m i e s i ę c z n i k l i t e r a c k i
ROK III NR3
ROK III K A M E N A NR. 3 (23)
MIESIĘCZNIK LITERACKI
LISTOPAD 1935 R.
T R E Ś Ć N U M E R U T R Z E C I E G O :
B R O N . L. M I C H A L S K I W ę d r o w i e c str. 4 1 L E W G O M O L I C K I J W s p o m n i e n i e o p o e c i e 42 F R . A R N S Z T A J N O W A O s t a t n i film . 4 3
P A W E Ł H E R T Z K r a j o b r a z 4 4
S T E F A N N A P I E R S K I E l e g j a . . . . 44 L U D W I K Ś W I E Ż A W S K I D w a j n o c n i p r z e c h o d n i w Pizie 44 L E O N P A S T E R N A K N o k t u r n . . , 4 5
J A N I W A Ń S K I ***
4 5 S T A N I S Ł A W C Z E R N I K L a u r o w o i k o n k u r s o w o 4 6 J U L J A W I E L E Ż Y Ń S K A W stulecie u r o d z i n wielkiego
p o e t y 4 8 G I O S U E C A R D U C C I H y m n d o szatana 50
D i s p e r a t a 5 0
W A L T W H I T M A N Ś p i ą c y . . . . 51
H A N S C A R O S S A
* * *51
O T O K A R B R Z E Z I N A M o j a m a t k a . . , 52
F R A N C I S Z E K H A Ł A S
* * *52
J A N S M R E K Ballada o m i ł o ś c i c y n i c z n e j 53 P i e ś ń w i o s e n n a 53 R A I N E R M A R I A R I L K E D z i e ń jesienny 54
G E O R G H E Y M W i e c z ó r 54
I G N A C Y G Ą S I O R S e r w y . . 54
Z D Z I S Ł A W P O P O W S K I W i e c z ó r n a d L w o w e m 55 M A R J A S Z C Z E P A Ń S K A List . . . . 55 K A Z . A N D . J A W O R S K I P r z e g l ą d p o e z y j 58
N o t y . . . . 60
Wkładka linorytowa ZENONA WAŚNIEWSKIEGO:
Motyw z Chełma.
Redakcja: Kazimierz Andrzej Jaworski, Chełm Lub. Reformacka 43.
Przyjmuje w poniedziałki od 15 do 16-ej.
Wydawnictwo i Administr.: Zenon Waśniewski, Chełm Lub.
Reformacka 15 B.
Redaktor odpowiedzialny: Wawrzyniec Berezecki Redakcja i administracja w lipcu i sierpniu nieczynne.
Prenumerata roczna 10 (numerów) 4 zł., półroczna (5 numerów) 2 zł. 25 gr.
Należność uiszcza się zwykłym przekazem lub przekazem rozrachunko- wym (niebieskim)
CENA NUMERU POJEDYNCZEGO 50 gr,
miesięcznik literacki
rok III Listopad 1935 r nr. 3 (23)
WĘDROWIEC
G ł o w a , s p a r t a w e j r z e n i e m o c z t e r o ś c i a n ciszy o d m y k a s e n n ą r ó ż ę s u f i t u bez s z m e r u .
Z izby, s k ą d złej j e s i e n i i d e s z c z u p l u s k słyszę, k a m i e n n e j d o l i w i ę z i e ń , w p o d r ó ż się w y b i e r a m .
D ł o ń b e z m i ł o s n ą k t ó ż z a m k n i e c i e p ł y m u ś c i s k i e m ? N i c i e b i e , ni c i e b i e d ł o ń m a z z i m n e g o s r e b r a : t y l k o m r o c z n a s a m o t n o ś ć ócz n o s t a l g j ą , b ł y s k i e m , t y l k o żywioł — ż y w i o ł e m s e r c a w g i ę t k i c h ż e b r a c h .
I d ę : — k l ę s k i p o w i c h n i ę ć cedzą p o t u gorycz.
J e d n o : — m i ł o ś ć , n i e n a w i ś ć n a c i ę c i w i e c h u c i strzałą w i o s n y b e z ś m i e r t n e j drżą i d z w o n i ą b o r e m siły, p r z e d k t ó r ą t o b i e a n i m n i e n i e u c i e c .
Bazalt ż a ł o b n y c h d r ó g ze s t ó p z w i e w a w i c h r t ę s k n o t . W w i c h r z e r o s n ę d ą ż e n i e m n a d szczęście szczęśliwy;
Ż e b y j a ś n i e j -— t o wierszy f i o l e t o w e p r z ę s ł a r z u c a m , ś w i a t ó w m y c h b o s k i c h n i e u g i ę t y c h c i w i e c .
G d y mi z d r z e w , p r ó c h n i e j ą c y c h na b e z d r o ż a c h , w ę ż e syczą ś m i e r ć : — w ś m i e r c i legniesz ł a c h m a n e m b e z c z y n u ! A l e ja n i e u s t a n ę , l ę k z m r o ż ę , zwyciężę,
aż n a d t o b ą , n a d sobą ś w i a t j a s n o s k r z y d ł y r o z w i n ę . BRONISŁAW LUDWIK MICHALSKI
kamena
K A M E N A
W S P O M N I E N I E O P O E C I E
Zdaje się, że to jeszcze tak n i e d a w n o s p o t k a ł e m go na ulicy. Sam m n i e zatrzymał (szedłem, czytając). Bez k a p e l u s z a — było jeszcze ciepło — i włosy jego m i ł e m i k o s m y k a m i zawijały się na s k r o n i a c h . Ze swym wzruszającym, zlekka k w a ś n y m u ś m i e c h e m . Rozgadać n a m się jakoś nigdy nie zdarzyło. Myślę dzisiaj — dlatego, że wydawało mi się zawsze, jakby czepiał się wzrokiem, niby szukając czy o c z e k u j ą c czegoś. T e g o właśnie b a ł e m się instynktownie: cóż m u „ d a ć " z siebie mogłem, a m o - że jeszcze było za wcześnie. Czy we m n i e tylko coś odczuwał, czy szukał we wszystkich — w człowieku czy — człowieka? Ze swej strony m o g ł e m tylko współczuć jego k r a ń c o w e j samotności.
W i d z i a ł e m , jak żył po m ę c z e ń s k u , wyznając swój tragizm, swą upartą p o w a g ę on, B r o n e k Michalski, k t ó r e g o w kółku przy- jaciół, w atmosferze w z a j e m n y c h żarcików nie b r a n o zbyt po- ważnie. Ale inaczej nie mógł, taki już był od u r o d z e n i a . W t e d y , jak i innym jeszcze razem (gdyśmy w nocy rozstawali się na ulicy) staliśmy n a p r z e c i w k o siebie, czując p o t r z e b ę uczynienia czegoś dla k t ó r e g o ś z nas—ściślej dla niego — czegoś jedynego, coby ratowało, i nie wiedzieliśmy właściwie czego. Miałem w r ę k u wiersze Baratyńskiego (czytałem je właśnie). Rozmawialiśmy o wierszach i naszej biedzie. P o w i e d z i a ł e m wtedy, że „nie po- zostaje nic i n n e g o , jak żyć wierszami". Przytaknął mi jakimś n i e p r z y t a k u j ą c y m t o n e m . A tymczasem cała powaga jego wy- pływała stąd, że był o p a n o w a n y przez wiersze. Żył rzeczywiście tylko niemi i gdy wiary więcej nie stało, skutek był jeden: nie- ma już życia. W t e d y szedł w jakiejś n i e p o t r z e b n e j sprawie, k t ó r a i tak przed niczem nie ratowała. W płaszczu z przykrót- kiemi rękawami. T r z e b a było pójść za nim, coś przedsięwziąć a!e co ?
A o t o obrazek stylowy z jego życia. Michalski czasem g o d z i n a m i leżał w ciągu dnia na łóżku, położywszy nogi na
poręczy. Towarzysze śmiali się z niego, lecz o n z n i e z m ą c o n ą
powagą o d p o w i a d a ł : „ N i e myślcie, ja ciężko p r a c u j ę . N i e piszę
wierszy, ale je u k ł a d a m " I miał rację, to właśnie były dni jego
ostatniego „ r u c h u " . Należał o n d o specjalnego typu t w ó r c ó w —
takich, którzy prawdziwem życiem żyją tylko w chwilach twór-
czości. N a t c h n i e n i e — t o jedyna moc, dźwigająca ich siły W t e d y
tylko myślą, rozglądają się w o k o ł o i widzą życie prawdziwie,
po s w o j e m u . Można o nich powiedzieć, że piszą wcześniej, niż
żyją. Ich doświadczenie życiowe jest d o ś w i a d c z e n i e m t w ó r c z e m .
C z y t a ł e m wiersz „ T o p i e l c y " , n a p i s a n y p o d o b n o na p a r ę d n i p r z e d ś m i e r c i ą . T o nie p r o r o c t w o i n i e p r z e d ś m i e r t n a n o t a t k a w i e r - szem. T o już był p r a w d z i w y akt ś m i e r c i . Z i m n o , n i e s w o j o c z u j e się człowiek, c z y t a j ą c i w i e d z ą c o t e m . P ó ź n i e j p o w t ó r z y ł już tylko s a m n a m b u l i c z n i e w życiu to, co j u ż s i ę s t a ł o , gdy o z m i e r z c h u leżał n i e r u c h o m o na ł ó ż k u , przymrużywszy oczy.
W t e d y w b r z m i e n i u u k ł a d a j ą c y c h się w u m y ś l e wierszy słyszał z a p e w n e p l u s k w o d y , jak p ó ź n i e j , gdy już t o n ą ł , m u s i a ł y m u w g a s n ą c e j ś w i a d o m o ś c i d ź w i ę c z e ć te wiersze.
LEW GOMOLICKIJ O S T A T N I F I L M
W niesamowitem kinie ostatni film się śni:
„Sen o Lublinie, film au relenti"
Wycięte strzępy taśmy, napisów brak,
któż sens powieści wyjaśni?
Wszystko nawspak.
Jakieś blade widmo wiozą skrycie, tajemnie
nocą.
Księżyc pod kolami powozu, koła pod nim kamiennie turkoczą.
Narożnej kamienicy stróż, Lew, groźnie potrząsa grzywą;
w gniewnych oczach kamienicy Sobieskich błyskawice niebieskie
z pod fioków świecą, już z Domem Acerna siwym pod ramię
wprost koni rozbieganych lecą.
Trzy Bramy,
wiatraki szumiące skrzydłami, zastępują drogę;
za niemi tuż
wąwozem ciasnej ulicy
tłoczą się koniom pod nogi Baszta z Mennicą.
Górą
Zamek Królewski w srebrnej łodzi po chmurach
goni powóz, rozpuściwszy żagiel.
I nagle Małe Lwiątko na kozioł skacze.
Prędzej, prędzej, bo chwyci wodze półdjablę !
Ach, nie wiem, co film ten znaczy, i nie wiem, czemu w tem śmiesznem kinie ktoś gorzko płacze,
i czemu serce tak bije trwogą,
gdy wiozą tajemnie wśród nocy widmo niczyje.
FRANCISZKA ARNSZTAJNOWA
K A M E N A
K R A J O B R A Z O, chłodne chmur archipelagi, płynące, jak muzyka.
Obłoków wiatrem wzdęty żagiel na jasnym wschodzie znika.
Lecz zachód, północ i południe w pochmurny skryte welon, jak trzy umarłe, puste studnie, chłodem i nocą wieją.
Spowite w gwiazdy, jak w łańcuchy żałobnych, srebrnych kwiatów, oddają pocałunek głuchy odchodzącemu latu.
Na wschodzie obłok jeszcze chłodem
o nieba tarczę trąca i luna wisi nad ogrodem jak lutnia już milcząca.
PAWEŁ HERTZ E L E G ] A
Najpiękniejsze wiersze Leopardiego, Najsmutniejsze, najbardziej prawdziwe, Przyjaciela wspominają dawnego, Zbiegłe lata, uczucia nieżywe.
Jakby niebem głębokiego lata W dziwnym dreszczu, pełnym nadziei, Przepłynęły chmury popielate, Białe ptaki sinej zawiei.
Ach, wspominam twój głos wzruszony, O, mój prosty w wyszarzałej kurtce, Usta zwarte, zaciśnięte dłonie!
— Nie zobaczymy się wkrótce.
STEFAN NAPIERSKI D W A J N O C N I P R Z E C H O D N I E W P I Z I E
Mnie i cień mój, dwóch nocnych przechodniów, nas samych idących w noc przez Pizę, w oniemiałem mieście
zastał powiew astralny, przez świat mknąc jak przez sień.
Zegar liczył godziny za framugą bramy.
I nagle wicher hula przez cieple ulice.
Na wieży głodu blask się elektryczny wiesza, kościotrup w bladem płótnie te mury i okna tutaj rwąc ciała synów, sam szarpany głodem nad kupą drogich kości pomarłych w męczarni ojciec, straszny niedojad, zamierał Ugolin.
Mieszkanie moje obce. Ulica milczenia.
Na Santa Maria okno, szklana noc. Tam zjawa, wylot na zrębie miasta. Wyrzeźbiona nawa i spokój nieziemskiego oświetlenia.
Jakby z marmurów wyszła fosforyczna dusza, jakby błyszczał przez wieki świecznik Galileusza.
W zielonem świetle cisza albo zap.ch mszalny.
Bóg, znużony odkrywca, tutaj odpoczywa.
Pod jego niebem nocnem piękna wieża krzywa, i tylko ja tu jestem i oddech astralny.
LUDWIK ŚWIEŻAWSKI
K A M E N A
N O K T U R N * ) W gniewie się cały zasklepiam tkwię w celi jak nabój w pocisku
noc mruga gwiazdami lecz podejść się boi i blednąc spogląda nam w ślepia
spójrz piętra na piętrach w ceglastym połysku Taśmy ostro nabitych naboi.
Spiekota warg naszych o burzę woła
o wicher co w kraty się wplecie oburącz bramy wyrwie zawiasom i runie schodami w głąb
a tu we dnie świszczą słońc wirujące koła wsączając gorączkę opuchłym murom
nocą zaś nienawistnie lśni księżycowy krąg.
Kroki biją o beton — to spada kroplami czas karabin strażnika kolbą trąca o mur
czasem bagnet błyskiem w ciemności wystrzeli
i po kratach zadźwięczy stalowy blask — głosy przechodni w noc spadają jak w wór
i sterczy groźny arsenał — krwawy więzienny obelisk.
LEON P A S T E R N A K
*) W i e r s z w y j ę t y z m a j ą c e g o się w n a j b l i ż s z y m czasie u k a z a ć z b i o r k u L . Pasternaka
p . t. „ D z i e ń p o c h m u r n y " **
*
Z dwóch stron dwa wielkie i ponure gmachy mały ogródek obiegły:
jeden ponury i okratowany — Więzienie drugi — błyszczący czerwonemi cegły — Sąd I każde wiosny drgnienie,
każdy ożywczy prąd
rozbija się o martwe i milczące ściany.
Biedny, więdnący ogródku, jesteś, jak moja dusza, pełna zwątpienia i smutku, zamknięty wpośród murów, zdała od ptaszęcego chóru, zdała od wiosny porywów i czaru.
Rozpaczna nuda,
niby kobieta zła, stara i chuda ma tu swe panowanie.
Biedny więdnący ogródku:
Czy się tu kiedy dzień słoneczny stanie?
Czy wśród ścian zimnych mroku, któregoś dnia, miesiąca, czy roku,
przyjdzie z n i s z c z e n i a d e m o n z ł o t o w ł o s y , przemówi do cię potężnemi głosy
i ramionami ze stali te mury ciężkie rozwali
i rzuci hasło w świat takie potężne, że w proch się zwalą ramiona orężne
i będzie świat W o l n o ś c i i Z b a w i e n i a w którym nie będzie sądów ni więzienia?
Wtedy wśród słońca czaru powolutku, zakwitniesz, smutny ogródku.
J A N IWAŃSKI
K A M E N A
L A U R O W O I K O N K U R S O W O
Pragnę możliwie najobjektywniej zastanowić się nad niektóremi szcze- gółami działalności Polskiej Akademji Literatury, oraz nad wzajemnym stosunkiem tych dwu ogniw: Akademji i pisarzy. Uwagi moje nie będą zapewne zbieżne z ogólnie rozpowszechnionym poglądem, a ta rozbież- ność wynika nie z jakiegoś oryginalnego sposobu oceniania zjawisk, tyl- ko z odmienności punktu obserwacyjnego. Mój punkt obserwacyjny jest najzupełniej ustronny. Nie znam, nawet z „widzenia", ani jednego aka- demika, nie znam ani jednego literata, wszelkie kulisy życia literackiego w stolicy lub większych ośrodkach są mi najzupełniej obce, w t. z w.
atmosferze naszego życia literackiego nie przebywałem ani minuty. Taki punkt obserwacyjny posiada ważne zalety i ważne wady. Zaletą bez- sprzeczną jest możliwość łatwiejszego spojrzenia na całość, wadą możliwość nieuchwycenia drugoplanowych a ważnych szczegółów.
Ostatnie wydarzenia z gmachu Akademji, odbiły się rozgłośnem echem i wywołały tysiączne sprzeciwy — to sprawa wawrzynów literac- kich. Drugi moment — rozstrzygnięcie konkursu dramatycznego, oprócz uwag Irzykowskiego, nie przyniósł żadnego odgłosu. A jednak publicyści, zajmujący się sprawami literatury, popełnili tu jakiś wielki błąd. Wed- ług mego zdania sprawa wawrzynów jest raczej drobiazgiem, w porów- naniu do sprawy konkursu dramatycznego. Rozdawanie wawrzynów na- leży do działań, które dla rozwoju literatury nie mają znaczenia. To należy do zjawisk obyczajowych, powiedzmy otwarcie — do niezbyt po-
myślnych zjawisk, które na nieszczęście coraz bardziej przyjmują się u nas, i szkoda tylko, że Akademja bierze udział w rozprzestrzenianiu tego trącącego pierwotnością zwyczaju. Natomiast konkurs dramatyczny był zjawiskiem, które mogło mieć znaczenie twórcze, znaczenie nieobo- jętne dla rozwoju naszej mizernej literatury dramatycznej. To była okazja, z której Akademji, jeżeli już podjęła się tej roli, nie wolno było rezy- gnować.
Sprawa wawrzynów ma w sobie jakiś przykry posmak. Nie wiem, kto był twórcą tego pomysłu, ale pomysł ten był naprawdę fatalny i grzeszny. To grzech wobec literatury i społeczeństwa. Beztroskie sadze- nie kwiatów na ruinach literatury, w chwili gdy potrzeba dzielnych rąk do dźwigania łopat, które usuwałyby gruzy i ratowały resztki. Rozdawa- nie wawrzynów w takim stanie rzeczy — to uświęcanie tych ruin. Sądzę, że tylko tego rodzaju krytyka była właściwa. Natomiast krytyka decyzji z punktu widzenia personalnego napewno jest niewłaściwa. Udzielanie laurów stało się złem koniecznem dla Akademji, Akademja zło to speł- niła, jak mogła i chciała, ale wynik rozdawnictwa nie mógł być inny. Jest rzeczą zrozumiałą, że jedne osoby zostały wyróżnione, a dru- gie pominięte, by mogły być wyróżnione następnym razem. Jeżeli ktoś jest zwolennikiem takich odznaczeń, powinien to proste zjawisko zrozu-
mieć i cierpliwie czekać, aż upragnione przez niego osoby zostaną ude- korowane. Inna rzecz, że pierwsze błędy, które popełniono w chwili po- woływania Akademji, długo jeszcze będą się mścić i stawiać instytucję w dwuznacznem położeniu. Jest pewien bolesny komizm w przyznaniu złotego wawrzynu temu, któremu opinja powszechna oddawna przezna- czała miejsce w Akademji. Ale już trudno. Akademja nie ma ochoty na- prawić pierwszych błędów i trzeba się z tein pogodzie Na usprawiedli- wienie może mieć nasza Akademja niejedną kastę z historji Akademji Francuskiej, o ile tego rodzaju przykłady mogą uchodzić za usprawie- dliwienie. Niemniej jednak Akademja mogła spełniać rolę budzieielki i opiekunki. Konkurs dramatyczny był okazją, można powiedzieć, najcen- niejszą. Jak się okazało, Akademja, niestety, okazję tę całkowicie zmarno- wała, nietylko nie przyczyniła się do poprawy, ale twierdzę i uzasadniam poniżej pogłębiła depresję współczesnej literatury dramatycznej. Kon- kurs okazał się szkodliwy w ostatecznym wyniku.
Ogłaszając konkurs, Akademja nie przypuszczała, że odkryje no-
wego Wyspiańskiego. Konkurs przeznaczony był raczej dla szarej masy
dramatopisarzy, i mógł mieć tylko znaczenie wychowawcze. Trudno, by
na za wołanie Akademji objawił się odrazu skończony talent dramatyczny,
gdyż takie talenty nie wyskakują jak deus ex machina. Konkurs mógł
K A. M E N A
najwyżej przynieść kilka dzieł, wykazujących talenty jeszcze nie wyro- bione w trudnej sztuce dramatopisarstwa, talenty początkujące. I te ta- lenty należało w jakiś sposób wyróżnić, niekoniecznie przez udzielenie nagród pieniężnych, niekoniecznie przez wyznaczenie oficjalnych wy- różnień, jeżeli istotnie ani jedna praca, poza utworami Ostrowskiego i Jasnorzewskiej, na takie wyróżnienie nie zasługiwała. Jednakże 15 prac wybrano do wspólnego przejrzenia. Czy istotnie między nagrodzonemi a resztą były tak wielkie różnice, że należało je skazać na zagładę? Czy ani jedna z tych prac nie była proponowana do nagrody lub wyróżnie- nia? Mam wrażenie, że z tą resztą jurorzy obeszli się za bardzo bezcere- monialnie, wrzucając wszystko do kosza.
Mówi się o upadku naszej literatury dramatycznej. Mówi się słu- sznie. Położenie początkującego pisarza dramatycznego jest u nas bezna- dziejne, i dopóki ta beznadziejność będzie trwać, dramat nasz nie pod- niesie się z upadku. Nie można żądać odrazu od początkującego pisa- rza, by przedstawiał arcydzieła, ale mam wrażenie, że nawet arcydzieło pisarza nieobrotnego i nieustosunkowanego zostałoby niedostrzeżone.
Początkujący pisarz dramatyęzny po kilku próbach musi rezygnować z pracy. Odwoływania się do dyrektorów teatrów nie prowadzą do ni- czego. Konkursy dramatyczne są przeważnie przekleństwem dla autorów i mają znaczenie raczej rozstrajające. Dochodzę do przekonania, że w atmosferze protekcji, w jakiej rozstrzygają się przeważnie konkursy, zwłaszcza dramatyczne, mogą się wylęgnąć tylko monstrualne nagrody, a nie wyróżnienia talentów. Przypominam sobie kilka takich konkursów z ostatniego dziesięciolecia. Krewni, koledzy, najbliżsi znajomi jurorów otrzymali nagrody, we Lwowie — lwowianie, w Krakowie — krako- wianie, w Warszawie — warszawianie.
Mieliśmy przyjemne wrażenie, że konkurs Akademji rozpocznie no- wą erę dramatu polskiego. Że nareszcie przyjdzie sąd sprawiedliwy.
Jedno tylko wydaje mi się pewne, że do jurorów z Akademji protekcja nie miała dostępu. Ale sąd nie był sprawiedliwy. Dlatego, że to nie był sąd twórczy, lecz mechaniczny przyrząd selekcji najprymitywniejszego rodzaju. Toteż rezultat takiej mechanicznej selekcji jest wręcz fatalny.
Właściwie sąd nie znalazł ani jednej pracy, godnej wyróżnienia, a przy- znał tylko nagrody dlatego, że się zobowiązał. Wobec tego przyznanie nagród było też raczej przypadkowe, i niczego nie oznacza, a właściwie oznacza, że każda z reszty pominiętych prac mogła w podobny sposób, pod przymusem warunków Zostać nagrodzona. Nie -trzeba dodawać, że takie odznaczenie jest właściwie upokorzeniem laureatów.
Odważę się przeto twierdzić, że Akademja zaprzepaściła sprawę.
Nie chciała wyróżnić tych piętnastu, czy dziesięciu autorów, którzy jed- nak wyróżniali się, chociaż widocznie nie dali skończonych dzieł. Ale które dzieło jest skończonem arcydziełem! Dla naszej twórczości drama- tycznej odkrycie tej nieznanej, chociaż niedoskonałej dziesiątki nie by- łoby bez znaczenia. Za rok, dwa niejeden z nich okazałby się tęgim au- torem, a może nawet dałby rzecz skończoną. Autor dramatyczny odtrą- cany wszędzie, pomiatany nawet przez Akademję nie zniesie takiej atmosfery. A to przecież trwa już od lat. Przestanie się zajmować dra- matami. A na drugi podobny konkurs Akademji wpłynie znowu dwieśęie pięćdziesiąt „dramatów" starych pań, tylko tych piętnastu możliwych już nie będzie.
STANISŁAW CZERNIK
Prawdziwy sympatyk „Kameny" jest jej prenume-
ratorem Komu zależy na rozwoju pisma, ten regular-
nie uiszcza za nie opłatę. Jednajcie „Kamenie" nowych
prenumeratorów!
W S T U L E C I E U R O D Z I N W I E L K I E G O P O E T Y
W r o k u o b e c n y m o b c h o d z i się, czy — d o k ł a d n i e j — po- w i n n o się w świecie poezji o b c h o d z i ć stulecie u r o d z i n G i o s u - ego C a r d u c c i . R o c z n i c o w e odżywanie p o e t ó w jest silniej lub słabiej wyczuwaną r e t r o s p e k c j ą , tymczasem, p r z y n a j m n i e j w Pol- sce, tego n a j p o t ę ż n i e j s z e g o p o e t ę W ł o c h p o D a n t e m , j e d n e g o z n a j w i ę k s z y c h w E u r o p i e w w. XIX, p r z y t e m j e d n e g o z naj- wcześniej w y r ó ż n i o n y c h nagrodą N o b l a (1905), z p o w o d u rocz- nicy n i e m a l się d o p i e r o o d k r y w a . Zna go i przekłada k i l k u u nas p o e t ó w i kilku r o m a n i s t ó w , ktoś coś słyszał kiedyś o jakimś H y m n i e d o S z a t a n a — i k r o p k a . C a r d u c c i godzien jest z n a j o m o ś c i dla swego dzieła twórczego, od p o c z ą t k u d o k o ń c a p i e r w s z o r z ę d n e g o , ale i dla miejsca, jakie zajął w biegu historycznym poezji. Jest pozycją w i ą z a n i o w ą . N i e żeby był c z ł o w i e k i e m przejścia. Przeciwnie. Jest tylko sobą, jest kolosal- ną i n d y w i d u a l n o ś c i ą , d o n i k o g o n i e p o d o b n ą . Z n i k o g o nie wy- szedł, nie jest niczyim dalszym ciągiem, n i k o g o nie naśladował, chyba, że go poprzez przepaść w i e k ó w chcemy dostawić d o jego ideałów: starożytnych liryków greckich. Jest ż y w i o ł o w e m w y ł a d o w a n i e m energji, t o jego najlepsze o k r e ś l e n i e , e n e r g j i t w ó r c z e j a zarazem zapaśniczej, tak b o w i e m wybłysnął w go- dzinie kształtowania się f i z j o n o m j i n a r o d u w n o w e m p a ń s t w i e w ł o s k i e m . T o niemal geologiczne wydobycie się na wierzch warstwy, czegoś od trzewi ziemi i rasy, co jest jeszcze gorące p i e r w o t n o ś c i ą swoją, e l e m e n t e m głębi. N i e ma także n a s t ę p c ó w : bo nie ł a t w o jest o w t ó r n e zjawisko o tej samej t e m p e r a t u r z e . M a tylko m a l e j ą c y c h i stygnących e p i g o n ó w .
O w a więc m i m o w o l n a rola ł ą c z n i k o w a idzie stąd, że
C a r d u c c i jest w poezji zarazem n a j w i ę k s z y m d a l e k o w i d z e m ,
nie w znaczeniu, rozumie się, u s t e r e k , jakie z t e m i t e r m i n a m i
wiążemy, ale w d o s ł o w n e m wzięciu ich b r z m i e n i a , to znaczy,
że i n w e n c j a jego r ó w n i e d o b r z e czuje się w m i t o l o g j i e p o k
l e d w i e d o s i ę g a l n y c h dla h i s t o r j i , jak i na n a j a k t u a l n i e j s z y m
planie wydarzeń włoskich i e u r o p e j s k i c h . U m i e j ę t n o ś ć o p e r o -
wania t a k i m a k o r d e m jest s p a d k i e m po D a n t e m . „Boska ko-
m e d j a " była z j e d n e j strony p o e m a t e m , o b e j m u j ą c y m cały byt
w s z e c h ś w i a t a po jego teologicznie r o z u m i a n e p r a ź r ó d ł o i ośro-
dek, a zarazem kroniką spółczesnej A l i g h i e r e m u Florencji,
pierwszą gazetą, jak kiedyś jego p o e m a t n a z w a n o . I C a r d u c c i
u m i e ze swoim, od pierwszego zabrzmienia i m p e r a t o r s k o -
w s p a n i a ł y m wierszem wejść między rozgwar d z i e n n i k ó w , na salę
p a r l a m e n t u czy sądu, i wynosić lub miażdżyć nazwiska, sprzy-
m i e r z o n e lub wrogie jego s t a n o w i s k u r e w o l u c j o n i s t y i r a d y k a ł a .
K A M E N A
N i e r a z j e d n a k t e n H e r k u l e s p o e z j i na j e d e n i t e n s a m o d d e c h b i e r z e całą d ł u g o ś ć d z i e j o w ą , o d p r a a r y j s k i c h s i e l a n e k z k r a j - o b r a z o w e m t ł e m A z j i czy U m b r j i p o dzisiejsze h a l e d w o r c o w e , p i e k ł a r u c h u , gwizd l o k o m o t y w , p ę d z ą c y c h przez ś w i ę t e k r a i n y d a w n y c h L a t y n ó w , h u k m a s z y n f a b r y c z n y c h , a zwłaszcza p o j ę k p a r j a s ó w n a s z e j e p o k i , r o b o t n i k ó w i n ę d z a r z y w i e l k i c h m i a s t . N a j m i l s z e m j e d n a k m i e j s c e m p o b y t u dla m u z y C a r d u c c i e g o jest s t a r o ż y t n o ś ć klasyczna. C z u ł się r z y m i a n i n e m ( E n o t r i o R o - m a n o — t o jego m ł o d z i e ń c z y p s e u d o n i m ) , i o n pierwszy za- żądał o d z r a s t a j ą c e g o się w j e d n o ś ć n a r o d u , aby był R z y m e m n o w o ż y t n o ś c i . W ł o s i mogą na n o w o wlać w życie l u d ó w ś w i a t ł o A t e n i R o m y , ich p o g a ń s k i e p i ę k n o , n a j w i ę k s z e , jakie b y ł o jest i b ę d z i e , ich b e z g r a n i c z n e u m i ł o w a n i e w o l n o ś c i , j a ś n o ś ć i o d - w a g ę myśli, h a r t c n ó t o b y w a t e l s k i c h . A l e j e d e n w a r u n e k : za- p o m n i e ć o u c i s k u c z ł o w i e k a n a d c z ł o w i e k i e m , o p o d b o j a c h , w c h o d z e n i u w c u d z e d o b r o l u b s u m i e n i e , o w s z y s t k i e m , c o z a d a ł o b y k ł a m d r u g i e m u i d e a ł o w i p o e t y : R e w o l u c j i t r a n c u s k i e j . T ę r e w o l u c y j n ą r z y m s k o ś ć T r z e c i a Italja m a n i e t y l k o r o z p a l i ć w e w ł a s n y m d o m u , ale n i e ś ć ją n a b r o ń p l e m i o n o m , p o p a d ł y m w k r z y w d ę i w y d z i e d z i c z e n i e . N a s z a w o l n o ś ć i wasza! T e n n a j s z l a c h e t n i e j s z y g a t u n e k p a t r j o t y z m u na t o k g ó r n y c h wierszy c a r d u c c i o w s k i c h wziął kilka razy i imię n i e w o l n e j P o l s k i . I n n a t o z a t e m r z y m s k o ś ć o d tej, k t ó r ą u z u r p u j ą c e s o b i e imię p o e t y p ó ź n i e j s z e p o k o l e n i e w ł o s k i e p o k a z a ł o ś w i a t u w k a r y k a t u r z e i w a w a n t u r z e .
C a r d u c c i n i e n a w i d z i ł ś r e d n i o w i e c z a , r o m a n t y z m u , k t ó r e było jego o d ż y c i e m , z a p r z a ń s t w a , a z d r u g i e j s t r o n y t y r a n ó w i p r z e m o c y , N a t y c h p u n k t a c h j a k o artysta m i a ł n i e t y l k o „lwi p a z u r " , ale i tygrysie kły N a j g r o ź n i e j s z e g o p r z e c i w n i k a znalazł w n i m d r u g i , „ c z a r n y " brzeg T y b r u , p r z e c i w n i k a d l a t e g o t a k s t r a s z n e g o , że w a l k a jego była z a r a z e m p a l e n i s k i e m p o e z j i n a j - wyższej miary. U c e l u stała m u ta s a m a wizja, k t ó r ą r o z ś w i e - cił nasz r o m a n t y z m , ale p r z e n i e s i o n a z m a r z e ń i z a ś w i a t ó w n a r e a l n y g r u n t , z k s i ę ż y c o w y c h n o c y ( C a r d u c c i żywił n a j g o r s z e u c z u c i a w z g l ę d e m księżyca) na s a m o p o ł u d n i o w e s ł o ń c e , misja wzięta z r ą k n a r o d u , co b e z c i e l e s n y , k a r m i ł się w z l o t a m i zza k r a t , w r ę c e i n n e g o , szczęśliwszego, k t ó r y n a p r a w d ę wskrzesi, n a p r a w d ę z a k ł a d a ł wielką g o s p o d a r k ę życiową i i d e o w ą . I gdy- by o d r a z u , o d p i e r w s z y c h d n i , o b r a ł s o b i e g o d n y h e r b i wy- soki z n a k , m ó g ł być ś w i a t ł o n o ś c ą i b r a t e m słabszych l u d ó w . C a r d u c c i p ł o m i e n i e m p i e ś n i s w o i c h , p i ę k n e m w i d z e ń i w z n i o - słością i d e a ł ó w chciał go w ł a ś n i e d o t e g o u z d o l n i ć .
W i e r z y ł , że d o k o n a .
JULJA WIELEŻYŃSKA
K A M E N A
H Y M N D O S Z A T A N A ( f r a g m e n t y )
Ty z mego wiersza wioń, o Szatanie! — gdy rzucam krwawe Bogu wyzwanie, Bogu złych królów, grzesznych papieży.
Niech dech twój gromem w mózgi uderzy.
Na Adonisa cześć i Astarty, marmury żyły płótna i karty, kiedy na złote Jońskie przestworza Anadiomene
wstawała z morza.
Drzewa Libanu skroń ci skłaniały, gdyś wskrzesł, kochanek Cyprydy białej.
I pląs cię witał śród pień słodyczy, czyste pragnienia piersi dziewiczej u palm z Idumy wonnych pobrzeży, kędy się fala cypryjska śnieży.
Przyjął cię, zbiega, śród lary swoje lud wierny, w domach dał ci ostoję.
Stąd gdy miłością tchnie pierś ziemianek, bierzesz je w pieczę bóg i kochanek.
Jak blada strzyga wieczną podporą schodzisz wspomagać naturę chorą.
Ty przed utkwiony wzrok alchemika, przed oczy maga, gdy Tajń przenika, zdała od drętwej klasztoru kraty
wsuwasz w błyskańcach nieznane światy.
A wy, niezżarte przez wściekłe stosy, Wiklefa, Husa prorocze głosy, niechaj wasz okrzyk jak zwiastun leci dojrzałej pory, wielkich stuleci!
Zdarł Marcin Luter zakonne stroje, o, duchu ludzki rwij pęta swoje!
I pal się wiecznie z światłem pobratani Wgórę, materjo!
Zwyciężył Szatan!
Piękny a straszny potwór wylata, po morzach, lądach pędzi skroś świata.
Ogniem i dymem jak wulkan sieje, przesadza, góry, pożera knieje, zbiega przepaści i nagle ginie w mroczne parowy w dziwne jaskinie, i znów rwie w dale niby wichr dziki, z brzegu do brzegu rzuca okrzyki.
Bo już się chwieją mitry, korony, mruczy z klasztoru bunt rozniecony.
Kazanie głosi i walką dyszy w Savonaroli sukience mniszej.
Niby wiatr dziki oddechem dymi, ludy, — to Szatan
mija olbrzymi!
GIOSUE CARDUCCI przełożyła Julja Wieleżyńska D I S P E R A T A
Amor na śmierci wierzchowcu wdał jedzie, Wlokąc za sobą serce wkute w pęta.
Lecz serce przykrzy sobie w sług czeredzie, Do złego pana wre w niem złość zacięta.
Skruszywszy— w twarz mu ciska szczęt łańcucha I taką wzgardą i groźbą wybucha:
„Precz z siodła, bożku tchórzliwy, Amorze!
Jam jest twym twórcą, dłoń na cię położę.
Jam cię uczynił panem w myśli miękkiej, Rabem dziś czynię cię w myśli mocarnej;
Ja wszystkie wodze pragnę wziąć do ręki, Do mnie należy rumak Śmierci czarny"
Skacze na konia i rusza z kopyta, Zuchwałym gestem nieskończoność wita, Ą pod karego wierzchowca podkową Świat, niby cmentarz, zadźwięka echowo.
GIOSUE CARDUCCI
przełożyła Julja WieleżyńskaK A M E N A
Ś P I Ą C Y Całą noc błądzę wśród sennych mar.
Idę lekko, idę bezgłośnie a szybko, zatrzymuje się, nachylam się z oczy- ma otwartemi nad zamkniętemi oczyma śpiących,
Błądzę, wzruszam się, zatracam, zapominam o sobie, nie zgadzam się, przeciwstawiam, zwalniam kroku, spoglądam, nachylam się, stoję w miejscu.
Jakże uroczyście, jak spokojnie leżą,
Jak równomiernie oddychają te dzieci w kołyskach swych.
Widzę udręczone rysy ludzi przesyconych, białe lica trupów, czerwone twarze pijaków, chorobliwie szare oblicza tych, co sami sobie dają rozkosz,
Zwłoki na pobojowiskach z posoką z ran głębokich, obłąkanych w mocno zaryglowanych celach, głupków niewinnych a błogosławio- nych, nowonarodzonych, którzy przechodzą przez bramę i ko- nających, którzy przechodzą przez bramę.
Noc ich przenika, noc ich tuli.
Para zaślubionych spokojnie leży w łożnicy, on położył dłoń swą na biodrze żony, ona położyła dłoń swą na biodrze męża.
Siostry łagodnie śpią w pościeli, jedna obok drugiej.
Mężczyźni łagodnie śpią w pościeli, jeden obok drugiego.
I matka śpi z dziecięciem, objąwszy je...
Ślepi twardy mają sen, śpią głusi i niemi,
Śpi spokojnie więzień w ciemnicy i śpi marnotrawny syn.
Morderca, którego jutro powieszą, jakże śpi? Jak on śpi?
I zabity — jak śpi?
We śnie spoczywa kobieta kochająca, lecz niekochana, We śnie spoczywa mężczyzna kochający, lecz niekochany,
Śpi również głowa tego, który przez dzień cały układał plany i p i e n i ą c e i pieniądze zbierał chciwie,
Gwałtownik i zdrajca, wszyscy śpią.
Stoję w ciemności, opuszczając oczy przy tych, którzy cierpią wiele i nie- pokój ich wielki,
Wodzę nad nimi ręką z odległości kilku cali—uspakajam ich.
Wzrok mój przeszywa mroki — inne istnienia zjawiają się.
Ziemia ode mnie odchodzi w noc.
Widzę, że to było piękne i widzę też, że to, co nie jest ziemią — to piękne...
Chodzę od łóżka do łóżka, śpię ze śpiącymi, obok, nich, z każdym po- kolei,
Przywidują mi się we śnie moim senne mary, marzenia tych, co usnęli, Staję się tymi, co usnęli, śpiącymi.
Jestem tańcem — zagrajcież mi, kołuję wciąż szybciej i szybciej.
Jestem wiecznie roześmiany oto księżyc świeci na młodziku, oto zmierzch.
Widzę wesołe igraszki: chowanki. Wszędzie, gdzie spojrzę,
Wszędzie zwinne duchy i znów chowanki i chowanki znów, na morzu i w ziemi głębinach, i tam, gdzie nie morze, nie ziemia...
WALT WHITMAN Z angielskiego spolszczył Józef Czechowicz
J a k często nocą po męczącym dniu I dziś zbudzony zostałem ze snu,
Księżyc na ściany blask rzucał promienny!
Spojrzałem w doliny głąb ciemną,
J a k senna zjawa dom twój stał przede mną
I znów zasnąłem jeszcze bardziej senny.
HANS CAROSSA
Z n i e m i e c k i e g o »polszczył Z e n o n W a ś n i e w s k i
K A M E N A
M O J A M A T K A Szła życiem matka moja, pokutnica smutna,
— dzień nie miał dla niej woni, ni barw, ni kwiatów krasy;—
owoce gorzkie życia—popiół i proch okrutny — bez odpoczynku, wciąż strząsała z drzewa czasu.
Ubóstwa ostry pył piękno jej twarzy smagał, i chłostał, i siekł oczy, i gasił w łzach promienie, jak samum burz zawieją na ścieżki dróg jej spadał i wśród swych fal schronisko budował jej znużeniu.
Pod mrocznym trudem życia grzbiet się ku ziemi kłonił, gryzący pracy żar świeżość jej nerwów spalał,
umiłowała śmierć, w śmiertelnej chwili agonji
z warg jej dziękczynny szept w uśmiechu się wyzwalał.
Na chłodny marmur świątyń klękała w zamyśleniu przed ołtarzami — w grobowych świec otoku,
radości wonny deszcz i wizję odkupienia
chwytała w kielich duszy, jak rosę zórz z obłoków.
0 matko ma, co w światło się wpromieniasz, ty złota strzało, co lecisz do ogniska — w tajemnic wieczny żar. Dźwięk twego imienia na falach naszych drga i wiem: tyś blisko.
Twej krwi wychłódłej bladziutkim jestem kwiatem, co dzięki łzom twym wypuścił pąk—tak wzrosłem;
żywota mi smak cierpki wsączyłaś warg szkarłatem, a smutek duszy mej dziedzictwa twego posłem.
Kiedy zielona północ miesięczną świeci ciszą, ty wstajesz wtedy z grobu i ze mną łoże dzielisz;
w oddechu swym rytm znany oddechu twego słyszę, a w tali głosu mego znów żywa się weselisz.
W mych żyłach się rozgrzewa ciepło twojego ciała, twych oczu mrocznych blask do moich ócz przepływa;
mistyczny zapał wiary, co duszę twą targała, w mą duszę ogniem krwawym i spalającym spływa.
I tak, jak twoja kiedyś, i moja droga smutna, bez woni jest dzień mój, bez barw, bez kwiatów krasy;
owoce gorzkie życia — popiół i proch okrutny — twym cieniem osłonięty, otrząsam z drzewa czasu.
(Z tomu „Tajemne dalky")
O T O K A R B R Z E Z I N A Z czeskiego spolszczył A n t o n i M a d e j
* *
*
Ze szczęścia patrzenia oślepły,
od daru słyszenia ogłuchły —
Na wietrze liść z miłością sam, w pętlicy ptak, w rozpaczy śpiew, robak wśród róż, w nadziejach kłam, a w gardle szloch i w słowach krew — Ze szczęścia patrzenia
oślepły,"
od daru słyszenia ogłuchły —
F R A N T I S Z E K H A Ł A S
Z czeskiego spolszczył J. S u r m a c z
K A M E N A
B A L L A D A O M I Ł O Ś C I C Y N I C Z N E J
„Dobranoc, ukochany lecz słuchaj:
jeszcze imię mi swoje masz wyznać"...
Imię moje? I pocóż ci ono?
Tyś kobieta, ja jestem mężczyzna!
„Kobieta i mężczyzna... Lecz słuchaj:
jutro wieczór znów ujrzy nas las?"
Pocóż plany snuć mamy na jutro.
Niby wicher leci drogi czas!
„Że czas bieży, nie wiem... Ale słuchaj:
jak ty myślisz, czym bardzo zgrzeszyła?"
Ty, głuptasku. Jakiż grzech być może, gdy miłości ogarnie nas siła!
„Ach, mój miły, jestem taka słaba, to twych ramion potęga zdziałała"...
— Nic to, dziewczę. Gdy minie dwudziestka, będziesz mocna jak granitu skała.
„Powiedz, miły, jakże się to stało, że się czuję tak słaba jak dziecko?"
Wiosna winna, duszo moja, wiosna i północna ta pora zdradziecka!
„Ach, mój miły, pocałuj mię jeszcze, na policzki gorące me patrz!"
— Dość całunków, dziewczyno. Pamiętaj:
od całunków potem w sercu płacz!
„Zatem z Bogiem. Czy mię odprowadzisz?
Taka późna, niezwykła godzina"
Ach, nie można, Księżyc jasno świeci, mogą poznać nas jeszcze, dziewczyno!
J A N S M R E K Ze s ł o w a c k i e g o spolszczył K. A. J a w o r s k i
P I E Ś Ń W I O S E N N A Objąłem Wiosnę rozmarzonym,
wpatrzonym w jej urodę wzrokiem, w jej dom wstąpiłem cichym krokiem, niosąc jej serca mego plony.
Kto żyć chce, ze mną, w wiosny [wrota.
Dziewczyno miła, tędy droga.
Życie to przecież wielki bogacz, da miłość nam, gdy nie da złota!
Wiosna to samo miłowanie, góra to samo szczebiotanie, serce me fiołka wonny kwiat, na nim ust lubej został ślad.
Gdy go zerwała krwią zbroczyło, gdy pokochała zatańczyło,
jej dwoje rąk do piersi go przypięło i serce na jej sercu bić zaczęło.
Słowiki, pieśń śpiewajcie nam, rozkoszną pieśń wiosenną:
prześliczne miłe dziewczę mam młodziutkie i promienne!
Złocista główka jej w tej chwili do mych się ramion ufnie chyli, wzrok jej w me oczy się wpatruje, wzrok jej me oczy wciąż całuje, szepcząc: miłować ciebie chcę...
Ach, oczy śliczne, wiem to wiem.
Stąd taki jestem dziś szczęśliwy.
Stąd myślę: życie —cud prawdziwy, zielona góra, świeży las
do nieba wprost pi o wadzą nas.
J A N S M R E K
Ze s ł o w a c k i e g o spolszczył K, A , J a w o r s k i
D Z I E Ń J E S I E N N Y P a n i e : już dość. U p a l n i e b y ł o l a t e m . W i ę c na słoneczny zegar p o ł ó ż cień, W y s m a g a j pola w i c h r a m i jak b a t e m . O w o c o m b l a d y m każ w y p e ł n i ć miąższ;
D a r u j i m jeszcze c h o ć d w a d n i g o r ą c e , N i e c h a j dojrzeją o b r ó c o n e w s ł o ń c e , O s t a t n i ą słodycz w w i n n e m g r o n i e zwiąż.
K t o teraz d o m u nie m a , z b u d o w a ć n i e zdąży.
K t o dzisiaj jest s a m o t n y , długi czas n i m będzie, Będzie czuwał, p r a c o w a ł , szukał czegoś wszędzie I będzie n i e s p o k o j n i e po a l e j a c h k r ą ż y ł ,
Jak liść p o r w a n y w i c h r e m w o b ł ą k a n y m pędzie.
R A I N E R MARIA R I L K E Z n i e m i e c k i e g o spolszczył Z e n o n W a ś n i e w s k i
W I E C Z Ó R
W k r w i i p u r p u r y dzień zapadł p o w o d z i , S t r u m i e ń się bielą jak s r e b r e m rozżarza.
N a d p ł y w a żagiel. A u s t e r u łodzi W z n o s i się w i e l k a sylweta żeglarza.
Na wszystkich w y s p a c h wszystkie l e ś n e drzewa C z e r w i e n i ą czuby, k ą p i ą c się w p r z e s t w o r z u . W g ł ę b i a c h w ą w o z ó w las pieśnią r o z b r z m i e w a , Jak brzęk gitary n a d m o r z e m o m o r z u . C i e m n o ś ć o d w s c h o d u n a świat p ł y n i e falą, Jak w i n o - l a z u r z p ę k n i ę ć w i e l k i e j urny.
S t r o j n a w czerń szaty czeka już w o d d a l i N o c p ó ź n a , wielka, w s p i ę t a na k o t u r n y .
G E O R G H E Y M Z n i e m i e c k i e g o spolszczył Z e n o n W a ś n i e w s k i
S E R W Y Przed s n e m
jezioro b i o d r a b r z e g ó w kołysze w t o p i e l i , jezioro — baśń z g u b i o n e j harfy W a j d e l o t y ; cisza w i e c z o r u idzie — w e l o n y mgły ścieli w ś r ó d s z u w a r ó w i ś w i e r k o w y c h g r o t ó w Lęk, co p t a k i e m wyrywa się z piersi, gdy wzrok n u r z a m w sepji szklanej t o n i
— to s e n skrzypiec, deszcz w i e c z o r n y c h wierszy, z a c h w y t dłoni...
K t o cię zgubił p o ś r ó d puszcz zaklęte, byś p ł ó k a ł o księżyca p o m o s t y
w n o c l i p c o w ą , co ł u s k ę gwiazd ścieli u s t ó p ś w i e r k ó w , w k r ą g cichej topieli?..
W gwiazd n a m i o c i e s z e r o k o r o z p i ę t y m śpi: s p o k o j n e , z l e g e n d y i proste...
IGNACY GĄSIOR
K A M E N A
W I E C Z Ó R N A D L W O W E M I
Aleje wytrysły u stóp.
Zwija się kroków rulon.
Park do ust przywarł jak plaster.
Wieczór zaplątał się w ciszy i w krzakach wróżących sen.
Od niezdobytych drzew łuną odgradza się miasto i tylko, zachód odchodząc, swe błyski strąca z wież.
Mowa rytmiczna kroków kładzie się wzdłuż.
Zakręt o drogę spiera...
Boisz się w ciemność uderzyć wachlarzem słów?
Trudno uwierzyć,
że tu poranek koczował bledszy, niż miasta profil.
Wodotrysk świateł dalekich korę obdziera z drzew, Liście: blaszki cienkie uderzają nad nami.
W miękką wilgoć oddech się stacza kłujący.
Czy wyżej ciała wznieść?
Tam: skrzypce ciągną ciszę wąską strugą — i ludzie zapomnianych spraw.
Wyżej, gdzie czuwa samotny park.
II Ciepły wiatr aleje wypełnia.
Spokój zwisa u rzęs.
Księżyc popiołem srebrnym osypuje liście.
Usiądź. Pomóż słowom przepłynąć pierś, bladą, dłonią odgarnij czarną smugę, w twoim dotyku park uśnie.
Czujesz, jak życie naskórek wilgocią głaszcze?
Na złotych nitkach uwiesi się sen?
Do strumienia mych ramion nachyl gorącą twarz, wiosna gwiazdami przysypie ci oczy.
To nie miłość, to tak jak wiersz:
synteza złudzeń.
ZDZISŁAW POPOWSKI L I S T
(fragment powieści)
A d a m i e , o j c i e c u m a r ł n a p r a w d ę , w i d z i a ł a m go. M i a ł fiole- t o w e usta, krzywił się. O b c y i n n y c z ł o w i e k , k t ó r y p r z e s t a ł żyć.
N i e p o z n a ł a m go, ale t o był o j c i e c . P a m i ę t a m , jak gryzie cu-
k i e r k i p o o b i e d z i e , niby n i e z ł a k o m s t w a , lecz żeby o d u c z y ć
się p a p i e r o s ó w , a teraz z a m k n ę ł y się n a d n i m sufity m i e s z k a n i a ,
w y p c h n ę ł y go, leży w t r u m n i e i w ziemi. N i e c h c i a ł u m i e r a ć ,
siniał i p r o s i ł o życie. P o t e m p r z e s t a ł już m ó w i ć , stracił przy-
t o m n o ś ć w p o d s k a k u j ą c y c h m i ę ś n i a c h , a twarz zaczęła c i e m n i e ć
w f i o ł k o w e p l a m y Myślał i m ó w i ł o c z a m i , k t ó r e stawały się
coraz jaśniejsze, n i e b i e s k i e , rozpływały się. T a k i był k o n i e c .
Biała k l i n i k a i s z t y w n i e j ą c e zwłoki. Przy ł ó ż k u m a t k a i d o k t o -
rzy, k t ó r y m było p r z y k r o . M n i e o m i n ą ł pierwszy w i d o k roz-
l u ź n i o n e g o ciała, k t ó r e było z a d o w o l o n y m i e g o i s t y c z n y m czło-
wiekiem, wypływającym teraz na straszne fale skrytobójczej biologji. M o i m o j c e m przez k r o p l ę spermy, przez j e d n o w ł ó k n o . U m a r ł , czy trzeba się namyślać, żeby o nim zapomnieć?
W d o m u nieład, jakby ktoś wyjechał daleko, tylko wy- jechał. Kapelusz i płaszcze splątane razem na krzesłach, szaragi puste, o d w r ó c o n e najprostsze p o r z ą d k i . Matka ma suche usta i gorączkę. Nie kochała go, n a w e t całe życie była n i e z a d o w o l o - na, a teraz c h o r u j e . Histerja przynosi jej ulgę. A l e nie m o ż n a wierzyć, histerja to c h o r o b a . Jestem zła na matkę: u m a r ł przy- jaciel, który nie był przyjacielem, a dał dzieci, to b a r d z o smut- ne. O pozwól mi nie wielbić przyzwyczajenia, nałogu tych mieszczańskich d o m ó w ! Ale matka może już nie wyjdzie za- mąż, jest inteligentna i za tęga, cerę ma dziewczęcą. Przyjechała siostra, szczupła, wysuszona od myśli o mężczyznach. Strasznie płacze, tusz jej się rozpuścił p o d o k i e m , czarna i t r o c h ę prze- straszona, jej mąż jest lekarzem, też może u m r z e ć . Możeby chciała n a w e t coś zabrać od mamy, naprzykład obraz z salonu albo dywan. Przyklepali ziemię nad o j c e m i odeszli. C m e n t a r z p a c h n i a ł ziemią, stolarzem i w i l g o t n e m i kwiatami. Ludzie uwa- żali, czy płaczemy. Pacjentki mrugały oczami. W j e d n e j chwili, gdy czułam jak rozkładają się nieświeże róże, gdy z ziemi po- szedł u r o j o n y zapach trupa, pożałowałam ojca, jak już tego nigdy nie odczuję. Zatrze się. Ale jak to m o ż e być: istniał, pracował, jego tabliczką nazywał się cały d o m , o n wybierał tapety, gdy m a m a wyjechała. M ó j p o k ó j także niebieski, a sy- pialnia: b r u d n y zabielany barszcz i w o d n i s t e b r o n z o w e meble, kolory dla ludzi, którzy przestali myśleć o miłości. Piątek: ruskie pierożki z m a r c h e w k ą i b u d y ń , a czasem kotlet, w niedzielę kurczęta. Jego n i e m a . T e r a z nagle umarł. C o to znaczy żałoba?
N i e stanie się większy, zniknie, w y p a r u j e . Płaczę ze wstydu i ze złości, że poszedł i nic nie powiedział. Raz tylko śnił się razem z niemi, ze złemi dziewczynami, ale czego chciał? D o czego m n i e chciał namówić? W t e d y jeszcze żył. Śmierć, czarna jak ziemia, w k t ó r e j się rozpływa, rozsypuje ciało ludzkie, po- d o b n e w miłości d o gwiazdy. M ó j ojciec był brzydki i łysiał.
W s p i e r a ł d o m . W kredensie zauważyłam talerz z resztkami po- trawy, jakby już przyszedł n i e d o s t a t e k i trzeba c h o w a ć resztki nazapas. W z d r y g n ą ł a m się, pogardzałam sobą. Mogę się zamknąć w p o k o j u i myśleć o T o b i e . Wszyscy gdzieś oddzielnie płaczą.
M ó w i ę C i to wszystko, jakbym nie umiała utrzymać t a j e m n i c ,
k t ó r e w rzeczywistości są n a j p r o s t s z e m i spostrzeżeniami egoiz-
m u . A może ojciec m n i e kochał, tylko tego nie okazywał? By-
liśmy odcięci o d życia, a teraz wiesz, jaki jest m ó j p o k ó j i jaki
jest cmentarz m o j e g o ojca, dlaczego nie płaczę, i bierzesz w
K A M E N A
t e m udział. Czy p o c z y t u j e s z mi za złe, że C i ę wciągam? M o ż e nie... J e s t e m z m ę c z o n a fizycznie i nie myśl, że j e s t e m n i e l u d z k a . W i e s z , s ł o ń c e zaświeciło, gdy z n o w u b y ł a m na c m e n t a r z u . G r o b e k był mały, jeszcze nie wysechł. Kwiaty zwiędły. Przy- n i o s ł a m g r u b y ziarnisty jaśmin. O b o k ojca inny d ó ł czeka. N i e m a m y g r o b u r o d z i n n e g o , bo t o ś m i e s z n e : gdy się idzie d o ziemi, wszystko już j e d n o . T y l k o m ł o d y m m ę ż a t k o m zależy na k o l o r z e k o ł d r y , p o d k t ó r ą zasypiają. W alei brzóz białe wy- k r z y w i o n e p n i e opatrzyły się już ś m i e r c i dosyta, p a n i e w czar- nych w e l o n a c h idą u w a ż n i e , by n a d s a m y m g r o b e m d o p i e r o stracić płacz, nie w c z e ś n i e j . S ł o ń c e świeciło, p ó ź n a w i o s n a wy- grzewała się w c m e n t a r n e j ziemi. P o k l o n i e lazło m n ó s t w o c z e r w o n a w y c h , c z a r n o n a k r a p i a n y c h r o b a k ó w : samcy i s a m i c e . M o ż e to „ g r a b a r z e " ze w s p o m n i e ń s a m o t n e g o w i e c z o r u dzie-
ciństwa, z i l u s t r o w a n e j zoologji i F a b r e ' a . D r g n ę ł a m , ale s ł o ń c e u s p o k a j a ł o . N a g r o b a c h czerniały kwiaty, życie, brzozy rosły.
R o b a k i łaziły pilnie. S p o j r z a ł a m na g r ó b . M o j e n a z w i s k o czar- n e m i l i t e r a m i , m o ż e to ja? Ja, k t ó r a b y ł a m z n i m nieszczęśliwa.
Z t r u d e m i w p o r ę u p r z y t a m n i a m sobie, że to n i e ja, t y l k o m o j a m a t k a . O d e t c h n ę ł a m , żyję S ł o ń c e świeci, przyjdzie deszcz, z n o w u p o g o d a . W y r o ś n i e a u t o n o m i c z n e życie g r o b o w e , z o j c a wypłynie t r a w a . Czy nie m o ż n a b y się z t e m pogodzić? N i e , nie z religijności tak m ó w i ę , by to j a k o ś p r z e s u b l i m o w a ć , i n i e z egoizmu, by z a p o m n i e ć o m ę c z ą c e j ś m i e r c i w r o d z i n i e , o b ó l u , k t ó r y jest tak głuchy, że n i e m a n a ń rady A l e Czy nie d o s y ć już tych śmierci?
Z a w o j o w a ł y nas. T a k d ł u g o r o z d r a b n i a l i ś m y szczątki, aż p r z e r o ś l i ś m y u m a r l i n ą . N i e było we m n i e j e d n e j myśli żywej, k t ó r a b y nie wyrosła z m e t a f o r o ś m i e r c i i o ś m i e r c i a c h . D l a t e g o , patrząc na wilgotny, n i e w y k o ń c z o n y , p o d o b n y d o r u s z t o w a n i a g r ó b ojca, m o g ł a m , t o znieść. P o n i e w a ż k o c h a s z m n i e . W a l c z ó w - na osądziłaby: „ M a r j a załatwiła ś m i e r ć o j c a " , ale t a k nie jest, ja z niej tylko z r e z y g n o w a ł a m . Z o s t a w i ł a m duży p e r f u m e r y j n y j a ś m i n i o d e s z ł a m . Z p e w n y m s p o k o j e m p o m y ś l a ł a m , że o j c i e c jest na c m e n t a r z u i b ę d ę c z a s e m z a c h o d z i ć na g r ó b . T o wszyst- ko, n a w e t Ty nie zażądasz o d e m n i e w i ę c e j dla ojca. U ś w i a d o - m i ł a m s o b i e zresztą, n i e z u p e ł n i e ł a t w o , że i ja w k o ń c u u m r ę i b ę d ę leżeć w alei brzóz, o b l e z i o n y c h przez l u d o ż e r c z e r o b a k i . Z o b i e k t y w i z o w a ł a m się na chwilę. T o nie jest szantaż d u c h o w y , ja nie myślę o śmierci, nie d l a t e g o nie z a g l ą d a m o j c u w oczy W ł a ś c i w i e w y c i e r p i a ł a m już tę śmierć, p o n i e w a ż nie wpływa, grozi m i tylko b r a k i e m p i e n i ę d z y M i ł o ś ć żal i szczęście t o A d a m , to Ty O d e j d ź m y od t a m t y c h .
MARJA SZCZEPAŃSKA
P R Z E G L Ą D P O E Z Y ]
A N T O N I M A D E J : L I N J E I G R A N I C E . N a k ł a d e m Związ- ku Literatów w Lublinie 1935.
Czy t e n artystycznie wydany zbiorek, o z d o b i o n y piękną wkładką Jana S. Miklaszewskiego, wnosi n o w e wartości d o ogłoszonej dotychczas w książkach poezji Madeja? C h y b a nie.
Bezwzględnie najlepszym tu u t w o r e m jest „ J o a n n a d ' A r c " , p o e - m a t znany już n a m z p o p r z e d n i e g o t o m i k u „ W grudzie ziemi";
„ M i c h a ł A n i o ł " i „ C e z a r " — próby syntezy poetyckiej posiadają ładne fragmenty, ale jako całość wydają się chybione. Pierwszą inspirowało życie tego tytana renesansu, jego sonety i dzieła sztuki, k t ó r y m n a j w i ę c e j uwagi poświęca a u t o r . A l e tu n a s u w a się pytanie: czy u t w ó r może być n a p r a w d ę szczery i g ł ę b o k o przeżyty, jeśli o p i e r a się na wrażeniach, d o z n a n y c h z r e p r o - dukcyj? Poza wspomnianą „Joanną d ' A r c " w pierwszej części książki najlepsze są „ O s t a t n i a k o r d " i „Kołysanka m a t k i " . Zwłaszcza ostatnia zniewala beznadziejnością b o l e s n e j prawdy, wyrażonej w s u r o w o prostych słowach: „ C z e r w o n a krew. Krwi m o r z e . Bagnetów las. O s y n k u — n a s z gwiazd, z ziemi i prze- stworzy wyszczują ludzie psy, zgonią wyżły kul warcząc i żrąc.
Za d u ż o męki w każdej nocy, za dużo b o l u w d n i a c h . W ko- ściołach — kłam, w d o m a c h ciężko od przemocy." D r u g a część książki, zatytułowana „Kształty", to jakby liryczny pa- miętnik, pisany na marginesie dnia poety: spostrzeżenia, refleksje, wniknięcia, nastroje, N i e k t ó r e z tych drobiazgów w s k u t e k o d - ległości w y s t ę p u j ą c y c h w nich s k o j a r z e ń są d o s t ę p n e tylko dla samego autora, ale większość z nich tłumaczy się wyraźnie:
Nieraz spotykamy tu świeże, oryginalne p r z e n o ś n i e : „złote żuki
— karawany na piasku Sahary", „uczę się jeszcze — wszystkie ścieżki algebrą m e j zadumy", „wieczór jest poetą, zecerzy m r o - k u składają czcionki zachwycających powieści". C z a s e m u d e - rzają t r a f n e powiedzenia: „Miłość jest taka s a m o t n a " , „ T r u d - niejsze nie jest najdalsze. Tuż o b o k przechodzi w i e l k o ś ć " (Ale p o c o jej w takim razie szukać aż w Cezarze?).
O s t a t n i zbiorek Madeja, u t r z y m u j ą c poziom, osiągnięty przez poetę w „Twarzy" i „ G r u d z i e ziemi", jak już zaznaczy- ł e m na p o c z ą t k u , nie wnosi d o twórczości tego p o e t y e l e m e n - tów nowych. Dalszy etap r o z w o j o w y i wyższy s t o p i e ń osiągnięć artystycznych zapowiadają ogłoszone w czasopismach f r a g m e n t y p o e m a t u „Zwykła d r o g a "
G R Z E G O R Z T I M O F I E J E W : Inny h o r y z o n t . D r u k a r n i a N a k ł a d o w a Łódź 1935.
D r u g a książka T i m o f i e j e w a otwiera nam rzeczywiście per-
Nr. 3
