia łe m n a w o ln o ś c i ty lk o ra z w ż y c iu , c h o c ia ż ja k o z o o lo g n ie r a z t e p s y h o d o w a łe m i p ie lę g n o w a łe m . D in g o , o k tó r y m m o w a , s p o tk a łe m o k o ło 20 k m n a p o łu d n io w y w s c h ó d o d P o r t D a r v in , a w ię c d a le k o n a b e z lu d n e j p ó łn o c y A u s tr a lii, p o ś r o d k u p u s ty n i. S ie d z ia łe m w te d y n a ż e la z n y m s io d e łk u p r z y m o c o w a n y m p r z e d c h ło d n ią s a m o c h o d u te r e n o w e g o i a b y n ie s p a ś ć p o d k o ła p r z y w ią z a łe m s ię do n ie g o p a s a m i. J e s t to w s p a n ia łe m ie js c e do f ilm o w a n ia i fo to g r a f o w a n ia , p o d w a r u n k ie m , że m a s ię z e s o b ą d o ś w ia d c z o n e g o k ie r o w c ę , p rz y z w y c z a jo n e g o d o ja z d y n a p r z e ła j. M o ż n a w te n sp o só b śc ig a ć k a n g u r y , d z ik ie b a w o ły w o d n e , lu b s t a d a k o n i, m a ją c p rz y ty m o b ie rę c e w o ln e .
T e r e n w y d a w a ł s ię s u c h y , z a k u rz o n y , b e z lu d n y i b a rd z o a f r y k a ń s k i. W p e w n e j c h w ili d o s trz e g łe m w y b ie g a ją c e g o z z a n ie d o je d z o n e g o , p a d łe g o k a n g u r a s z a r o - -ż ó łte z w ie rz ę , w z r o s tu o w c z a rk a , s k ą p o u w ło s io n e i n ie z b y t a tr a k c y jn i e w y g lą d a ją c e . „ D in g o ” — w y k r z y k n ą ł z a m n ą k ie r o w c a , z a tr z y m a ł g w a łto w n ie i p o d a ł m i s w o ją s trz e lb ę . C h c ia ł on n a jw y r a ź n ie j z w ie rz ę s z y b k o d o g o n ić i u b ić , z a n im o s ią g n ę ło b y p o b lis k ie k ę p y d rz e w . N ie b y ło m u ła tw o w y tłu m a c z y ć , że n ie m a m z a m i a r u p s a z a b ija ć , a le że z a le ż y m i n a to m ia s t n a s f o to g r a f o w a n iu go. R u s z y liś m y za n im z g o to w ą do z d ję ć k a m e r ą i w k r ó tc e w y p rz e d z iliś m y z w ie rz ę . W e d łu g w s k a z a ń s z y b k o ś c io m ie rz a d in g o b ie g ł z s z y b k o ś c ią 50 k m /g o d z . i z a k a ż d y m ra z e m , g d y ju ż d e p ta liś m y m u p o p ię ta c h , z m ie n ia ł k ie r u n e k b ie g u , ta k
R y c. 1. P ro f. G rzim ek n a „ żelaznym s io d le ”.
F ot. A . R o o t-G rzim ek
że z d ję c ia m o g łe m ro b ić je d y n ie s k o ś n ie z ty łu . J e s t to z r e s z tą rz e c z z n a n a w s z y s tk im , k tó r z y fo to g ra fo w a li z w ie r z ę ta ś c ig a ją c je sa m o c h o d e m . Z w ie rz ę s z y b k o się o r i e n tu j e , że je s t z w ro tn ie js z e od p rz e ś la d o w c y , z a c z y n a k lu c z y ć i s t ą d n a z d ję c ia c h o g lą d a m y n a j c z ę śc ie j ty ł i ogon. C h c ą c u ją ć je rz e c z y w iś c ie w p e ł
n y m b ie g u i z p r o f ilu , tr z e b a m ie ć d w a s a m o c h o d y ja d ą c e ró w n o le g le o b o k sie b ie . W s a m o c h o d a c h ty c h m u s i p r z y ty m z n a jd o w a ć s ię co n a jm n ie j je d e n ro z s ą d n y c z ło w ie k , p a m ię ta ją c y , że ż y w e s e r c a n a ogół sz y b c ie j z a w o d z ą , a n iż e li s iln ik s a m o c h o d u .
N ie c h c ia łb y m tw ie r d z ić , że z d ję c ie m o je je s t p ie r w sz y m lu b je d y n y m z d ję c ie m d z ik ie g o d in g o n a w o l
n o śc i (p la n s z a la ). D o te j p o r y n ie u d a ło m i s ię je d n a k n ig d z ie ta k ie g o z d ję c ia z n a le ź ć , z n a n e b o w ie m f o to g r a fie d in g o p o c h o d z ą g łó w n ie z o g ro d ó w z o o lo g ic z n y c h l u b re z e r w a tó w .
Z n a c z n ie ła tw ie j i częściej m o ż n a z o b aczy ć m a r tw e d in g o . R z ą d P o łu d n io w e j A u s tr a lii w y p ła c a od ro k u 1913, a rz ą d Z a c h o d n ie j A u s tr a lii o d r o k u 1924 p re m ie za k a ż d e g o z a b ite g o d in g o . S tą d te ż w ia d o m o , że do r o k u 1935 z a b ito ic h p o n a d 510 ty s ię c y s z tu k . D a n e te p o c h o d z ą p r z y ty m ze s ta n ó w , w k tó r y c h p la g a p só w d in g o n ie j e s t t a k a w ie lk a . O w ie le w ię c e j b y ło ic h w Q u e e n s la n d i w N e w S o u th W ale s, g d z ie m ie sz c z ą s ię n a jw ię k s z e h o d o w le o w ie c i g d z ie n ie k tó r z y ło w c y o d ła w ia li do 3 ty s ię c y d in g o w c ią g u je d n e g o sezo n u . B y ć m o ż e , że a u s t r a li js c y f a r m e r z y w y tę p ilib y je w k o ń c u z u p e łn ie , g d y b y in n i E u ro p e jc z y c y n ie p r z y sz li d in g o z m im o w o ln ą p o m o c ą . S p ro w a d z e n ie k r ó li
k ó w d o A u s tr a lii i ic h o g ro m n e ro z m n o ż e n ie się s tw o rz y ło d la p s ó w d in g o n o w e, n ie o g ra n ic z o n e w p r o s t ź ró d ło p o k a r m u , k tó r e n a b r a ło z n a c z e n ia z w ła sz c z a ta m , g d z ie lu d z ie b r o n ili s k u te c z n ie d o s tę p u do f a r m o w c z y c h . J e ś l i się je d n o c z e ś n ie u w z g lę d n i, że A u s tr a lię m a j ą c ą w p r z y b liż e n iu p o w ie rz c h n ię ró w n ą p o w ie r z c h n i S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h z a m ie s z k u je z a le d w ie
10m ilio n ó w lu d z i, z k tó r y c h o lb rz y m ia w ię k sz o ś ć ż y je w w ie lk ic h m ia s ta c h i p a s ie p rz y b r z e ż n y m , o ra z że f e r m y s ię g a ją c e r o z m ia r ó w a m e r y k a ń s k ic h p r o w in c ji o b s łu g u je c zęsto m n ie j n iż p ó ł tu z in a lu d z i, w ó w czas m o ż n a z ro z u m ie ć , że s p r a w a s k u te c z n e j w a lk i z p s a m i d in g o n ie b y ła i n ie je s t w c a le ła tw a . D la z ilu s t r o w a n ia ty c h tr u d n o ś c i w a r to d o d ać, że w w s p o m n ia n y m u p rz e d n io s ta n ie Q u e e n s la n d w y b u d o w a n o o s ta tn io — c e le m o c h ro n y p rz e d p s a m i d in g o — p ło t w y s o k i n a 1,80 m i d łu g i n a 4800 k m , k tó r e g o k o sz ty w y n io s ły b lis k o 30 m ilio n ó w d o la ró w !
W sz y s tk o to s p o w o d o w a ło , że w c h w ili o b e c n e j n ie w ia d o m o d o k ła d n ie , ile p só w d in g o ż y je n a d a l n a w o l
n o śc i. N ie k tó r z y s ą d z ą , że ju ż n ie d łu g o d in g o . o g lą d a ć b ę d z ie m y ty lk o w o g ro d a c h zo o lo g iczn y ch . I n n i n a to m ia s t tw ie r d z ą , że w A u s tr a lii ż y je ic h n a d a l co n a j m n ie j je s z c z e
200ty s ię c y s z tu k i że w y s ta r c z y o d d a lić s ię 150 k m n a p ó łn o c od S y d n e y , a b y je n a p o tk a ć . N ieco d a le j zaś, m a j ą o n e rz e k o m o n a p a d a ć jesz c z e d z is ia j n a f e r m y h o d o w la n e , c h o c ia ż w r e jo n a c h ty c h tę p i s ię je ju ż p o n a d 160 la t.
S p ó r o p o c h o d z e n ie p s a d in g o t r w a od d a w n a , a p y
ta n i e czy m a m y do c z y n ie n ia z p o to m k a m i z d z ic z a ły c h
p s ó w d o m o w y c h , czy te ż z p ra w d z iw y m i d z ik im i p s a
m i — ta k im i j a k w ilk i lu b h ie n y — p o z o s ta je n a d a l
p r z e d m io te m lic z n y c h d y s k u s ji. P e w n e je s t, że p sy
35
d in g o b y ły ju ż ro z p o w s z e c h n io n e w A u s tr a lii w c h w ili, k ie d y k o n ty n e n t t e n o d k r y li p ie r w s i E u ro p e jc z y c y . B y ły o n e w ó w c z a s je d y n y m i p rz e d s ta w ic ie la m i ssa k ó w ło ż y s k o w y c h , p o d c z a s g d y w s z y s tk ie in n e a u s tr a li js k ie z w ie r z ę ta ss ą c e n a le ż a ły b ą d ź do to r b a c z y , b ą d ź do steK o w co w . N a jc z ę ś c ie j p r z y jm u je s ię o b e c n ie , że d in g o p rz y b y ły n a p ią t y k o n ty n e n t w n a jm ło d s z y m o k re s ie h is to r ii Z ie m i, w r a z z p ie r w s z y m i lu d ź m i i że p o c h o d z ą o n e o d z d z ic z a ły c h p só w d o m o w y c h . O d z n a c z a ją c s ię z n a c z n ie w y ż sz y m s to p n ie m in te lig e n c ji a n iż e li p r z e d s ta w ic ie le „ tu b y lc z e j” fa u n y a u s t r a li js k ie j, d in g o w y p a r ły p r a w d o p o d o b n ie p o n ie z b y t d łu g ie j w a lc e sz e r e g g a tu n k ó w d ra p ie ż n y c h to rb a c z y , a w ś ró d n ic h tzw . W ilka w o rk o w a te g o i d ia b ła ta s m a ń s k ie g o . N ie w ia d o m o z r e s z tą , czy te n o s t a tn i z o s ta ł w y tę p io n y p rz e z d in g o b e z p o ś re d n io , czy te ż ja k o z w ie rz ę m n ie j s p r y tn e , z o s ta ł p o p r o s tu p o z b a w io n y p o ż y w ie n ia . W k a ż d y m r a z ie w c h w ili o d k r y c ia A u s tr a lii d ia b ły ta s m a ń s k ie ż y ły ju ż ty lk o n a T a s m a n ii, d o k ą d do te j p o r y p s y d .n g o n ie d o ta r ły .
P o d w z g lę d e m b u d o w y , k o ść c a , u z ę b ie n ia i in n y c h c e c h a n a to m ic z n y c h , p o d o b n ie j a k i p o d w z g lę d e m tr y b u ż y c ia , tr u d n o O dróżnić d in g o o d z w y k łe g o p s a d o m o w eg o . S p o ty k a s ię o s o b n ik i c z y ste j k r w i o m a ś c i s r o k a te j, c ie m n o b r u n a tn e j, lu b z g o ła c z a rn e j, ch o cia ż n a jc z ę ś c ie j s ą o n e s z a r o -ż ó łte lu b ru d e . Ł a ty b ia łe , b ia łe k o i.c e ła p , p la m y n a sz y i lu b z a ła m u ją c e się u sz y i z a k rę c o n y o g o n n ie d o w o d z ą w c a le , że m a m y do c z y n ie n ia z m ie s z a ń c a m i, z p s e m d o m o w y m , c h o c ia ż tw ie r d z e n ia ta k i e s ą c z ę sto w y s u w a n e . D in g o n ie u m ie sz c z e k a ć , le c z je d y n ie w a rc z y , w y je lu b sk u c z y . S zcze
k a n ie n ie je s t je d n a k c h a r a k te r y s ty c z n ą c e c h ą p só w , g d y ż ró w n ie ż n ie k t ó r e p s y a f r y k a ń s k ie n ie s z c z e k a ją i d la te g o d o s z c z u c ia l u b n a g a n ia n ia z w ie rz y n y p r z y w ią z u je s ię im d r e w n ia n e k o ła tk i.
W szy scy , k tó r z y h o d o w a li m ło d e d in g o w z ię te z o g ro d u zo o lo g iczn eg o , tw ie r d z ą b ez w y ją tk u , że p o m im o p e w n y c h cech ró ż n ią c y c h j e od z w y c z a jn e g o p sa , p r z y w ią z u ją s ię on e b a rd z o s z y b k o do cz ło w ie k a . P r z e m a w ia za ty m r ó w n ie ż f a k t, że c z a rn i tu b y lc y a u s t r a l i j s c y ło w ią m ło d e d in g o i c h o w a ją je p o d o b n ie j a k p sy d o m o w e. H o d o w la p s ó w d in g o w o g ro d a c h zoologicz
n y c h n ie s p r a w ia ró w n ie ż w ię k s z y c h tr u d n o ś c i, p o m im o że n ie p r z y k ła d a n o do n ie j n ig d y z b y t w ie lk ie j w a g i.
D u ż e p o d o b ie ń s tw o do p s ó w p o w c d u ja b o w ie m , że d in g o je s t m a ło a tr a k c y jn y d la o d w ie d z a ją c y c h .
O ż y c iu p só w d in g o n a w o ln o śc i w ie m y b a rd z o n ie w iele. S a m c e m a j ą p r a w d o p o d o b n ie s w o je „ p r y w a tn e ” te r y to r ia , n a k tó r y c h ż y ją i k tó r e p o d o b n ie ja k w ilk i i p s y „ o z n a c z a ją ” p o w s z e c h n ie z n a n y m sp o so b e m . N a o b s z a r a c h , n a k tó r y c h n ie s ą p r z e ś la d o w a n e , p r z e s ta j ą b y ć z w ie rz ę ta m i w y łą c z n ie n o c n y m i i p o lu ją ró w n ie ż za d n ia . O f ia r ą ic h p a d a j ą n a jc z ę ś c ie j k a n g u r y . N a w e t n a jw ię k s i p rz e c iw n ic y d in g o z g a d z a ją się co do j e d neg o , a m ia n o w ic ie , że n ig d y n ie a t a k u j ą c z ło w ie k a , c h y b a , że c z ło w ie k u s i łu j e im z a b r a ć p o ż y w ie n ie lu b sk r z y w d z ić sz c z e n ię ta . S a m ic a d in g o ro d z i p o d z ie w ię c iu ty g o d n ia c h c ią ż y c z te ry do p ię c iu sz c z e n ią t i k a r m i je p rz e z o k o ło d w a m ie s ią c e . P o d o b n ie ja k u w ilk ó w i h ie n m łc d e to w a r z y s z ą ro d z ic o m p o d czas p o lo w a ń w c ią g u p ie r w s z e g o r o k u , a często n a w e t d łu ż e j. W iek o s ią g a n y p rz e z d in g o je s t p o d o b n y do d łu g o śc i ży cia p s a d o m o w eg o . Z n a n y je s t p rz y p a d e k z o g ro d u zoolo
g iczn e g o w W a sz y n g to n ie , g d z ie d in g o ży ł 14 l a t i 9 m ie sięcy . W s z y s tk ie d a n e o d n o sz ą c e s ię do te g o z a g a d n ie -
R yc. 2. D in g o . F o t. B. G rz im e k
R yc. 3. D in g o z u p o lo w a n y m m ło d y m k a n g u re m . F o t. B. G rz im e k
R yc. 4. K r a jo b r a z p ó łn o c n e j A u s tr a lii, g d z ie s p o ty k a s ię d in g o . F o t. B. G rz im e k
n ia p o c h o d z ą je d n a k w y łą c z n ie od o s o b n ik ó w ż y ją c y c h w n ie w o li. N ie k tó rz y tw ie r d z ą , że d in g o o d b y w a ją r e g u la r n e w ę d ró w k i — z im ą w k ie r u n k u w y b rz e ż y w s c h o d n ic h , a la te m — z p o w ro te m n a zac h ó d . S z la k i ty c h w ę d ró w e k n ie s ą je d n a k z u p e łn ie zn a n e .
T łu m a c z y ł i o p ra co w a ł
K r z y s z to f T r z e b ic k i
J U L IA N T O K A R S K I (K rak ów )*
Z H I S T O R I I B A D A Ń P O L S K I C H F O S F O R Y T Ó W
F o s fo r, az o t i p o ta s , to ja k b y t r z y p a r k i ż y w o ta r o ś lin i z w ie rz ą t, d e c y d u ją c e o ic h ż y c iu , ro z w o ju i ś m ie rc i. K a ż d a r o ś lin a czy z w ie rz ę m u s i p o b ie r a ć t e t r z y p ie r w i a s tk i w to k u c a łe g o s w e g o ż y c ia w o d p o w ie d n im s to s u n k u i f o r m ie . W ś ró d w y m ie n io n y c h p ie r w ia s tk ó w fo s fo r je s t o ty l e n a jw a ż n ie js z y , że j e s t b u d u lc e m n a jis to tn ie js z e j s k ła d o w e j części t k a n k i r o ś lin n e j, tj . b ia łk a . P ie r w ia s tk i te d o s t a ją s ię d o r o ś lin z w o d y g le b o w e j, g d z ie k o n c e n tr u j ą się w r o z m a ity c h s to s u n k a c h ilo śc io w y c h , z a le ż n ie o d n a t u r y p r o f ilu g le b o w e g o i w a r u n k ó w ś r o d o w is k a . F a k t t e n j e s t d o b rz e z n a n y w s z y s tk im , k tó r z y z a jm u ją s ię g le b o z n a w s tw e m , u p r a w ą r o li i ro ś lin .
W y so k o ść u z y s k iw a n e g o p lo n u z a le ż y w y b itn ie od z a b e z p ie c z e n ia r o ś lin o m w y s ta r c z a ją c e j ilo śc i w y m ie n io n y c h e le m e n tó w , a b r a k , w z g lę d n ie n ie d o b ó r k t ó re g o k o lw ie k z n ic h , d e c y d u je o d e g e n e r a c ji s p r z ę tu p r o d u k c y jn e g o . T r o s k a o z a b e z p ie c z e n ie ro ś lin o m s k ła d n ik ó w a z o tu , f o s f o r u i p o ta s u je s t ze z r o z u m ia ły c h p o w o d ó w n a jw ię k s z a w k r a j a c h ro ln ic z y c h .
P o ls k a p r z e d w o je n n a b y ła w ła ś n ie ta k i m k r a j e m . N ic te ż d z iw n e g o , że ro z w in ię to w sw o im czasie, ju ż w c z e ś n ie , s z e ro k o p o m y ś la n ą a k c ję w k ie r u n k u z a p e w n ie n ia p o ls k ie m u r o ln ic tw u w y m ie n io n y c h tr z e c h ro d z a jó w s k ła d n ik ó w p o k a r m o w y c h d la u z y s k a n ia n a j w y ż sz e j p r o d u k c ji. Z d r o w a z a s a d a e k o n o m ic z n a g ło si o d d a w n a , ż e d ą ż n o ś c ią d a n e g o p a ń s t w a ro ln ic z e g o w in n o b y ć z a b e z p ie c z e n ie d o s ta w y n a w o z ó w m i n e r a l n y c h , p rz e d e w s z y s tk im w o p a r c iu o s u r o w c e k r a jo w e . N a w o z y fo s fo ro w e w te j czy in n e j fo r m ie u z y s k u je s ię d ro g ą te c h n o lo g ic z n e j p r z e r ó b k i, g łó w n ie z d w ó c h r o d z a jó w s u r o w c ó w : m a g m o w y c h a p a ty t ó w lu b o s a d o w y c h fo s fo ry tó w . P ie r w s z y g a tu n e k b y w a o k r e ś la n y w p rz e m y ś le c h e m ic z n y m o r a z r o ln ic tw ie ja k o tw a r d y , d r u g i z a ś m ię k k i. T o w y r ó ż n ie n ie (z re s z tą n ie ś c isłe ) n a s tą p iło p o ro z p o z n a n iu n a t u r y d w ó c h w y m ie n io n y c h s u ro w c ó w . A p a ty t m a g m o w y o z a s a d n ic z y m g lo b a ln y m w z o rz e c h e m ic z n y m :
3C a
3(P
0 4 ) 2• C a (F ,C l
) 2tw o rz y z w a r te s t r u k t u r a l n i e k r y s z ta ły o tw a r d o ś c i o d p o w ia d a ją c e j n r 5 w z n a n e j s k a l i M o h sa . J e g o k r y s z ta ły s ą lite , n ie p o r o w a te , s t ą d te ż o d c z y n n ik i c h e m ic z n e m a ją c e go p rz e n ie ś ć z tr u d n o ś c ią w n ik a j ą do je g o w n ę tr z a . T e o re ty c z n ie z a w a r to ś ć p r o c e n to w a P
2O
5w a p a t y t a c h w y n o s i 42. S u ro w ie c t e n n a le ż y z a te m do g a tu n k u n a jw y ż e j p ro c e n to w e g o .
F o s f o r y ty d la te g o b y w a ją n a z y w a n e g a tu n k ie m m ię k k im , p o n ie w a ż ic h o d m ie n n y s k ł a d c h e m ic z n y , z a w ie r a j ą c y o b o k c z ą s te c z k i a p a ty to w e j d o m ie sz k i p rz e d e w s z y s tk im w r o d z a j u w ę g la n u w a p n io w e g o , z a d e c y d o w a ł o n iż s z e j sp o is to ś c i ic h m a te r i i. W o d ró ż n ie n iu o d a p a ty t u s ą te ż o n e z w y c z a jn ie e le m e n te m o s ła b y m ro z w o ju k r y s ta lic z n y m , tw o r z ą c n ie k ie d y n a w e t f o r m y b e z p o s ta c io w e . O d p o w ie d n io d o b u d o w y c h e m ic z n e j fo s f o r y ty o d z n a c z a ją s ię n iż s z ą z a w a r to ś c ią P
2O
5(np. m a r o k a ń s k ie 32— 36% ).
W ię k sz e z ło ż a a p a ty tó w w p o w ło c e z ie m s k ie j n a le żą do rz a d k o ś c i, n a to m ia s t f o r m a c je f o s fo ry to w e w y s t ę p u ją w s z e ro k im r o z p o w s z e c h n ie n iu w s e d y m e n ta c h m o r s k ie g o p o c h o d z e n ia o d k a m b r u do w s p ó łc z e s n e j d o b y . T w o r z ą o n e z a z w y c z a j w o b rę b ie p o k ła d ó w ila s
* D łu g o le tn i p r e z e s o ra z c z ło n e k h o n o r o w y P o l. T ow . P r z y r o d n ik ó w im . K o p ern ik a , z m a rły w 1960 r.
