STANISŁAW BYLINA
Elementy chiliastyczne w poglądach Jana Želivskiego
H istoria chiliazm u — w ia ry w zbliżający się koniec św ia ta i m ające po n im n astać ty sią c le tn ie królestw o w olności, p ok oju i spraw iedliw ości, stano w i przed m io t w zm ożonego zain tereso w an ia histo ry k ó w ideologii średniow iecza 1. Z w raca się uw agę n a ro lę chiliastyczny ch nadziei w róż
n y ch o k resach i w śród różnych n u rtó w ideow ych. W yk azuje się zw iązek chiliazm u z p rą d a m i zw racający m i się p rzeciw d o k try n ie Kościoła k a tolickiego a także z p o stu la ta m i m ający m i tre śc i społeczne lu'b polityczne.
Szczególne zain tereso w an ie badaczy w zbudza n a u k a w ielkiego h isto rio - zofa z d ru g ie j połow y X II w., Jo a ch im a z Fiore -, k tó re g o w p ły w y d o strz e ga się ró w n ież w epokach n astęp n y ch , aż po czasy n a m w sp ó łc ze sn e 3.
Z b y t w ielk im je d n a k uproszczeniem b yłoby d o p a try w a n ie się bez
pośredn ich w pływ ów pism Jo ach im a w e w szystk ich n u rta c h ch iliasty cz
n y c h średniow iecza. W n u rta c h h e re ty ck ic h X IV w ieku w y stępo w ały często pog ląd y w iążące się w p raw dzie z w ia rą w n a sta n ie now ej, szczęśli
w ej epoki, poprzedzonej zjaw iskam i k a ta stro fic z n y m i i pow szech nym zniszczeniem , ale ich głosiciele bądź to b u d o w ali w łasne, ory g in aln e sy
ste m y historiozoficzne, bądź 'też u k azyw ali ogólną, m glistą w izję czasów, k tó re m iały nastąp ić. C hiliastyczne oczekiw ania w y stęp o w ały n a jw y ra ź n iej w po g ląd ach X IV -w iecznych n u rtó w h e re ty ck ic h w E uropie zachod
n iej i p ołudniow o-zachodniej 4. U B raci A postolskich i ich przy w ó dcy Dolcino·, beginów , sp iry tu ałó w i n iek tó ry ch (zresztą nielicznych) grup h e re ty ck ic h b egardów ch iliazm był in te g ra ln ie zw iązany z w izją „ u p ad łego” św ia ta i k ry ty k ą istn iejąceg o p o rząd k u kościelnego ą w n ie k tó ry c h w y p ad k ach i św ieckiego. Z astrzec je d n a k trzeb a, że nie zawsze z chiliaz- m em łączył się p ierw ia ste k ra d y k a ln e j k r y ty k i społeczeństw a. I ta k nie
k tó re g ru p y h e re ty c k ic h begardów , m im o głoszenia chiliazm u, m ia ły c h a ra k te r e lita rn y i rep re z en to w a ły p o g ląd y an arch isty czn e, p ełne p o g ar-
1 ’P’or. przede w szystkim : B. T ö p f e r , Das k o m m ende Reich des Friedens. Zur Entwicklung chiliastischer Zukunfshoffnungen im Hochmittelalter, Berlin 1964.
Tamże obszerna bibliografia przedmiotu.
2 Bibliografia dotycząca Joachima z Fiore i oddziaływania jego nauki jest n iezw ykle bogata. Por. F. R u s s o , Bibliografia gioachimita, Firenze 1954 oraz H. G r u n d m a n n , Bibliograph ie'des études récentes (après 1900) sur le hérésies m édiévales, i[w:] Hérésies et sociétés dans l’Europe pré-industrielle 11e— 18e siècles.
Communications et débats du Colloque de Royaum ont présentés par J. L e G o f f , Paris-L a H aye 1968, s. 442 nn. Ostatnio: T. M a n t e u f f e l , W oczekiwaniu ery wolności i pokoju. Historiozofia Joachima z Fiore, PH LX, 1969, z. 2, s. 233—256.
3 N. C o h n, Les fanatiques de l’Apocalypse. Pseudo-messies, prophètes et illuminés du Moyen Age, Paris 1962.
4 Por. m.in.: E. W e r n e r , Popular Ideologies in Late Mediaeval Europe. Т а- borite Chiliasm and its Antecedents, „Comparative Studies in Society and H istory”
II, 1960, nr 3, s. 344—363; T. M a n t e u f f e l , Narodziny herezji. W y zn a w c y d o browolnego ubóstw a w średniowieczu, W arszawa 1963, rozdział pt. Chiliastyczne rojenia.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM L X III, 1972, zesz. 2
d y zarów no dla k la s p an u ją c y c h , ja k i d la lu d z i b ied n y ch i u cisk a
n y c h 3.
P o g lą d y chiliasty czn e n ie zaw sze też należy w iązać z d o k try n a m i o ficjaln ie potęp io nym i p rze z Kościół. W y b itne c e n tru m refo rm y w e- w n ątrzk o ścieln ej, ja k im b y ła P ra g a w d ru g iej połow ie X IV w. jest p rzy k ła d em ro zw o ju ch iliazm u w śro d ow iskach ludzi, k tó rz y m im o r a dy k alizm u sw oich postu lató w , m im o ata k ó w sp o ty k a ją cy c h ich n a u k ę ze s tro n y w ła d z kościelnych, n ig d y n ie zostali u zn an i ja k o h e re ty cy . Z n a ni p reh u sy ccy k aznodzieje re fo rm a to rsc y — J a n M ilicz z K ro m iery ża i M aciej z Jan o w a, stali z dala od lu do w ych n u rtó w h eretydk ich . J e d n akże w łaśn ie ci dw aj k aznodzieje są n a jw y b itn ie jsz y m i p rzed staw icie
lam i n u r tu ch iliasty czn eg o w jego początkow ej fazie n a ziem iach cze
skich. Głoszone przez nich p o g lą d y e — w izja A n ty c h ry sta , k tó ry już n a św ia t zstąp ił i oczekiw anie rychłego d nia sądu, po k tó ry m w ynisz
czeni zostaną w szyscy „n ie sp raw ie d liw i” a p rze d e w szystk im k le r do
tk n ię ty zarazą sym onii ·—■ p rzy g o tow y w ały podłoże pod rozw ój ch iliaz
m u, m ająceg o odżyć z now ą siłą w czasach h u sy ty zm u . N ow sza h isto rio g rafia w y k azała w ielk ą rolę, ja k ą o d eg rały w C zechach ch iliastyczne p ro ro c tw a ludow e w ok resie p o p rzed zający m w y bu ch p o w sta n ia w P r a dze w lip cu 1419 r. i w jeszcze w iększym stopniu, w okresie rozw oju ideologii tab o ryck iej 7. Czeski badacz h u sy ty z m u J . M a c e k słusznie o k reśla chiliazm ja k o „ rew o lu cy jn ą ideologię tä b o ry tó w ” 8. P rześled ze
n ie poglądów J a n a z Z eliva — n a jb a rd zie j rad y k a ln eg o kaznodziei z o k re su w czesnego h u s y ty z m u 9, pod k ą te m w y stę p u ją c y ch u n ieg o elem en
tów chilias'tycznych, w y d a je się więc p ro b lem em nie bez znaczenia.
P o stać teg o „m nicha a p o sta ty ” , ja k Želivskiego nazy w ał k le r k a to licki, ideologa i przyw ódcy p o w stan ia p rask ie g o z r. 1419 w zbudza w ie-
5 Są to przede w szystkim tajne, zam knięte grupy heretyków Wolnego Ducha, określane w źródłach jako begardzi, turlipini, homines intelligentiae itp.
6 Por. m.in. A. M o l n á r , Eschatologická naděje české reformace, [w:] Od r e form ace к zítřku, Praha 1956 s. 14 пп.: B. T ö p f e r , Chiliastische Elemente in der Eschatologie des Matthias von Janov, [w:] Ost und W est in der Geschichte des Denkens und der kulturellen Beziehungen. Festschift für E. Win ter zu m 70. G eburts
tag, Berlin, 1,966, s. 59—70.
7 J. M a c e k , Tábor v husitském re volučním hnutí I, Praha 1956 s. 253 nn.;
t e n ż e , Táborské chiliastické články. „Historický Sborník” I, 1953, H. K a m i n s k y przyjm uje rozwój chiliazm u wśród zgromadzeń taboryckich dopiero od koń ca 1419. Por. К dějinám chiliastického Tábora, ССН 1960, nr 6, s. 895·—904. Por.
także: H. K a m i n s k y , Chiliasm and the Hussite Revolution, „Church H istory”
X XVI, >1957, s. 3—31. Problem atykę roli chiliazm u w ruchu taboryckim poruszają rów nież prace tegoż autora: Hussite Radicalism and the Origins of Tabor 1410—
1418, „Medievalia et Hum anistica” X, 1956, s. 102—Ί30; The Religion of Hussite Tabor, [w:] The Czechoslovak Contribution to World Culture, ed. by M. R e c h - c i g l , The Hague 1904, s. 210—223.
8 J. M a c e k, Tábor..., I, s. 258 n.
9 Brak nowszej monografii poświęconej Žel'ivsikiemu. Cenna pod względem faktograficznym jest praca: B. A u š t ě c k á , Zelivský jako politik, Praha 1925.
W okresie m iędzywojennym powstała również praca E. S t e i n , Zelivský jako náboženská osobnost, „Věstník K rálovské Ceske Společnosti Nauk”, F ilos.-hist.-filol., 1947, s. í —26. Z literatury nowszej por. rozdział poświęcony Želivskiem u w pracy:
F. G r a u s , Chudina m ěstská v době předhusitské, Praha 1949; F. ,M. B a r t o š , Pad Zelivského, „Jihočeský'Sborník H istorický” XXI, 1952; A. M o l n á r , Zelivský, prédicateur de la révolution, „Communio Viatorum ” 1959, nr 4, s. 324—·334. Z lite ratury najnowszej por.: E. W e r n e r , Der Kirchenbegriff bei Jan Hus, Jakoubek von Mies, Jan Z elivsk ý und den linken Taboriten, Berlin 1967 („Sitzungsberichte der Deutschen A kadem ie der W issenschaften zu Berlin” nr 10). Kazania Zeliv- skiego z okresu poprzedzającego powstanie praskie w ydał A. M o l n á r , Jan Ze- Uvský. Dochovaná kázání z roku 1419. dii I, Praha 1953 [dalej cytuję: Zelivský...].
E L E M E N T Y C H IL I A S T Y C Z N E W P O G L Ą D A C H Ž E L I V S K IE G O 243 le k o n tro w ersji, przed e w szy stk im jeśli chodzi o sprecyzow anie jego po
s ta w y społecznej. P ozostaw m y je d n a k n a uboczu sp o ry o p rzy z n a n ie Źe- liv sk iem u m ia n a rzeczn ik a biedoty, w zględnie śred n ieg o lub drobnego m ieszczaństw a, gdyż w y d aje się, że k w e stia ta nie da się d efin ity w n ie ro zstrzy g n ąć, a w szy stk ie p ró b y ap o d y k ty czn y ch u sta le ń są bezcelow e.
P rz ed m io te m naszy ch rozw ażań 'będzie zw rócenie uw agi n a elem en ty ch iliasty czn e w y stęp u jące w p o g lądach p rask ie g o kaznodziei.
D o kładn iejszej an alizy te k stó w Ž elivskiego pod k ą te m ich zw iązków z chiliazm em dotychczas nie podejm ow ano. F. G r a u s w sw ej p rac y o biedocie m iejsk iej w czasach p rzed hu sy ckich, w y k azuje w y ra ź n y zw ią
zek Ž elivskiego z c h ilia z m e m 10. J. M acek nie ok reśla w praw d zie Ž eliv sk ieg o ja k o chiliastę, lecz p o d k reśla ele m en ty ch iliastyczn e, w y stę p u ją c e
w jego p o g lą d a c h 11. W opinii A. M o l n á r a , w y b itn eg o znaw cy p ism Želivskiego, eschatologia od g ry w a w n ich w ielk ą rolę, czem u nie przeczy fa k t, że p ra s k i kazno d zieja nie w ypow iadał dążeń do rea liz a c ji ideałów c h ilia s ty c z n y c h 12. Ę. M a l e c z y ń s k a d o p a tru je się u Ž elivskiego w p ły w ó w ludow ego chiliazm u i pośredn iego o d d ziały w an ia pism J o a c h im a z F i o r e 13. R. К a l i v o d a, zajm u jąc się p og ląd am i J a n a z Zp-
liva, w ypow iada opinię, że nie m ożna tu w łaściw ie m ówić o chiliazm ie, m im o szereg u m yśl eschatologicznych i w ielkiego w p ły w u A p o k a lip s y 14.
Zelivslky nie stw orzy ł w łasn ej te o rii chiliastyczn ej a w d ru g iej połow ie 1419 r. w ogóle oddalił się od tego n u rtu . P odobne jest w zasadzie sta n o wisko B. T ö p f e r a, z ty m , że p o d k reśla on w ystępo w an ie p ew nych elem entów ch iliasty czn y ch w pog ląd ach p rzyw ó dcy p rask ie j rew o lty 13.
F. S e i b t s ta ra się w ykazać różnice m iędzy Ž elivskim a chiliasta-mi ta - h o r y c k im iie. W reszcie E. W e r n e r sądzi, że Z elivský, m im o sw ych
sy m p a tii dla tab o ry tó w sta ł z d ala od ch iliastycznych sp ek u lacji 17.
Nie p rzy p a d k o w o chy b a w iększość b adaczy h u sy ty zm u , pisząc o po s ta c i p rask ieg o kaznodziei, z ajęła o k reślo ne stano w isk o wobec chiliazm u w jeg o poglądach. K azan ia Ž elivskiego, cieszące się ta k w ie lk ą p o p u la r
nością w śród lu d u p raskiego, rz u tu ją przecież p ośrednio n a ideologię p o w sta n ia z 30 lipca 1419 r., k tó re znam y w w iększym stop n iu z p u n k tu w idzenia fak tó w n iż jego ideologii. P ro b lem posiada też a sp ek ty b ard ziej teo re ty c z n e . P o w sta je b ow iem p y tan ie , czy isto tn ie chiliazm to w a rz y szył n a jb a rd z ie j ra d y k a ln y m p rąd o m ideow ym w husyty zm ie. W yłącze
n ie n a u k i Ž elivskiego poza n aw ias ch iliazm u poddaw ałob y tę tezę w w ątpliw ość.
S p ró b u jm y w ięc przean alizo w ać treść k azań Ž elivskiego celem w y k ry c ia w nich elem entó w chiliazm u, co być może pozwoli odpow iedzieć n a p y tan ie , czy i w jak im sensie m ożem y określić p rask ie g o kazno d zieję m ian em chiliasty.
M ateriał, ja k im d y sp o n u je m y dla o d tw o rzen ia poglądów J a n a z Zeli-
10 F. G r a u s , op. cit., s. 168.
11 J. M a c e k , Tábor... I, s. 170 nn.
12 A. M o 1 n á r, Eschatologická naděje..., s. 36 nn.
13 E. M a l e c z y ń s k a , Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959, s. 390.
14 R. K a 1 i v o d a, Husitská ideologie, Praha 1960, s. 312 n.
15 B. T ö p f e r , Fragen der hussitischen revolutionären Bewegung, „Zeitschrift für G eschichtsw issenschaft” 1963, nr 1, s. 158.
18 F. S e i b t, Die Hussitenzeit als Kulturepoche, HZ 196-2, nr 1, s. 37.
17 E. W e r n e r , Der Kirchengebriff..., s. 42. W innej pracy autor ten podkreśla elem enty m esjanistyczne u Želivskiego: Mnssianische Bewegungen im Mittelalter, T eil II, „Zeitschrift für G eschichtsw issenschaft” 1962, nr 3, s. 598 nn.
va, stan o w ią jego kazan ia pochodzące z o k resu trzech zaledw ie m iesię
cy ·—■ od 16 k w ie tn ia do 16 lipca 1419 r. Są to w ięc k azan ia w y głaszane w o kresie bezpośrednio n iem al p o p rzedzający m p ra sk ą d e fe n e stra cję z 30 lipca tegoż ro k u 18. O publikow ane p rzez A. M olnára te k s ty stan o w ią jed y n ie sk ró ty k azań ; pod w zględem objętościow ym p rze w aż a ją w n ich c y ta ty ze S tareg o i Now ego T e sta m en tu o raz z auto rów kościelnych; ale bez w zględu n a to stw ierd zić należy, że za w iera ją one o g ro m ny ła d u n e k m yślow y. K ró tk ie uw agi kaznodziei, ja k im i p rz e p la ta ł cy taty , p o zw alają w iern ie odtw o rzy ć jego p o g ląd y z o kresu p rze d po w stan iem p rask im . Z re sz tą i dobór cy tató w po siad a w y ją tk o w e znaczenie. A pokalipsa i za
w a rte w niej p ro ro ctw a, k tó re od eg rały ta k znaczną ro lę w w ielu n u rta c h ideow ych średniow iecza 19, dla Ž elivskiego sta ła się tek ste m pod staw o w ym i źródłem w ielu ra d y k a ln y c h m yśli. N a A pokalipsie o p a rta jest jego w izja u p a d k u istn iejąceg o po rząd ku , zbliżającego się o k resu w ie l
kich p rzem ian , k a ta s tro f i p rześladow ań, w reszcie n a s ta n ia now ego ła d u n a ziem i. Z A pokalipsy zaczerpnął m yśli o· p an o w an iu A n ty c h ry sta i zbli
żający m się d ru g im zstąp ien iu C h ry stu sa. N a pozór m yśli tak ie nie b y ły n iczym now ym i w iele z n ich m ogłoby stanow ić po p ro stu topoi, bo
w iem w izje końca św ia ta in sp iro w an e A pokalipsą sięgają w czesnego średniow iecza. A sądzim y jed n a k , że w u jęciu Ž elivskiego n a b ie ra ją one zupełnie n o w y ch treści. T rzeba tu oczywiście uw zględnić sy tu a c ję w Cze
chach, a p rzed e w szy stk im w P rad ze, w o kresie gdy Z elivský w yg łaszał swe kazan ia z amibony kościoła M. Boskiej Ś nieżnej n a N ow ym Mieście.
P ierw sze półrocze 1419 r. było o k resem b u rzliw ych w y d arzeń w Cze
ch ach 20. W zbierał n a sile fe rm e n t rew o lucy jny . O d w czesnej w iosny tłu m y czeskiego ch ło p stw a gro m ad ziły się n a w zgórzach, k tó ry m n ad aw an o b ib lijn e nazw y: Tabor, O liw na Góra, S yjon itp . Do P ra g i p rz e n ik a ły też w ieści o głosicielach now ych rad y k a ln y ch h erezji, w śród k tó ry c h zna
leźli się p rz y b y li z północno-w schodniej F ra n c ji w yzn aw cy p a n te isty c z - nej h e re z ji w olnego ducha, n azw an i n a tere n ie Czech p ik a r d a m i21. Od w czesnych m iesięcy 1419 r. k rą ż y ły w śród lu d u ch iliasty czn e p ro ro c tw a o zbliżający m się sądzie o stateczn y m i ta jn y m zstąpien iu C h ry stu sa na ziem ię. Jednocześnie je s t to okres w zm ożonej aktyw ności sił a n ty h u - syckich. Od czasu elek cji M arcina V w 1417 r. m iały one o parcie w p a piestw ie, k tó re w sojuszu z Z y g m un tem L u k sem b u rsk im w y w ierało p o
tężn ą p re sję n a Czechy. P re sji tej nie b ył w stan ie przeciw staw ić się słab y i n iek o n se k w e n tn y w ład ca Czech, b r a t cesarza, W acław IV. W p o czątk u 1419 r. p osunięcia W acław a IV p rz y b ra ły c h a ra k te r zdecydow a
n ie a n ty h u sy c k i i w rez u lta c ie w p ły w y k le ru husydkiego w P rad ze zostały n a czas pew ien osłabione. K sięża husyccy zostali u su n ięci z am bon, a na ich m iejsca pow rócił k le r k a to lic k i22. W ty m w łaśnie okresie, zim ą 1419 r. Z elivský został u su n ię ty z kościoła św. S te fa n a i zaczął sw ą działalność w m ały m kościele n a N ow ym M ieście, dzielnicy d ro b -
■18 Par. J. M a c e k , Tábor... I, s. 200 nn.; F. M. B a r t o š , Husitská revoluce I:
Doba Žižkova 1415—1426, Praha JS65, s. 63 nn.; H. K a m i n í k y , The Prague In
surrection of 30 July 1419, „Medievalia et H um anistica” XVII, 1966. Por. takže:
F. G r a u s , S truktur und Geschichte. Drei Volksaufstände im mittelalterlichen Prag, Sigm aringen 1971, s. 61 nn.
10 N. C o h n, op. cit.
20 Por. E. M a 1 e c z y ή s k a, op. cit., rozdział VIII; F. M. B a r t o š , Husitská revoluce I, rozdział V: Předvečer revoluce.
21 F. M. B a r t o š , P ik ardi a Pikarti, „Časopis Českého M usea”, 1927.
22 A. M o l n á r , Zelivský, predicateur..., s. 327.
E L E M E N T Y C H IL I A S T Y C Z N E W P O G L Ą D A C H Ž E L I V S K IE G O 245 nego i śred n ieg o m ieszczaństw a oraz licznej b ie d o ty 23. P osunięcia W acła
w a IV z początku 1419 r. nie m ogły jed n a k p o w strzy m ać rosnącego w rz e n ia w śród licznych zw olenników h u syty zm u. W k ilk a m iesięcy później, 6 lipca 1419, W acław IV chcąc zapobiec szerzącym się w y stąp ienio m a n ty k le ry k a ln y m i położyć k res husy ck im m an ifestacjo m , m ianow ał no w ych ław n ik ów nowom iejskicih. Z ostali n im i ludzie s ta ra n n ie dobrani, re p re z e n tu ją c y zdecydow anie an ty h u sy c k ie poglądy. J a k słusznie pod
k re ś la F. M. B a r t o š , w zględna niezależność m iast królew skich okaza
ła się w ów czas f ik c ją 24. Od decyzji k ró lew sk iej nie b yło odw ołania, a rola now y ch w ładz m iejsk ich sprow adzała się głów nie do ak c ji w ym ierzonych przeciw w yznaw com idei J a n a H usa. Z ak azano wówczas organizow ania p ro ce sji ulicznych. T akże u n iw e rsy te t sta ł się ośrodkiem te n d e n c ji skie
ro w a n y c h przeciw now ej husyck iej teologii i obrzędom , przed e w szy st
k im k o m u n ii p o d dw iem a p o s ta c ia m i25. O dpow iedzią n a re p re s ję b y ł dalszy w zro st rew o lu cy jn eg o w rzen ia i szerzenia się ideologii husyckiej.
W P ra d ze b y ł to o k res a k ty w n e j działalności kaznodziejów husyckich, w śró d k tó ry c h szczególna ro la p rzy p a d ła Zelivskiem u.
Je g o kazan ia dostosow ane są d o a k tu a ln e j sy tu a c ji i o p e ru ją czeskim i realiam i. Badacze p o d k reśla ją , że w w ielu w ypadkach, gdy Z elivský m ówi o św iecie i ludzkości, m a n a m yśli te re n Czech i jego m ieszkańców .
Ze w szy stk ich k a z ań Ž elivskiego p rze b ija św iadom ość ogólnego u p a d k u społeczeństw a i pow szechnego p a n o w a n ia grzechu. W izja o p anow a
n ia ludzkości p rzez grzechy w ok resie p o p rze d z a ją c y m w ielkie w y d a rzen ia eschatologiczne tk w i głęboko w tra d y c ji średniow iecznego ch ilia z m u, rów nież czeskiego·. W d ru g iej połow ie X IV w ieku u k azyw ał ją p r a sk i m isty k M aciej z Jan o w a, k tó ry oczekując ry ch łe g o d n ia sądu, głosił pano w anie A n ty c h ry s ta n a ziem i. W ładca ciem ności opanow ał w edług n ieg o całe ch rześcijań stw o i cały kościół w spółczesny je s t jem u podpo
r z ą d k o w a n y 253. W izja rządó w A n ty c h ry sta w y stę p u je w y raźn ie w k a zan iach Želivskiego. Ich te k s ty żyw o p rzy p o m in ają ludow e p ro ro ctw a chiliastyczn e z jesien i 1419 r. i z la t późniejszych. Z elivský w ierzył, że zbliża się dzień sąd u i w ielk ich przem ian. A n ty c h ry st ju ż zstąpił na zie
m ię i liczne są sy m p to m y jego p an o w an ia. N ad C zecham i ro zciąg ają się ciem ności n ocy oznaczające grzech y lu d z k ie 2e. K aznodzieja ostrzeg a chrześcijan , ab y nie w p ad li w sieci zastaw ione p rzez A n ty c h ry sta : „bacz
m y przeto, aby w dniu o sta tn im nie w paść w sieć d iab e lsk ą ”27. Z apow iedź zbliżającego się dnia o sta tn ie g o Z eliv sk ý p o w ta rz a w w ielu kazaniach.
P o d w pływ em A p o k alip sy oczekuje ch w ili, g d y rozlegnie się dźw ięk trą b , w zy w ających ludzkość na sąd o stateczn y 28. Jak· słusznie pod kreśla A. M o lnár, w p o tęp ie n iu św ia ta i jego „m arn ości” , Z elivský n ie róż
n i się n a pozór od w ie lu w spółczesnych jem u kaznodziejów kościelnych.
Ś w ia t — to dla niego miserabilis mundus, p e łe n próżności, p y ch y i p rz e
23 F. G r a u s , Chudina městka... Por. także: J. M a c e k , Villes et campagnes d a n s le hussitisme, [w:] Hérésies et sociétés dans l’Europe pré-industrielle 11e—l&e siècles, Paris 1968, s. 243 nn.
24 F. M. B a r t o š , Husitská revoluce I, s. 60.
25 A. M o l n á r , Zelivský, prédicateur..., s. 308.
25a M a t h i a s d e l a n o v, Regulae Veteris et Novi Testamenti, ed. V. K y- Ъа і , III, Pragae 19(11, s. 10— 11, 171—175. Por. także uwagi В. T ö p f e r a, Chilia-
stische Elemente..., s. 61 nn.
26 Zelivský..., s. 37.
27 Sic tim eam us in die novissimo, ne trahamus in rethe dyaboli (Zelivský...
s. 169).
28 Tamże, s. 49, 207.
ślad o w an ia praw d y . N ie Wdaje się on w p raw dzie w rozw ażan ia h isto rio zoficzne, lecz znaleźć m ożna w jego poglądach e le m en ty św iadom ości, że św ia t w spółczesny jest gorszy od tego, ja k i b y ł daw niej. N ie je s t to, rzecz oczyw ista, p o g ląd c h a ra k te ry sty c z n y w yłącznie dla Ž elivskiego.
Św iadom ość odejścia ludzkości i K ościoła od p ierw o tn eg o c h rześcijań stw a nie ofoca b y ła zarów no sektom , ja k i całkow icie zgodnym z n a u k ą k ościelną a u to ro m i kaznodziejom . A je d n a k po g ląd y Ž elivskiego ró żn ią się o d tej o rto d o k sy jn ej condemnatio mundi. N aw et jego p o tęp ie n ie
„m ądrości ś w ia ta ” rep re z en to w a n e j p rzez „m ag istrów i u czonych” m a w sobie zu p ełn ie now e elem en ty . A n ty c h ry s t w p rze d staw ie n iu Z eliv- skiego nie je s t to p o stać m istyczna, p rz e ję ta z A p o k a lip s y 29, lecz o rg a nizm , k tó reg o sk ład nik am i, „członkam i” są ludzie. C złonkam i a je d n o cześnie słu g am i A n ty c h ry sta są w szyscy w rogow ie „p ra w d y B ożej”, a w ięc antago n iści h u sy ty zm u . Są n im i.w sz y sc y księża katoliccy z p a pieżem i k a rd y n a ła m i n a czele, p rze ślad u ją cy n a u k ę J a n a H usa. N ie
zw ykły k u lt, ja k i Ž elivský żyw ił dla H usa (używ a w ym ow nego o k reśle
n ia sanctus Jo h a n n e s Hus), w iązał się u nieg o ze sk ra jn y m p o tęp ien iem przeciw n ik ów idei m istrza.
.K ry ty k a k le ru w k azan iach Ž elivskiego’, podobnie ja k cały jego po
g ląd n a społeczeństw o b y ły ju ż n ie je d n o k ro tn ie om aw iane. P rz y p o m nieć ty lk o w arto , że w ielo k ro tn ie w y stę p u ją tu niezw y k le ostre a ta k i p rzeciw k o k lero w i „sym oniackiem u, chciw em u i p y sz n em u ” a zw łasz
cza p rzeciw zakonom żeb raczy m 30. Z naleźć w n ich m ożna ta k ż e w y raźn e to n y odm aw iające posłu szeń stw a papieżow i nie w y p e łn ia jąc e m u n a k a zów „papieża dobrego” — A postoła P io tra. W szystkich złych księży n a zyw a Ž eliv sk ý sy n am i diab ła lufo w ilk am i drapieżnym i. Są oni w rogam i ew angelii, bow iem „cieszyli się” oni z p o tęp ien ia „p ra w d y B ożej” na soborze w K o n stan cji, to jest ze skazania H u sa n a m ęczeńską śm ierć.
A le nie ty lk o oni są „członkam i A n ty c h ry s ta ”. K aznodzieja zalicza do n ich ró w n ież królów , książąt, ry cerzy , rajcó w m iejskich, w szystkich, k tó rzy nie ż y ją z p ra c y w łasn y ch rą k 31.
C h a ra k te ry sty c zn e jest zwłaszcza w y stąp ien ie przeciw członkom r a d m iejsk ich . Być może, ja k sądzi A. M olnár, w k ry ty c z n y m dn iu 30 l ip c a 32, przyczyn iło się ono do a ta k u lu d u p raskiego na ra tu s z i do d e fe n e stra c ji zn ienaw idzonych rad n y ch . Na p o tęp ien ie z asłu g u ją także fałszyw i sę
dziow ie, k u p cy , „fałszy w i” rzem ieślnicy, złotnicy, m alarze, śpiew acy, gracze w k o ś c i33. Tu już w y stę p u ją ele m en ty tra d y c y jn e dla kaznodzie
jów średniow iecznych. R ów nież tra d y c y jn y m elem en tem je s t potępien ie lichw y i lichwiarzy.-
N a sto su n ek kaznodziei do h e re z ji i h e re ty k ó w zw racano d o tąd n ie
w ielk ą uw agę. Z ag ad nien ie jest zresztą złożone. Z jed n e j stro n y bow iem w św iadom ości ludzi o sk arżon y ch o h e re z ję n ig d y n ie -występuje poczu-
29 Tradycję w iary w Antychrysta i jej rolę w nurtach prehusyckich przed
staw ia w ciąż jeszcze niezastąpiona praca: K. C h y t i l , A n tikrist v naukach a u m ění stř edověku a husitské obrazné antithese, Praha ,191*8.
30 Ideo menciuntur pape et monachi mendÁcantes, dicentes se esse successores apostolorum, quia hic apostoli laboraverunt propriis manibus, quia forte tunc laboraverunt cum populo. Quia qui non laborant, non manducent (Zelivský..., s. 37).
Por. także m. in. s. 77, 243.
31 Tamże, s. 63.
32 Przekład czeski tego kazania opublikował A. M o l n á r , V ý z v a Jana Zeliv- ského, Praha 1954 s. 105—124.
33 Zelivský..., s. 37.
E L E M E N T Y C H I L I A S T Y C Z N E W P O G L Ą D A C H Ž E L I V S K IE G O 247 cie p rzynależności do „ h e re z ji” . O ni sam i nigd y siebie nie u w ażają za
„ h e re ty k ó w ” . W p rze k o n a n iu w szy stk ich ch yb a 'bez w y ją tk u sekt, są oni n a jle p szy m i w yzn aw cam i re łig ii ch rześcijań sk iej, stan o w ią je d y n y i p ra w dziw y kościół C h r y s tu s a 34. D la H usa i jego ideow ych spadkobierców , zasady p rzez n ich głoszone i w y zn aw ane b y ły „ p raw d ą B ożą” , o· k tó re j realizację w alczyli. W p rze k o n a n iu Zelivskiego·, k sięża hu syccy i w szys
cy w y zn aw cy h u sy ty z m u n a le ż ą do gro n a w y b ra n y c h , spraw iedliw y ch.
Do gro n a teg o n ależeli ci ludzie, k tó rz y w yzn ając n a u k ę H usa cierp ią p rześlad o w an ia. „Owce nie p rz e śla d u ją w ilków , lecz w ilk i owce. P o dobnie nie A bel b y ł prześlado w cą K aina, lecz K ain A bla, nie C h ry stu s p rześlad o w ał Żydów , lecz Ż ydzi C h ry stu sa , podobnie ja k nie ch rześcija
nie są p rześlado w cam i h e re ty k ó w , lecz h e re ty c y c h rz e śc ijan ” 35.
H e re ty k a m i są w szyscy źli księża, ci zw łaszcza, k tó rz y z ołtarza czerpią zyski. N asu w ają się tu p o ró w n an ia z o p iniam i czeskich kazn o dziejów refo rm a to rsk ic h w X IV w., ta k żyw o w alczących p rzeciw „h e
re z ji sy m o n ii”. To, że „ p raw d ę B ożą” u znano w czasach w spółczesnych za h erezję, jest w edług Z elivskiego sy m ptom em p an o w an ia A n ty c h ry sta . Z dru g iej stro n y je d n a k w p o glądach głoszonych przez Z elivskiego sto
su n e k do h e re z ji zaw iera w iele tra d y c y jn y c h pojęć kościelnych. T akim tra d y c y jn y m ujęciem je s t u ży w an e p rzez kazn od zieję zestaw ienie paga
ni, Iudei, h ere tici3β. T ra d y cy jn y c h a ra k te r m a też ogólne o k reślen ie heretici pertinaces (w po lem icznych te k sta c h a n ty h e re ty c k ic h h e re ty k zaw sze je s t pertinux). N a uw ag ę zasłu gu je także zw iązek o b ro n y h u - syckiej id ei „k ie lic h a ” dla laików z p o tęp ieniem szerzących się h e re z ji euch ary sty czn y ch , o k reślan y ch przez kaznodzieję jak o m an ich eistycz- n e 37. H e re ty k a m i są więc w opinii Z elivskiego zarów no księża katoliccy
— w rogow ie h u sy ty zm u , ja k i p rzed staw iciele różnych n u rtó w , m a ją cych w p raw d zie c h a ra k te r an tykościelny, lecz nie w y zn ający n a u k i J a n a H usa. W szyscy o n i są czło n kam i A n ty c h ry sta .
E le m e n ty chiliastyczne, typow e zarów no dla X IV -w iecznych sekt, ja k i nieco p óźniejszych czeskich p ro ro c tw ludow ych, w y s tę p u ją n a jw y ra ź n iej w u k azy w an ej p rzez Z elivskiego w izji zb liżających się w y d arzeń.
W ierzył on, że zbliża się czas tajn eg o zstąp ien ia C h ry stu sa n a ziemię.
P rzy jście to w iązać się będzie z pow szechnym sądem , k a rą dla lud zi n ie
sp raw ied liw y ch i w ielkim uciskiem . W yginą w szyscy „n ie sp raw ie d liw i”
— zarów no w rogow ie „p ra w d y B ożej”, ja k i grzesznicy ·— „m iłośnicy św ia ta ” . P ra d ze p rzep o w iad ał Z eliv sk ý ta k i sam los, ja k i spotkać m iał Jeru zalem : w w y n ik u k a r i k lęsk, jak ie sp ad n ą n a to m iasto, nie zosta
nie zeń k am ień n a k a m ie n iu 38. K aznodzieja po słu g u je się term in olo gią b ib lijn ą. Pisze w ięc o „ohydzie sp u sto szen ia”, jak a zap an u je w czasie zbliżających się dni. Być m oże pod w p ły w em o g a rn ia ją c y c h m asy chi- liasty czn y ch n a stro jó w oczekiw ania, Z elivský głosił: „Jak że w ielk a trw o ga ziem ię tę p rz y g n ia ta ” 39. Z guba czeka cały k le r k ato lick i i blisk i ju ż 34 Por. na ten tem at uwagi H1. G r u n d m a n n a , Hérésies savantes et h éré
sies populaires au Moyen Age, [w:] Hérésie et sociétés..., s. 213 a także interesującą dyskusję nad referatem T. M a n t e u f f l a, Naissance d ’une hérésie, tamže, s. 101.
35 Num quid ovis persequitur lupum, sed lupus ovem. Sic Cayn Abel, Iudei Cristum non Cristus Iudeos, sic heretici cristianos non cristiani hereticos (Zeliv
ský..., s. 131).
36 Tamże, s. 126.
37 Tamże, s. 35. Por. także H. K a m i n s k y , К dějinám..., s. 904.
38 Tekst ten przytacza F. G r a u s , Chudina..., s. 168.
39 Zelivský..., s. 52.
je s t dzień, w k tó ry m zginą w szyscy „źli k się ż a ” i m nisi 40. Jeszcze b a r
dziej ty p o w y te k s t dotyczy cesarza Z y g m u n ta L uksem b ursk iego. Pod w p ły w em A pokalipsy Ž eliv sk ý n a z y w a w ładcę tego „czerw onym sm o
k ie m ”, k tó ry będzie zw iązany n a okres ty siąca la t 41. Z guba sp o tk a także k ró la W acław a IV. M ożna tu dostrzec w y ra ź n y oddźw ięk n ied aw n y ch an ty h u sy c k ich posunięć tego w ładcy. S y m p to m y w ielk ich w y d arzeń sp ro w ad zają się u Ž elivskiego nie ty lk o do· w izji ucisku zw olenników p ra w d y i p rzy jśc ia k a ry , jak a sp o tk a niesp raw ied liw ych . E. M aleczyń- sk a p rzy ta cz a w ypow iedzi Ž elivskiego św iadczące, że zdaw ał on sobie sp raw ę z istn ie ją c y c h k o n flik tó w społecznych. Słow a o k ró le stw ie cze
skim , k tó re nosi płód w łonie i k rzy czy rodząc, ta k ja k ju ż w w ielu m iejscach k rzy czą chłopi u ciśn ien i przez prześladow ców 42, św iadczą do
b itn ie o w y stę p u ją c y ch u niego pow iązaniach w y d a rz eń p o p rze d z a ją cych zstąp ien ie C h ry stu sa n a ziem ię z zupełnie re a ln ą św iadom ością u ci
sk u społecznego.
Z apo w ied zian y w A pokalipsie o k res w ielkich p rześlad o w ań , w edług Ž elivskiego już się rozpoczął. J e d n a k ż e nie są to· czasy b iern eg o p o d
porząd k o w an ia ludzkości w y d arzen io m zapow iedzianym w pro roctw ach.
B ędą to czasy w a lk i p rzy czynnym udziale ludzkości. Z apow iedziani w ew an g elii „fałszyw i apostołow ie i fałszyw i p ro ro c y ” ju ż pojaw ili się n a św iecie. S ą nim i w szyscy, k tó rz y głoszą idee sprzeczne z n a u k ą H usa i o d ciągają od n iej lud, a w ięc teologow ie an ty hu sy ccy. Ž elivský w y m ie
n ia k o n k re tn ie ty c h czeskich teologów , k tó rz y opuścili u n iw e rs y te t p ra sk i p o jego husow skiej refo rm ie (1409 r.) i znaleźli się n a em ig racji
w K rakow ie, szerząc sta m tą d ag itację an ty h u sy c k ą 43. E w angeliczny tek st o p rześlado w an iach ch ry stian izm u n asu w a Ž elivsk iem u po ró w nan ie z a k tu a ln ie szerzącą się id eą h u sy ty z m u i sp o ty k a ją cy m i ją oskarże
niam i: w iecie, że słow o Boże rozszerzyło się przez całe Czechy i M oraw y, więc też n a p rz e d n ie jsi k a p ła n i o sk arżając je p rze d k ró lem i k siążętam i m ówią: p o d b u rzy ł lud, po czy n ając od P ra g i aż tu, to je s t do K u rii R zym skiej, do K o n sta n cji lu b W ę g ie r44. U tożsam ianie czasów a k tu a ln y c h z b ib lijn y m i w y stę p u je w ró żn y ch tek sta ch h u sy ckich a także w in nych n u rta c h h erety ck ich , zwłaszcza· ty p u chiliastycznego.
N iek tó re e le m en ty k azań Ž elivskiego pozw alają ju ż w idzieć w nim p rzy sz łeg o przy w ódcę ludow ego p o w stan ia praskiego. N aw ołuje on bo
w iem obrońców „p raw d y B ożej” do czynnego w y stą p ie n ia przeciw p rz e śladow com . W alkę z p rzeciw nik am i idei h u sy ckich kazn od zieja p rz e d s ta w ia ja k o w a lk ę z A n ty c h ry ste m . Z stąp ien ie C h ry stu sa n a ziem ię w in n o być poprzedzone czynnym w y stąp ien iem zw olenników h u sy ty zm u , k tó r z y s ta n ą się „ry c e rza m i ch w ały jego w w alce z A n ty c h ry ste m i jego czło n k am i” 45. W tedy to zostanie im o zn ajm io n y pokój, podobnie ja k
40 Tamże, s. 243. Można tu dostrzec wyraźne zbieżności z w izjam i niektórych chiliastów z X IV w. np. Braci Apostolskich i ich przywódcy Dolcino. Por. T. M a n t e u f f e l , Narodziny herezji, s. 103 nn.
41 Por. F. M. B a r t o š , Husitská revoluce I, s. 88.
42 Zelivský..., s. 50. Przekład w ypow iedzi Želivskiego przytacza E. M a l e c z y ń - :S k a, op. cit., s. 390.
48 Quia tunc tem poris aput Corinthios erant pseudoapostoli, qui inficiebant com unitatem post cognitam veritatem , sicut nunc in partibus nostris exierunt falsi prophete ut Cardinalis cum suis et in Polonia Palecz, Marzyk, et qui seducunt in Bohemia a comunione iuvenes et senes, qui cum suo fermento ypocritico multa mala fecerunt querendo suum honorem e t defendendo suas tradictiones (Zelivský..., s. 20).
44 Tamże, s. 23.
45 Tamże, s. 49—50.
E L E M E N T Y C H IL I A S T Y C Z N E W P O G L Ą D A C H Ž E L I V S K IE G O 249 apostołom . Ten m oty w C h ry stu sa przychodzącego, ab y po do konaniu k a ry o zn ajm ił pokój, je s t ty p o w y d la w szy stk ich n iem a l w izji ch ilia
stycznych, w edług k tó ry c h , p o o kresie w alk, k lęsk i zagłady n a sta n ie k ró le stw o w olności i pokoju. Ž eliv sk ý p o d k reśla a k ty w n y udział w tej w alce lu dzi — ry c e rz y p raw d y . N ajb ard ziej je d n a k isto tn e je st to, że
„m ądrość św ia ta i jego p y c h ę ” zniszczyć m a ją ludzie p r o ś c i46. J e s t tu w ięc pow iązanie ch iliasty czny ch w izji drugiego p rzy jśc ia C h ry stu sa i w alk z A n ty c h ry ste m , z ra d y k a ln y m i p og lądam i społecznym i. T ak też m ożna rozum ieć w ezw anie, ab y lu d grom adził się n a w zgórzach na w zór ew angelicznych rzesz zb ierający ch się n a górze T a b o r 47. W ezw anie to w y ra ź n ie zbliża p rask ieg o k azn o d zieję do ludow ego chiliazm u, zw łaszcza że w lip cu 1419 r. poutí na hory zaczynały się w Czechach rozw ijać.
116 lipca, n a niew iele dni p rz e d w y b u ch em p o w sta n ia w P ra d ze mówi:
„N iech baczy lu d p rask i, aby jednym · d u ch em był o g a rn ię ty ” 48.
P rześledźm y z kolei w izję zbliżających się n o w y ch czasów, ta k w y raźn ie w y stę p u ją c ą w k a z an ia ch Želivskiego. Zgodzić się m ożna z uw ag ą jedneg o z b adaczy o joachim ickim c h a ra k te rz e oczekiw anego przez p ra skiego kaznodzieję „k ró lestw a d u ch a św ięteg o ” 49. P ojęcie „k rólestw a d u c h a ” , „czasu d u c h a ” lu b „epoki d u c h a ” je s t c h a ra k te ry sty c z n e dla w ielu te k stó w chiliastycznych. O znaczało ono ów o sta tn i w dziejach ludzkości, błogosław iony, ty sią c le tn i okres w k tó ry m z a p an u je pow szech
ne szczęście i pokój. W edług Ž elivskiego „k ró lestw o ducha św ięteg o ” ·—
to zbliżający się s ta n szczęśliw ego b y to w an ia w y b ra n y c h —■ w yznaw ców idei husyckich. Z godnie z tra d y c ją ch iliasty czn ą w ierzy ł on, że zbliża
jąca się epoka trw a ć będzie ty sią c la t — n a_tyle la t bow iem u jarzm io n y zostanie apo k alip ty czn y „czerw ony sm o k ”. Z elivský b y ł p rzek o n an y , że zbliża się czas całkow itej od n o w y K ościoła i ludzkości. U żyw ane przez niego o k reśle n ie status mundi renovabitur50 w y ra ż ało tra d y c y jn e n a dzieje chiliastyczne. W spom niany ju ż czeski c h iliasta M aciej z Jan o w a oczekiw ał ry ch łeg o n a d e jśc ia czasu, w k tó ry m C h ry stu s zstąpi n a ziem ię, zgrom adzi sw ych w iern y ch uczniów i dokona dzieła pow szechnej o d now y 51. Rozpocznie się w te d y o czekiw ana szczęśliw a epoka. Rów nież u Ž elivskiego w izja zb liżających się czasów je s t w iz ją rad o sn ą i p e łn ą nadziei, m im o prześlado w ań, jak ie sp o ty k a ją i spotykać jeszcze b ędą zw olenników p raw d y . Noc A n ty c h ry sto w a ju ż się ro zja śn ia i C h ry stu s u k a z u je się w ie rn y m r y b a k o m 52. Z eliv sk ý je s t głęboko p rzek o n an y o w y ją tk o w e j roli, ja k ą m a ją odegrać Czechy w zb liżającej się now ej epoce. W ierzy, że „ d ru g ie p rz y jśc ie ”, jedn oznaczne dla niego ze zw ycię
stw em idei h u sy ck iej je s t bliskie. N a stąp i ono n a jp ie rw w Czechach a później w cały m K ościele, tj. n a cały m ś w ie c ie 53. „Czesi, m iejcie n a dzieję, że P a n p rzed w ieczorem p rzy jd zie, a spóźniać się nie będzie, po
kój o z n a jm u ją c ” 54. T e n ad zieje ry ch łeg o p rzy jścia, poprzedzonego głosem
46 Ideo necesse est, u t stulti predicent et destruant sapiendam, huius m undi et superbiam dyabolicam et confundant v ir tu te divina (Zelivský..., s. 181).
47 Por. uwagi A. M o l n á r a, Eschatologická naděje..., s. 54.
48 Zelivský..., s. 249. Por. E. M a l e c z y ń s k a , op. cit., s. 392.
49 E. S t e i n , Zelivský..., s. 13.
50 Por. uwagi A. M о 1 n á r a, Eschatologická naděje..., s. 36.
51 M a t h i a s d e l a n o v , Regulae..., IV, Pragae 1913, s. 179 nn.
52 Zelivský..., s. 38.
53 О pie Criste, utinam m o rte m non gustarem,us, donec viderem u s Filium ho
minis v e n ien tem in regno suo p rim u m in Bohemia, d e m u m in tota ecclesia etc.
(Zelivský,.., s. 184).
54 Ergo, Bohemi, habeamus spem, quia sero Dominus veniet et non tardabit, pa
cem annunciando (tamże, s. 49).
P rzeg ląd H isto ry czn y — 4
trą b A pokalipsy, żyw o p rzy p o m in ają ludow e p ro ro c tw o chiliastyczne z niew iele późniejszego Okresu. P rzy toczm y dla p o ró w n a n ia tek st z 1420 r.: Pan jíž ve dvéřéch s t o j í---protož velmi pilně bděme, neb nevieme, kterou hodinu anděl třetí v trúbu zatrúbi — -—■přijde и uobla- ciech s velebnosti svú a s moci v e lik ú---55.
C yto w an y te k st Ž elivskiego o bliskim zstąp ien iu C h ry stu sa n a zie
m ię w nosi rów nież isto tn y ele m en t c h a ra k te ry z u ją c y nadchodzącą szczę
śliw ą epokę. O czekiw ane ty siącletn ie królestw o, głoszone przez Jo ach im a z F iore i jego następców , w śród n ich rów nież p rzez czeskich m ille n a ry - stów M ilicza z K ro m iery ża i M acieja z Jan ow a, w iązało się zaw sze ze sta n e m niezm ąconego n iczy m pokoju, jaki. m iał zapanow ać w śród szczę
śliw ych w y b r a n y c h 3β. Idea k ró le stw a p o k oju n a ziem i — in te g ra ln y sk ła d n ik średniow iecznego chiliazm u — znalazła rów nież w y raźn e odbi
cie w po g ląd ach J a n a Ž elivskiego.
R adosna w izja n ad chodzącej ch w ili zstąp ien ia C h ry stu sa na ziem ię połączona je s t u Ž elivskiego z w ia rą w zw ycięstw o. Z bliżającą się szczę
śliw ą epokę utożsam iał z triu m fe m id ei husyckich. Czechom „poniżanym , w y śm iew anym , p rze z y w a n y m h e re ty c k im i” p rzepo w iad ał n ad ejście dni ch w ały 57. Idee husyckie, k tó re ju ż szerzą się w C zechach, p rz e n ik n ą na cały św ia t a zw łaszcza do ziem sąsied n ich — Ą.ustrii, P o lsk i i W ęgier 58.
Z a ry so w u je się tu w p raw d zie bardzo ogólna, lecz nied w u zn aczna w sw ej treści w izja p rzy szłej, oczekiw anej p rzez chiliastów epoki jak o zw ycię
skiego królow an ia społeczności w y b ra n y c h — w yznaw ców h u sy ty zm u . W p o ró w n a n iu z h u sy c k im i tek sta m i ch iliastyczny m i, w izje Z eliv - skiego od znaczają się w iększym zbliżeniem do k o n k re tn y c h w aru n k ó w czeskich. O p e ru ją rea ln y m i pojęciam i, jak ich d arm o szukalibyśm y w p ro ro ctw a c h ludow ych. F a k t te n nie neg u je w niczy m ich chiliastycznego c h a ra k te ru . W u jęciu Ž elivskiego czynne w y stąp ien ie m as lu dow ych jest niero zerw aln ie zw iązane z w y p e łn ie n im się p ro ro c tw b ib lijn y c h . P rzek o n an ie o zw ycięstw ie w yznaw ców idei hu sy ckich podp orządk o w ane je s t o p a rte j h a tek sta ch p ro ro czy ch w ierze w n ieu ch ro n n e n a d e jśc ie now ej, ty sią c le tn ie j epoki w dziejach ludzkości. Zgodzić się m ożna z poglądem , podzielonym p rzez w iększość badaczy, że Ž eliv sk ý nie w y tw o rz y ł ro z b u dow anego sy stem u chiliastycznego. R ozw ażania historiozoficzne, p ró by u sta le n ia now ych podziałów dziejó w ludzkości, do konyw ane przez n ie
k tó ry c h te o re ty k ó w chiliazm u b y ły m u obce. T rzeba w ogóle w ziąć pod uw agę, że średn io w ieczn y ch iliazm rza d k o p rzy b ie ra ł postać no
w ej, rozb ud o w an ej k o n stru k c ji teo re ty c z n e j. W czeskich ludo w y ch p ro ro ctw a c h chiliasty czn y ch , ta k b liskich n ie k tó ry m w ypow iedziom Ze- livskiego, tru d n o b y łoby d o strzec sp recy zow an y system . P ra sk i k azno d zieja n iew ą tp liw ie nie b y ł te o re ty k ie m chiliazm u, n a to m ia st — ja k s ta ra liśm y się w y kazać — p rzy jm o w a ł zasadnicze ele m en ty tej idei. Z t r a d y c y jn ą treścią śred n io w ieczn y ch w ierzeń m ille n a ry sty c zn y c h w iązał ra d y k a ln ie sform u ło w an e p o stu la ty zb u rzenia starego p o rzą d k u kościel
nego i p rze k o n a n ie o n a d e jśc iu now ej epoki, w k tó re j m ia ły zostać speł
nion e dążen ia w yznaw ców h u sy ty zm u . N a p y ta n ie sta w ia n e w lite ra tu rz e h usytologicznej, czy Ž eliv sk ý b y ł chiliastą, należy odpow iedzieć
55 Cyt. w g R. К a 1 i v o d a, V y tv o řen í revoluční ideologie selskoplebejského T á
bora, „Filosofický Časopis” 1957, nr 6, s. 828.
58 Por. m. in. M a t h i a s d e I a n o v, Regulae..., IV, s. 178 nn.
57 Hoc fiet Bohemis post istam derisionem et hereticationem, adhuc in duentur honore... (Z elivský..., s. 26).
68 Por. E. M a l e c z y ń s k a , op. cit., s. 392.
E L E M E N T Y C H IL I A S T Y C Z N E W P O G L Ą D A C H Ž E L I V S K IE G O 251 tw ierdząco, z ty m jed y n ie zastrzeżeniem , że stw ierd zen ie to od nosim y do o k resu poprzedzającego w y b u ch ludow ego p o w stan ia w P ra d z e w lip -
cu 1419 roku.
Стайислав Былийа
ХИЛИАСТИЧЕСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ В МИРОВОЗЗРЕНИИ ЯНА ЖЕЛИВСКОГО
Оценка идей превозглашаемых выдающимся проповедником и гуситским предводителем Яном Желевским являлась предметом многих расхождений. Продолжает вызывать споры вопрос связи пражского проповедника с хилиастическим руслом раннего периода гуситского движения. Анализ проповедей Желивского 1419 г. позволяет в этих текстах усматривать черты традиционного средневекового хилиазма, развитого Иоахимом Флорским и его про
должателями, так и оригинальные элементы. Основываясь на Апокалипсисе Желивский строит традиционную хилиастическую схему: образ крушения Церкви и Вселенной, на- схождение Антихриста на землю, ожидание больших сражений и катастрофических событий, наконец победа избранных и пришествие счастливой эпохи мира и справедливости. В этой традиционной схеме появляются новые мысли. Апокалиптические предсказания Желивский переносит На почву конкретных чешских отношений. С реалиями жизни современной ему Чехии связано видение миропадеНня. В его проповедях появляется острая критика духо
венства, стяжательства богатства церкви, Несправедливости и высокомерия людей светских Смысл происходящих перемен состоит согласно Желивскому в борьбе двух сил — защит
ников правды (исповедующих гуситизм) и их противников — слуг Антихриста. Хотя ре
шающую роль в грядущих событиях он приписывает вмешательству божественного про
мысла, однако четко подчеркивает необходимость активного участия справедливых людей в борьбе с силами Антихриста. Предсказывает скорое пришествие Христа На землю и раз
гром Антихриста. Прага должна была стать по Желивскому Новым Иерусалимом. Из среды исповедующих гуситизм должно было родиться новое человеческое общество избранных.
Традиционный иоахимизм в воззрениях Желивского изменен и преобразован. Образ гря
дущей, тысячелетней эпохи Не дождался у него более подробного развития. Хилиазм был однако одной из основных составных частей его учения, а в идеях Желивского выступает ряд элементов, которые позднее появятся в революционном таборитском хилиазме. Это утверждение остается не без Значения при оценке хйлиастического русла в совокупности гуситской идеологии.
Stanisław Bylina
LES ÉLÉMENTS CHILIASTIQUES DANS LES IDÉES DE JEAN ZELIVSKY
L’interprétation des idées de Jean Želivský, ém inent prédicateur et l’un des chefs du m ouvem ent hussite, a fait l’objet de nombreuses discussions. Parm i les problèmes ouverts, il y a la question des rapports de ce prédicateur avec le courant chiliastique. L ’auteur découvre dans les sermons de Zelivsky aussi bien des élém en ts du m illénarism e traditionnel m édiéval, développé par Joachim de Flore e t ses continuateurs, que des élém ents originaux et novateurs. Sur la base de l’Apocalypse, Zelivsky évoque les thèmes chiliastiques traditionels: déchéance d e - l’Eglise et du monde, avènem ent de l ’Antéchrist, attente de grandes luttes et d’événem ents cata
strophiques, enfin victoire des élus et début d’une ère hereuse de paix et de justice.
Mais dans ce schém at traditionnel on retrouve des aspects nouveaux. Les prévisions apocalyptiques sont transportées sur le terrain de la société tchèque. La vision de la déchéance du m onde est liée aux réalités de la Bohêm e contemporaine. Les
sermons enterprennent une critique violente du clergé, des richesses de l ’Eglise, de l ’injustice et de l ’orgueil des laïcs. Les transformations im m inentes se ramènent, selon Zelivsky, à la lutte entre deux forces: entre les défenseurs de la vérité (les hussites) et leurs adversaires (les serviteurs de l ’Antéchrist). Prague deviendra la nouvelle Jérusalem ; c’est parmi les hussites que va naître la nouvele société des élus. Certes, le prédicateur n ’a pas développé de m anière concrète la vision du nouveau m illénarism e, cependant le m illénarism e est un des élém ents constitutifs de sa doctrine, et nous constatons chez Zelivsky une série de m otifs qui apparaîtrons plus tard dans le m illénarism e révolutionnaire des taborites. Cette constatation n ’est pas pas dénuée d’importance pour l ’appréciation du rôle du courant chiliastique dans l’ensem ble de l ’idéologie hussite.
