Demokracja czy samowładztwo

Biblioteka Główna

UMKToruń

1382166

RZEC

DEMOKRACJA CZY

SAMOWŁADZTWO

LONDYN — 1954

CENA I/-

„Przestańmy nareszcie premiować pieniactwo i anar­

chię, gdyż inaczej nie obronimy naszego ładzi demokra­ tycznego na obczyźnie, a jeśli Bóg pozwoli nam wrócić do Polski, przeszczepimy tam toksyny, które spoioodować mogą albo upadek demokracji, albo przelew krwi brat­ niej i trzask łamanychsobie wzajemnie kości“.

(Z mowy gen. K. Sosnkowskiego, wygłoszonej na zgromadzeniu publicznym w Montrealu w dniu 19 czerwca 1954 roku).

/«Z / tć

niwersytecką*

DEMOKRATYZACJA W RAMACH KONSTYTUCJI Zaczęło się wszystko w końcu września 1939 roku, w Pa­

ryżu. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935 roku liczyła wtedy niespełna cztery i pół lat życia.

W zajętym przez obu okupantów kraju faktycznie przestała obowiązywać, stając się natomiast podstawą działalności le­

galnych władz państwowych, które w skutku poniesionej klę­

ski wojennej znalazły się poza granicami Polski.

Obrońcy autorytatywnego charakteru konstytucji kwiet­

niowej przytaczają zazwyczaj ważki argument położenia Pol­

ski między dwiema potęgami totalnymi. Tak czy owak jed­

nak nie była ona produktem myśli demokratycznej. W od­

różnieniu od wybujałe demokratycznej konstytucji marco­

wej 1921 roku i wszystkich konstytucji państw demokra­

tycznych, wyniosła bowiem Prezydenta Rzeczypospolitej do roli czynnika w Państwie nadrzędnego, o uprawnieniach zu­

pełnie niespotykanych w krajach demokratycznych, w do­

datku zwolnionego z wszelkiej doczesnej odpowiedzialności

za swe czyny, obarczonego jedynie symboliczną odpowie­

dzialnością przed Bogiem i historią.

Nikt nie mógłby dziś odpowiedzieć na pytanie, jak długo — gdyby wojny nie było — konstytucja kwietniowa wytrzy­

małaby próbę życia. Można jednak na pewno zaryzykować twierdzenie, że układ sił wewnętrznych, istniejący w Polsce w chwili jej uchwalania, dawno uległby zmianie, a wraz z nim zostałaby zmieniona konstytucja. Przemawia za tym, mię­

dzy innymi, fakt, że z chwilą ustąpienia Prezydenta Mościc­

kiego, nie przetrwała na emigracji ani dnia w swej pierwot­

nej postaci. Stało się to bynajmniej nie dlatego, że Polska walcząc z hitlerowskimi Niemcami, znalazła się we wspól­

nym froncie wielkich państw demokratycznych, lecz dlatego, że układ sił, których wyrazem w kwietniu 1935 roku była konstytucja uległ na emigracji radykalnemu odwróceniu.

Decydujący wpływ na bieg spraw państwowych spoczął już w końcu września 1939 roku w rękach tych, którzy byli przed wojną jej przeciwnikami.

Nie zerwali oni z Konstytucją. Przeciwnie, zajęli stano­

wisko, że ta Konstytucja musi być niewzruszalną podstawą prawną działalności legalnych władz Rzeczypospolitej na emigracji, co stanowić będzie realny wyraz ciągłości praw­

nej państwa polskiego. Jeszcze w 1943 roku premier S. Mi­

kołajczyk, jeden z jej przedwojennych przeciwników, który potem zdradził sztandar legalizmu, tak mówił o konstytucji kwietniowej: „Niewątpliwie w przyszłości dążyć będziemy do zmiany jej poszczególnych postanowień, lecz dzisiaj jest ona prawną podstawą działania władz państwowych z Pa­

nem Prezydentem i Rządem na czele i za taką, wobec niemoż­

ności jej zmiany poza granicami Państwa, musi być i bę­

dzie uznawana“.

Zajęcie na emigracji takiego stanowiska przez przedwo­

jennych przeciwników Konstytucji, było możliwe tylko dzię­

ki temu, że obecni w ostatnich dniach września 1939 roku w Paryżu politycy polscy, zgodzili się, że następca Prezyden­

ta Mościckiego ustali tryb swego współdziałania z Rządem, ograniczając wykonywanie „uprawnień osobistych“, zagwa­

rantowanych mu artykułem 13-ym konstytucji kwietniowej.

A tych uprawnień dawała Prezydentowi Konstytucja wiele i bardzo istotnych. Wystarczy, jeśli wymienimy tylko kil­

ka, jak: wskazywanie jednego z kandydatów na Prezyden­

ta Rzeczypospolitej, mianowanie i odwoływanie Prezesa Ra­

dy Ministrów czy mianowanie i zwalnianie Naczelnego Wo­

dza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.

Ustne porozumienie polityków polskich w tej sprawie, nie­

słusznie, lecz powszechnie potem zwane „umową paryską“, sformułował następca Prezydenta Mościckiego — Prezydent Władysław Raczkiewicz w swym oświadczeniu z 30 listo­

pada 1939 r. Powiedział on wtedy: „W ramach konstytucji kwietniowej, postanowiłem te jej przepisy, które uprawniają mnie do samodzielnego działania, wykonywać w ścisłym po­

rozumieniu z Prezesem Rady Ministrów. Postanowienie to zamierzam nie tylko wykonywać osobiście, lecz tę moją wolę przekazałem również gen. Kazimierzowi Sosnkowskiemu, wyznaczonemu przeze mnie na następcę Prezydenta Rzeczy­

pospolitej w razie opróżnienia się urzędu Prezydenta przed zawarciem pokoju“.

Oświadczenie to było dowodem rozumu politycznego. Daw­

ni politycy opozycyjni uznawali konstytucję za bezsporną podstawę działania władz legalnych na uchodźctwie, nowy Prezydent Rzeczypospolitej ograniczył dobrowolnie sa­

modzielne wykonywanie swych uprawnień osobistych, któ­

re przyznawała mu konstytucja, pozbawiając ją w ten spo­

sób najbardziej antydemokratycznego elementu. Z pozycji nieograniczonego niczym, odpowiedzialnego tylko przed Bo­

giem i historią zwierzchnika państwa, Prezydent Raczkie-

wicz sprowadzał siebie — jak to jest we wszystkich pań­

stwach demokratycznych — do zaszczytnej roli Pierwszego Obywatela Rzeczypospolitej.

Zgoda Prezydenta Raczkiewicza na ograniczenie swych osobistych uprawnień nie była naruszeniem, czy nieposzano- waniem konstytucji. Wystarczy tu wspomnieć przykład An­

glii. Jej dzieje — to dzieje stopniowego rezygnowania przez koronę z uprawnień, uświęconych wiekami tradycji. Dzięki rozumowi Polaków, w których ręce wydarzenia wrześniowe 1939 roku oddały losy państwa, dokonała się podobnie, bez naruszenia konstytucji, zasadnicza zmiana, wprowadzająca nowy, demokratyczny tryb współpracy Prezydenta z Rządem i całym społeczeństwem.

Od tej zmiany nie mogło być już odwrotu.

Krótkie oświadczenie Prezydenta Raczkiewicza, zrodzone w pierwszych tygodniach wojny, w atmosferze gorączki i usprawiedliwionego pośpiechu, budziło wątpliwości inter­

pretacyjne. Nie towarzyszył bowiem porozumieniu poli­

tycznemu, które je poprzedziło, żaden dokument pisemny, na przykład w postaci protokółu, który stanowiłby bezsporną podstawę wykładni oświadczenia. Wątpliwości wyszły na jaw już w lipcu 1940 roku, gdy wybuchło w Londynie pierw­

sze, krótkotrwałe przesilenie rządowe. Zostało ono szybko zlikwidowane, dzięki kompromisowi, którego autorem był gen. Kazimierz Sosnkowski. Jeden z punktów kompromisu, zawartego wówczas między Prezydentem Raczkiewiczem i premierem gen. Sikorskim głosił: „Sprawa porozumienia osiągniętego pomiędzy Prezydentem i Rządem po objęciu urzędu Prezydenta, będzie z Jego inicjatywy wszechstron­

nie rozważona przez Prezydenta, Rząd i stronnictwa“. Na­

wiązując do tego postanowienia konferencja czterech stron­

nictw (Stronnictwo Narodowe, Polskie Stronnictwo Ludo­

we, Stronnictwo Pracy, Polska Partia Socjalistyczna), obra­

dująca pod przewodnictwem dr. Liebermana, wyraziła 22 paź­

dziernika 1940 r. wspólną opinię w sprawie wzajemnego sto­

sunku władz naczelnych. Opinia ta wprowadzała bardzo istotne uzupełnienie oświadczenia Prezydenta z 30 listopada roku ubiegłego. Komisja stanęła na stanowisku, że Prezy­

dent Rzeczypospolitej, w razie potrzeby zamianowania no­

wego Prezesa Rady Ministrów, powinien uprzednio przepro­

wadzić konsultację ze stronnictwami politycznymi. Prezy­

dent Raczkiewicz uznał słuszność tej opinii.

DO CZEGO ZMIERZAŁ PREZYDENT A. ZALESKI W 1945 roku Polska dostała się pod okupację sowiecką, a legalne władze Rzeczypospolitej musiały pozostać na emi­

gracji, deklarując wobec Kraju i wolnego świata niezłomną wolę kontynuowania walki o wyzwolenie i niepodległość Pol­

ski. Nikt czasu trwania tej walki nie był w stanie przewi­

dzieć. Nie ulegało przecież wątpliwości, że na cuda liczyć nie wolno i że musi być ona prowadzona wspólnym wysiłkiem.

Z chwilą cofnięcia Rządowi polskiemu uznania międzynaro­

dowego przez główne mocarstwa zachodnie, wymóg wspól­

nego wysiłku urastał do rozmiarów naczelnego nakazu. Obo­

wiązkiem władz Rzeczypospolitej było jeszcze większe za­

cieśnienie więzów współpracy ze społeczeństwem i nieustan­

na troska o jego poparcie. Od stopnia poparcia i zaufania społeczeństwa, a nie tylko od formalnej litery ustawy kon­

stytucyjnej, zależało, czy głos naszych władz legalnych bę­

dzie ważył na terenie międzynarodowym w obronie sprawy polskiej.

Do czuwania nad pojętym w ten sposób wysiłkiem wszyst­

kich Polaków, przebywających w wolnym świecie, powołany był pierwszy obywatel Rzeczypospolitej, Prezydent August

7

Zaleski, który objął swój urząd po śmierci Prezydenta Racz- kiewicza. Powinien był on szanować pozostawioną mu przez zmarłego spuściznę, i pamiętać o 2-gim artykule Konstytu­

cji, który głosi, że „obowiązkiem naczelnym“ Prezydenta Rzeczypospolitej „jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata“. A ponie­

waż — jak mówi art. I-szy Konstytucji — „państwo polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli“, troska Prezy­

denta Rzeczypospolitej o dobro państwa oznacza troskę o wszystkich Polaków, a nie tylko o tych, którzy reprezen­

tują miłe Prezydentowi koterie, grupy lub stronnictwa. Taki jest w myśl naszej konstytucji naczelny obowiązek każdego Prezydenta, jeśli chce nosić nie tylko formalny tytuł naczel­

nej postaci w państwie, lecz pragnie w umysłach i sercach wszystkich obywateli wypełnić go realną treścią. W prze­

ciwnym razie staje się w sporach wewnętrznych jedną ze stron i traci powszechne zaufanie, jakim musi się cieszyć z racji piastowanego urzędu. Nie staje się ośrodkiem jedno­

czącym zwaśnione strony, a przeciwnie, sam pogłębia rozbi­

cie, tym samym zaś osłabia, jeśli nie faktyczną, to psychicz­

ną gotowość obronną społeczeństwa i w ogóle gotowość wal­

ki. Podważa wreszcie wśród narodów świata stanowisko Polaków, dążących do wyzwolenia swego państwa.

W ciągu pierwszych czterech lat swego urzędowania Au­

gust Zaleski, człowiek z natury zimny i aspołeczny, zajęty był przede wszystkim troską o utrwalenie się na najwyż­

szym urzędzie, dopuszczając do tego, że w tym samym cza­

sie proces rozbicia politycznego czynił zastraszające postę­

py. Dwukrotne mediacje w sprawie porozumienia się z opo­

zycją, których, oczywiście, sam bezpośrednio nie prowadził, były jedynie zasłoną dymną, pod którą z tym większym upo­

rem przyśrubowywał się do wygodnego stołka w pałacu przy Eaton Place. Nie chciał żadnego porozumienia. Zapomniał,

że na uchodźctwie, na obcym gruncie, władze legalne Rzeczy­

pospolitej, pozbawione sankcji siły, mogą sprawować rządy tylko wówczas, gdy strzec będą zasad moralno-politycznych oraz będą szanować obowiązującą Konstytucję i jej obowią­

zującą wykładnię.

Zdążając świadomie do restytuowania dla siebie nadrzęd­

nej i przed nikim nieodpowiedzialnej pozycji w państwie, August Zaleski przekreślił cały dorobek moralno-prawny, pozostawiony mu w spuściznie przez jego poprzednika.

W niepamięć poszło stałe dążenie Prezydenta Raczkiewicza, by rząd legalny na wygnaniu był Rządem Jedności Narodo­

wej, złożonym z przedstawicieli możliwie wszystkich stron­

nictw niepodległościowych. W niepamięć poszło oświadcze­

nie Prezydenta Raczkiewicza z 30 listopada 39 r., ustalające tryb współpracy Prezydenta z Rządem, choć August Zaleski, obejmując urząd prezydenta, przyrzekł je respektować.

W atmosferze powszechnej troski, ogarniającej ogół Pola­

ków, zwołany został 18 listopada 1951 roku do Manchesteru wielki zjazd, na który, między innymi, przybył Prezydent A. Zaleski. Gen. Sosnkowski przesłał z Kanady list do uczestników zjazdu.

Najistotniejszą część listu stanowiły zasady, na których winno się oprzeć przyszłe zjednoczenie narodowe. Mówiąc o nich, gen. Sosnkowski część swych wywodów poświęcił pusz­

czanemu w niepamięć oświadczeniu Prezydenta Raczkiewi­

cza z 30 listopada, zwanego umową paryską. Była to spra­

wa zasadnicza. Od uznania umowy paryskiej przez obie zwaśnione strony, zależało powodzenie wysiłków, zmierzają­

cych ku zjednoczeniu. Gen. Sosnkowski bez żadnych niedo­

mówień wypowiadał się za umową paryską. „Umowa ta — mówił — powinna być uważana przez obie strony za „stan faktyczny“, to znaczy za taki stan, który nadal obowiązuje, Przesądziły o tym deklaracje Prezydenta Raczkiewicza, któ­

re przez to nadały temu stanowi faktycznemu „pojęcia ciąg­

łości prawnejże każdy następca Prezydenta Raczkiewicza

„akceptuje zobowiązania zaciągnięte przez zmarłego Prezy­

denta“, czyli niejako automatycznie uznaje umowę paryską za obowiązującą dla siebie. Radził też generał każdemu, kto wyznaje legalizm, by nie wykluczał umowy paryskiej, gdyż już należy ona do całości pojęcia legalizmu.

W rok później prez. Zaleski wbrew sobie i tylko pod naci­

skiem opinii, której nie chciał się otwarcie narazić, zwrócił się do gen. Sosnkowskiego, by przybył do Londynu. W du­

szy liczył na to, że akcja gen. Sosnkowskiego zakończy się fiaskiem, a on, odpowiedzialny nadal symbolicznie tylko przed Bogiem i historią, otoczony swym kołem masońskim, aranżujący różne chwyty, pozorujące jego rzekomy demo- kratyzm, „władać“ będzie duszami naiwnych mas polskich, przywiązanych głęboko do słowa — Prezydent, które skupia w sobie najdroższy dla wszystkich Polaków — Majestat Rzeczypospolitej.

SPOŁECZEŃSTWO ZA ZJEDNOCZENIEM

Akcja w sprawie zjednoceznia rozpoczęła się z chwilą przy­

lotu do Londynu gen. Sosnkowskiego w grudniu 1952 roku.

Po odbyciu wstępnych rozmów z Prezydentem Zaleskim, Rządem, Generalnym Inspektorem i stronnictwami, gen.

Sosnkowski sformułował w 12 punktach podstawy przyszłe­

go zjednoczenia, które rozwinął w przemówieniu, wygłoszo­

nym 29 grudnia u Inwalidów.

Występując na zgromadzeniu u Inwalidów przeciwko wszelkim przerostom w naszym życiu publicznym, a więc i przeciw przerostom partyjnym, generał stwierdził równo­

cześnie, że „stronnictwa w ustroju demokratycznym są nor­

malną formą politycznej organizacji społecznej“. A potem powiedział, że „znaczenie istnienia stronnictw na uchodź- ctwie polega przede wszystkim na tym, że wolni Polacy ży- ją i walczą w środowiskach demokracji, gdzie partie są po­

wszechnie przyjętym i ogólnie zrozumiałym pojęciem w za­

kresie działania politycznego“.

Część wywodów, dotyczących podstaw porozumienia ów­

czesnej Rady Narodowej z ówczesną Radą Polityczną, po­

święcił znowu generał tak zw. umowie paryskiej. „Umowa ta — mówił — zapewnia demokratyzację naszego życia po­

litycznego na obczyźnie. Zdejmuje ona brzemię wyłącznej odpowiedzialności z głowy jednostki, piastującej urząd Pre­

zydenta R. P. i pociąga do współodpowiedzialności premiera, Rząd i namiastkę parlamentu. W myśl owej umowy Pre­

zydent wykonuje swe uprawnienia w porozumieniu z pre­

mierem. Zdaniem moim premier winien być mianowany przez Prezydenta na podstawie opinii Rady Jedności Naro­

dowej“ ... „Premier i Rząd powinni być odpowiedzialni przed Radą Jedności Narodowej, której uchwały w sprawie ustąpienia Rządu byłyby miarodajne“. „Oczywiście — mó­

wił dalej — że chodzi tu nie o zmianę Konstytucji, co może być dokonane jedynie w Kraju, w przewidzianym trybie prawnym, lecz o ustalenie pewnej praktyki politycznej, po­

dyktowanej przez wyjątkowe warunki, czyli o sposób wyko­

nywania tak zwanej umowy paryskiej“... „Prezydent mu­

si zachować w pełni prerogatywy wedle których harmoni­

zuje on działanie organów państwowych, zwołuje i rozwią­

zuje Radę Jedności Narodowej“.

Formułując powyższe generał wypowiedział następujące, znamienne słowa: „Należy pamiętać o tym, że organizm państwowy jest tylko wówczas zdrowy, gdy jego elementy spełniają właściwe funkcje, do których są przeznaczone, a wyrodnieje, jeśli przestaje być organizmem kontrolowanym.

10 11

Istota demokracji polega na harmonijnie zrównoważonym systemie kontroli. Kto więc szczerze wyznaje zasady demo­

kratyczne, ten nie może odrzucać kontroli nad samym sobą“.

Po tak jasnych wypowiedziach nikt nie mógł mieć żadnych wątpliwości do czego dąży człowiek, któremu po przyj eździe do Londynu Prezydent Zaleski zaproponował objęcie stano­

wiska swego następcy. Nie mógł mieć tych wątpliwości, ani Prezydent, ani stronnictwa zgrupowane w obu Radach, ani społeczeństwo, które natychmiast zapoznało się z pełnym tekstem przemówienia wygłoszonego u Inwalidów. Ze słów generała wynikało niezbicie, że przyszły Akt Zjednoczenia obozu niepodległościowego, będzie zawierał nie budzące już wątpliwości interpretacyjnych, takie sformułowanie sposobu wykonania oświadczenia Prezydenta Raczkiewicza, które oznaczać będzie ostateczny krok w kierunku zdemo­

kratyzowania naszego ustroju państwowego.

Stanowisko gen. Sosnkowskiego spotkało się z powszech­

nym uznaniem wszystkich Polaków w wolnym świecie.

Stronnictwa dały wyraz temu uznaniu, wyrażając jedno­

myślnie zgodę na generała, jako na następcę Prezydenta.

Prezydent Zaleski zaskoczony tą postawą, zaproponował ge­

nerałowi 7 stycznia natychmiastowe objęcie godności swe­

go następcy. Gen. Sosnkowski odmówił przyjęcia propo­

zycji, wyrażając zgodę na objęcie następstwa dopiero z chwi­

lą, gdy Akt Zjednoczenia będzie ostatecznie opracowany i podpisany.

AUTOKRATA ZDEJMUJE MASKĘ

14 marca 1954, po przeszło rocznych, uciążliwych i długo­

trwałych pertraktacjach, Akt Zjednoczenia został podpisany przez wszystkie stronnictwa i ugrupowania polityczne.

Czy zawierał on cokolwiek, co mogłoby zaskoczyć Prezy­

denta Zaleskiego i otaczające go mafijne koterie i kliki?

A może w czasie jego układania wkradły się do Aktu jakieś nowe postanowienia, niezgodne z konstytucją kwietniową?

W zgodzie z zasadami, które gen. Sosnkowski zawsze gło­

sił, stronnictwa i ugrupowania polityczne dokonały w arty­

kule 2-gim Aktu Zjednoczenia kodyfikacji postanowień, do­

tyczących zdemokratyzowania naszego ustroju państwowe­

go, wywodzących się w prostej linii z niekwestionowanego nigdy, jako naruszenie konstytucji, oświadczenia Prezyden­

ta Raczkiewicza. Warto jest przytoczyć ten zasadniczy ar­

tykuł Aktu, by się o tym przekonać. Brzmi on następu­

jąco:

' „Rozumiemy, że prerogatywy Prezydenta Rzeczypospolitej bę­

dą wykonywane na podstawie oświadczenia śp. Prezydenta Wła­

dysława Raczkiewicza z dnia 30 listopada 1939 r. i przyjętej przez niego wykładni uzupełniającej z 22 października 1940 r.

Rozumiemy, że Prezydent Rzeczypospolitej uprawnienia swoje w zakresie wyznaczania następcy Prezydenta i mianowania Pre­

zesa Rady Ministrów wykonywać będzie na podstawie konsulta­

cji stronnictw i ugrupowań, wchodzących w skład Rady Jednoś­

ci Narodowej. Rozumiemy dalej, że przy mianowaniu Prezesa Rady Ministrów konsultowany będzie również ustępujący pre­

mier. Rozumiemy także, że przy obsadzaniu innych stanowisk, przewidzianych w art. 13 Konstytucji konsultowanym będzie Prezes Rady Ministrów. Kandydat, któremu Prezydent Rzeczy­

pospolitej powierzy misję tworzenia rządu, dobierać będzie mi­

nistrów wedle swego uznania, ponosząc odpowiedzialność przed Radą Jedności Narodowej za właściwy ich dobór i za podział czynności wewnątrz rządu. Prezes Rady Ministrów i Rząd mu­

szą mieć zaufanie Rady Jedności Narodowej, której uchwały w sprawie ustąpienia Rządu będą miarodajne, chyba, że Prezy­

dent Rzeczypospolitej na wniosek Rządu rozwiąże Radę. Rozu­

miemy, że Prezydent Rzeczypospolitej harmonizując działania naczelnych organów państwowych postępować będzie zgodnie z powyżej wymienionym trybem“.

Cały Akt Zjednoczenia nie rodził się w tajnych, zakonspi­

rowanych gabinetach, lecz przy świetle dziennym, w jaw­

nych, długotrwałych dyskusjach generała Sosnkowskiego z przedstawicielami stronnictw i ugrupowań politycznych, wśród których brały udział również osoby oddane Prezy­

dentowi Zaleskiemu. Wszystko, co było przedmiotem owych dyskusji, wiadome było natychmiast na tak z w. Zamku.

O żadnym więc zaskoczeniu kogokolwiek nie mogło być mowy.

Akt Zjednoczenia podpisały stronnictwa na które Prezy­

dent Zaleski w ciągu czterech pierwszych lat swego urzędo­

wania zwalał systematycznie odpowiedzialność za niepowo­

dzenia wszelkich prób mediacyjnych. Podpisała go również Polska Partia Socjalistyczna, choć w latach tych kwestiono­

wała prawomocność objęcia urzędu Prezydenta przez A. Za­

leskiego po śmierci Prezydenta Raczkiewicza. Przez wzię­

cie jednak udziału w zarządzonej przez Prezydenta Zaleskie­

go konsultacji w sprawie jego następcy, uznała w nim Głowę Państwa. Całe zaś uchodźctwo, jak długi i szeroki jest świat wolny w którym źyje, w niezliczonych manifestacjach i uchwałach, dało samorzutny wyraz serdecznej radości z po­

wodu osiągnięcia wreszcie, tak długo oczekiwanego aktu na­

rodowej zgody. Nieoczekiwanie dla radującego się ogółu, tylko Prezydent Zaleski przeciwstawił się Aktowi, odmawia­

jąc 15 marca 1954 roku ogłoszenia jego głównego twórcy — gen. Sosnkowskiego swym następcą.

Czy ten czyn, urągający podstawowym wymogom osobi­

stej przyzwoitości i moralności publicznej, zaskoczył gen.

Sosnkowskiego? Na pytanie to dał generał później niedwu­

znaczną odpowiedź w swym wielkim przemówieniu, wygło­

szonym 19 czerwca b. r. w Montrealu. „Obserwacje — mó­

wił — poczynione przeze mnie w toku długotrwałej akcji londyńskiej, musiały utwierdzić mnie w myśli, że wina stron­

nictw była celowo wyolbrzymiana i że rację mieli ci, którzy zarzucali Prezydentowi Zaleskiemu dążenie do jedynowładz­

twa oraz skarżyli się, że na słowie jego i zobowiązaniach, jakie zaciąga, nic opierać nie można, że widzi on jedność na­

rodową jedynie na swoich warunkach i pod swoją osobistą egidą“.

To właśnie dążenie A. Zaleskiego do utrwalenia jego oso­

bistych, autorytatywnych i niekontrolowanych rządów, Akt Zjednoczenia unicestwiał. Toteż przyciśnięty do muru jed­

nomyślnym stanowiskiem opinii, w odmowie wyznaczenia Sosnkowskiego swym następcą, dostrzegł ostatnią deskę ra­

tunku, ułatwiającą mu, w jego przekonaniu, nowe złamanie tak niedawno i tak uroczyście danego słowa.

16 maja 1953 roku oświadczył wyraźnie:

„Wobec powyższego doszedłem do przekonania, iż byłoby zgodnym z wymaganiami słuszności i intencjami prawodawców, aby Prezydent Rzeczypospolitej, który objął swój urząd podczas wojny (na zasadzie art. 13 oraz art. 24 Konstytucji) pozostawał na swym urzędzie przez cały czas przewidziany w art. 20-ym Ustawy Konstytucyjnej, tj. „lat siedem od dnia objęcia urzędu“.

Toteż uważać będę, iż okres mego urzędowania skończy się dnia 9 czerwca 1954 o ile wcześniejszy powrót do wolnej Polski nie do mi możności złożenia urzędu, zgodnie z art. 24(2) tj. w trzy miesiące po zawarciu pokoju. Gdyby to jednak nie miało miej­

sca w siedem lat po objęciu mego urzędu, przekażę go w ręce mego następcy, wyznaczonego przeze mnie zgodnie z postano­

wieniami artykułów 13b i 24 Konstytucji, z uwzględnieniem oś­

wiadczenia śp. Prezydenta Władysława Raczkiewicza z dnia 30 listopada 1939 roku“... „Wyrażam nadzieję, że następca mój bę­

dzie uważał za obowiązujący dla siebie obecny precedens i obej­

mie swój urząd z tym, że kadencja jego, trwać będzie do upły­

wu trzech miesięcy od zawarcia pokoju, lub przez lat siedem, o ile powrót do Kraju nie nastąpi wcześniej“.

14

To jasne pod względem prawnym i w ogóle nie budzące żadnych wątpliwości oświadczenie, Prezydent Zaleski wzmoc­

nił jeszcze uzasadnieniem. Wiedząc dobrze, iż wszyscy daw­

no już przejrzeli jego grę, zmierzającą do dożywotniego utrzymania się na swym stanowisku, powiedział w uzasad­

nieniu : ... „każda obrona przeze mnie Konstytucji tłuma­

czona jest jako chęć z mej strony utrzymania się na stano­

wisku Prezydenta. Mam przekonanie, że ustalenie daty me­

go ustąpienia przez zastosowanie na uchodźctwie przewi­

dzianej przez Konstytucję siedmioletniej kadencji — uwolni mnie od tego rodzaju pomawiań“.

Odmawiając 15 marca ogłoszenia nominacji gen. Sosnkow- skiego na swego następcę Prezydent Zaleski już wtedy zdjął ostatecznie maskę. Nie ulegało wątpliwości, że przytoczo­

ne oświadczenie składał z cynicznym uśmiechem hipokryty na ustach, wierząc jeszcze, że do Aktu Zjednoczenia nie doj­

dzie. 9 czerwca złamał słowo i nie ustąpił.

PIENIACTWO I ANARCHIA

August Zaleski nigdy nie cieszył się popularnością wśród społeczeństwa. Cały swój autorytet zawdzięczał dawnemu stanowisku ministra spraw zagranicznych, a od 1947 roku urzędowi Prezydenta Rzeczypospolitej. Po 9 czerwca, gdy sam naruszył konstytucję, gdy swym postępowaniem sprze­

niewierzył się prawu, ten autorytet formalny bezpowrotnie utracił. Łamiąc własne słowo przekreślił się moralnie w opi­

nii Polaków. Z tym większą, starczą zaciętością i uporem, podjął beznadziejną akcję, zmierzającą do odbudowania swe­

go autorytetu, zwalając ulubionym sposobem całą odpowie­

dzialność za kryzys przez siebie wywołany na tych, których

jedynym grzechem w jego pojęciu było to, że uczciwie dążyli do szerokiej jedności narodowej.

Akcję antyzjednoczeniową prowadzono wprawdzie zanim do Aktu Zjednoczenia doszło, lecz była ona hamowana na­

dzieją Augusta Zaleskiego, że może w ostatniej chwili jesz­

cze wszystko się rozleci. Gdy ta nadzieja zawiodła, pieniac- two i anarchia osiągnęły w naszym życiu publicznym rozmia­

ry dotąd niespotykane. Zwłaszcza cała Wielka Brytania za­

rzucona została broszurami, pisemkami i listami, mnożący­

mi się, jak grzyby po deszczu. Wszystkie były fabrykowa­

ne w jednej i tej samej kuźni.

Dyskusja z pieniactwem, walczącym najbardziej niewy­

szukaną bronią, jest trudna, żadne argumenty rzeczowe do warchoła nie przemawiają. Uznaje on tylko swoje, choć­

by były najbardziej niedorzeczne. Żadne względy go nie ob­

chodzą. Nie obchodzi go nic, że swą niepoczytalną propa­

gandą dostarcza komunistycznym rządom w Kraju nieoce­

nionych argumentów, podtrzymując złośliwy slogan war­

szawskiego reżimu, że jesteśmy „emigrandą“.

A jak należy czytać Konstytucję i jaką rolę — zdaniem . pieniaczy — wyznacza ona Prezydentowi? „Konstytucji należy trzymać się wiernie, bez żadnych interpretacji“ (Mo­

nitor londyński, Nr 1). „Konstytucja polska odznacza się dwoma bardzo ważnymi punktami“ ... „Drugim jest punkt, głoszący, że Prezydent R. P. jest odpowiedzialny przed Bo­

giem i historią“ (Tygodnik, Nr 4). „Jak więc z Konstytucji wynika Prezydent R. P. jest w czasie wojny istotnie auto- kratą ... Tak nasza Konstytucja postanawia i tego kryty­

kować, ani interpretować się nie da“ (Monitor londyński, Nr 2-3).

Cel anarchizującej działalności jest jasny. Chodzi o po­

derwanie zaufania do Aktu Zjednoczenia, by na jego gru­

zach, w oparciu o martwą literę Konstytucji, jak najszybciej

16 17

zawrócić z drogi demokracji, na którą, weszliśmy w początku wojny i utrwalić na emigracji dożywocie autokraty — Au­

gusta Zaleskiego.

W OBRONIE ŁADU PRAWNEGO I DEMOKRACJI Głowa Państwa w ustroju demokratycznym ponosi zawsze doczesną odpowiedzialność za pewne kategorie czynów, jak:

zdrada główna, przestępstwa karne czy pogwałcenie konsty­

tucji. Prezydent demokratycznego państwa może być za nie pociągnięty przed Trybunał Stanu czy inną szczególną instancję sądową. Może być zawieszony w urzędzie lub te­

go urzędu pozbawiony. Tak samo dzieje się w monarchiach konstytucyjnych. W Wielkiej Brytanii, rządzonej bez pisa­

nej konstytucji, król Edward VIII musiał ustąpić tronu swe­

mu bratu, ponieważ chciał naruszyć uświęcony wielowieko­

wą tradycją obyczaj. Stanowisko opinii zadecydowało o je­

go abdykacji.

Prezydent A. Zaleski, który sprzeniewierzył się duchowi ustawy konstytucyjnej, intencjom ustawodawców i dopu­

ścił się niesłychanego złamania prawa moralnego, pozostał na urzędzie wbrew woli społeczeństwa, zasłaniając się cy­

nicznie odpowiedzialnością przed Bogiem i historią.

Akcja zjednoczeniowa miała na celu wzmocnienie i utrwa­

lenie ładu prawnego, podważonego fatalnym siedmioleciem, drogą zlikwidowania istniejącego rozbicia i oparcia działań władz legalnych na terenie międzynarodowym o zwarty obóz niepodległościowy. W zgodzie zaś z wolą powszechną spo­

łeczeństwa, miał tej pracy nad umacnianiem ładu prawnego, przewodzić na stanowisku Głowy Państwa gen. Sosnkowski, cieszący się największym zaufaniem Polaków. W imię tych zadań, związanych z przyszłością Polski, w imię właśnie za-

— 18 —

chowania ciągłości prawnej państwa polskiego, znoszono do 9 czerwca z godną podziwu cierpliwością, widoczne jak na dłoni, machinacje Prezydenta Zaleskiego, zmierzające do rozbicia wielkiej akcji jednoczącej. Akcji tej niejeden na­

ród mógł nam pozazdrościć i — zazdrościł.

Gdy 9 czerwca, wbrew uroczystej deklaracji z 16 maja 1953 roku, August Zaleski nie ustąpił z zajmowanego urzę­

du, było jasne, że znalazł się w otwartym konflikcie z wolą społeczeństwa. W kraju demokratycznym za takie postę­

powanie zostałby, w zgodzie z ustawą konstytucyjną, złożo­

ny formalnie z urzędu lub — zmiotłaby go rewolucja. Na uchodźctwie ani jedno, ani drugie nie było możliwe. Przed- I stawiciele obozu zjednoczenia, dążący do umocnienia ładu prawnego, musieli postępować z niezwykłą rozwagą, by z po­

wodu samowoli jednostki, nie pogrzebać własnymi rękami ciągłości prawnej państwa.

Po kilkutygodniowych dopiero naradach, dnia 31 lipca, utworzona została Tymczasowa Rada Jedności Narodowej, jako najbardziej reprezentatywne na uchodźctwie przedsta­

wicielstwo narodu polskiego, skupiające, zarówno przedsta­

wicieli stronnictw i ugrupowań niepodległościowych, jak przedstawicieli zorganizowanego życia społecznego. Uchwałą tego przedstawicielstwa narodowego powołana została Rada Trzech — jako organ zwierzchni na czas, gdy podważony czerwcowym zamachem A. Zaleskiego ład prawny, nie zo- . stanie przywrócony oraz — Egzekutywa Zjednoczenia Na­

rodowego. Powstanie tych trzech naczelnych organów, wy­

łonionych samorzutnie przez społeczeństwo, było logiczną t konsekwencją faktu, że zarówno p. Zaleski, jak jego „rząd“, nie posiadają zaufania społeczeństwa i nigdy go nie posiądą.

Trzeba było przeto zorganizować się w formach, zapewnia­

jących obronę ładu prawnego i legalizmu, zjednoczenia 19

i Skarbu Narodowego, niezbędnego dla rozwijania niezależ­

nej akcji niepodległościowej na terenie międzynarodowym.

Na Eaton Place pozostał — według barwnego i trafnego określenia jednego z działaczy politycznych — mały czło­

wiek, ubrany w za duży na niego płaszcz prezydencki, wlo­

kący poły tego płaszcza w błocie i depczący legalizm, którego miał być stróżem i obrońcą. Po drugiej stronie znalazło się społeczeństwo polskie w całym wolnym świecie i jego trzon główny — masy dawnych żołnierzy, wierne Ojczyźnie i za­

daniom, dla których pozostały i trwają na uchodźctwie Wystarczająca to siła, by prowadzić zgodnym wysiłkiem prace dla Polski, broniąc zjednoczenia, prawa i demokracji przeciwko bezprawiu i anarchii, skazanym prędzej lub póź­

niej na bezsławny koniec.

Biblioteka Główna UMK 300020872910