ZWIĄZKI WYZNANIOWE I JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO JAKO PODMIOTY WSPÓŁDZIAŁAJĄCE W WYKONYWANIU ORZECZEŃ KARNYCH

STUDIA Z PRAWA WYZNANIOWEGO Tom 22 – 2019

DOI: https://doi.org/10.31743/spw.5484

JERZY NIKOŁAJEW

ZWIĄZKI WYZNANIOWE I JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO JAKO PODMIOTY WSPÓŁDZIAŁAJĄCE

W WYKONYWANIU ORZECZEŃ KARNYCH

S t r e s z c z e n i e

Związki wyznaniowe oraz jednostki samorządu terytorialnego to podmioty współdziałające w wykonywaniu kar, środków karnych, kompensacyjnych, za- bezpieczających, zapobiegawczych oraz przepadku. Można je również traktować w kategoriach organów społecznej kontroli nad wykonywaniem tych orzeczeń.

Współdziałanie takich podmiotów uzyskało rangę dyrektywy ustawowej i służyć ma readaptacji społecznej skazanych i zapobieganiu przestępczości. W przypadku przedstawicieli związków wyznaniowych współdziałanie posiada także charakter wychowawczy i poprawczy.

Słowa kluczowe: wykonywanie orzeczeń karnych, związki wyznaniowe, samo- rząd terytorialny; kodeks karny wykonawczy

*****

WPROWADZENIE

Konieczność współdziałania różnych podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, kompensacyjnych, zabezpieczających, zapobie- gawczych oraz przepadku, a także społecznej kontroli nad ich wykony- waniem została zagwarantowana w formie ustawowej. Taki obowiązek

*

Dr hab., prof. UO, Katedra Nauk o Państwie i Prawie, Wydział Prawa i Administra- cji, Uniwersytet Opolski, ul. Katowicka 87a, 45-060 Opole, e-mail: jerzy-nikolajew@wp.pl.

ORCID 0000-0003-1505-9710.

wynika wprost z normy z art. 39 § 2 Kodeksu karnego wykonawczego

, a szczegółowe postanowienia zawarto w rozporządzeniu wykonawczym wydanym na podstawie delegacji z tej ustawy

. W samym rozporządzeniu określono zakres, formy i tryb współdziałania oraz wymogi, jakie muszą spełnić przedstawiciele stowarzyszeń, fundacji, organizacji oraz instytu- cji, których celem działania jest zapobieganie przestępczości i readaptacja społeczna, kościołów i innych związków wyznaniowych, a także społecz- nej kontroli nad ich wykonywaniem. Także na podstawie ustawy o Służbie Więziennej zobowiązano organy samorządu terytorialnego do współdzia- łania z nią w wykonywaniu kary pozbawienia wolności i to na zasadach wynikających z tej ustawy

. Takie umocowanie wynikać może z przekona- nia ustawodawcy o potrzebie społecznej (nie służbowej) kontroli organów państwa powołanych do wykonywania sankcji karnych o najsurowszym reżimie. Stąd też zadania te zostały powierzone podmiotom działającym na rzecz zapobiegania przestępczości i readaptacji społecznej. Do takich pod- miotów bez wątpienia można zaliczyć jednostki samorządowe wszystkich szczebli w Polsce, gdyż ich szczegółowe zadania obejmują taki właśnie zakres działania

. Nieco więcej trudności może dotyczyć zakwalifikowania do takiej kategorii związków wyznaniowych (rozumianych tu jako koś- cioły i inne związki wyznaniowe), ale i taka wykładnia wydaje się być uprawnioną, tym bardziej, jeśli weźmie się pod uwagę doktrynę kościelną poszczególnych związków wyznaniowych, a także ich prawo wewnętrzne, w tym statuty. Niezależnie od konieczności traktowania związków wy- znaniowych i jednostek samorządu terytorialnego w kategoriach podmio- tów współdziałających w wykonywaniu orzeczeń karnych obydwa należy uznać za organy postępowania wykonawczego. Zresztą takie rozwiązanie zaproponował ustawodawca w art. 2 kkw, gdzie znalazły się zarówno „od-

1

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, tekst jedn. Dz. U.

z 2019 r., poz. 676 (dalej: kkw).

2

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2016 r. w sprawie współdziałania podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, kompensacyjnych, za- bezpieczających, zapobiegawczych oraz przepadku, a także społecznej kontroli nad ich wy- konywaniem, Dz. U. z 2016 r., poz. 2305.

3

Zob. art. 4 ust. 1 i 5 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej, tekst jedn. Dz. U. z 2019 r., poz. 1427 z późn. zm.

4

Zob. Słobodzian 2005, 22-23.

powiednie terenowe organy administracji rządowej lub samorządowej”

(pkt 9) oraz „inne organy uprawnione przez ustawę do wykonywania orzeczeń” (pkt 10). Interpretację tego ostatniego punktu należy wyjaśniać, biorąc pod uwagę postanowienia z art. 38 § 1 kkw dotyczące podmiotów współdziałających w wykonywaniu orzeczeń, pośród których wymienio- no kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby godne zaufania (mogą nimi być także duchowni i inni przedstawiciele związków wyznaniowych, niekoniecznie posiadający formalny status duchownego).

Współdziałanie awizowanych w tytule podmiotów dotyczy głównie wykonywania kary pozbawienia wolności, w nieco mniejszym stopniu kary ograniczenia wolności oraz zakazów dotyczących wykonywania określonego zawodu, zajmowania określonego stanowiska lub prowadze- nia działalności gospodarczej, a także np. prowadzenia pojazdów mecha- nicznych. Dlatego też niniejsze rozważania poświęcone zostały głównie problematyce współdziałania wskazanych organów w wykonywaniu kary pozbawienia wolności. Pozostałe kwestie egzekucji innych szeroko rozu- mianych orzeczeń karnych zostały tu potraktowane jedynie ramowo, choć nie należy ich w żaden sposób marginalizować.

Niniejsze rozważania należy traktować przede wszystkim w katego- riach komentarza do przepisów obowiązujących w przedmiotowej materii (zresztą wskazuje na to układ opracowania), a nie rozważań problemo- wych. Problemy związane ze stosowaniem tych norm sygnalitycznie pod- jęto w zakończeniu jako propozycje zmian legislacyjnych.

OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z KODEKSU KARNEGO WYKONAWCZEGO

W Kodeksie karnym wykonawczym już w art. 2 ustawodawca zdecy- dował, że zarówno odpowiednie terenowe organy samorządu terytorialne- go, jak i inne organy uprawnione przez ustawę do wykonywania orzeczeń należy traktować w kategoriach organów postępowania wykonawczego.

Tym samym nadał im legitymację do uczestnictwa w wykonywaniu orze-

czeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestęp-

stwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, w postępowaniu w sprawach

o wykroczenia oraz orzeczeń kar porządkowych i środków skutkujących

pozbawieniem wolności (art. 1 kkw). Z powyższego wynika zdecydowa-

nie szeroki i zróżnicowany zakres kompetencyjny tych organów. W przy- padku organów „samorządowych” ten sam ustawodawca wyraźnie nadał im status organów postępowania. W odniesieniu zaś do kościołów i innych związków wyznaniowych należy podkreślić, że analiza art. 2 kkw powinna być dokonywana łącznie z wykładnią art. 38 i 39 kkw (chodzi o stowa- rzyszenia, organizacje i instytucje, które w zakresie zadań mają społeczną readaptację skazanych oraz kościoły i inne związki wyznaniowe, a także osoby godne zaufania). Takie stanowisko prezentuje K. Postulski, który wskazuje w tym miejscu jedynie na dyspozycję z art. 39 kkw, podczas kiedy to w art. 38 kkw ustawodawca wymienił przykładowo podmioty współdziałające w wykonywaniu orzeczeń (norma z art. 39 § 1 kkw odnosi się wyłącznie do ich uczestnictwa w radach i organach kolegialnych oraz społecznej kontroli)

. Nie zmienia to w niczym faktu, że kościoły i inne związki wyznaniowe mogą i powinny uzyskać samoistny status organów postępowania wykonawczego na równi z innymi podmiotami, o których mowa w art. 2 pkt 10 kkw. Chodzi tu, np. o Kancelarię Prezydenta RP, poli- cję, Żandarmerię Wojskową, Straż Graniczną, Centralne Biuro Antykorup- cyjne, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajową Administrację Skarbową, Krajowy Rejestr Karny, a także o stowarzyszenia, organizacje i instytucje uprawnione do sprawowania dozoru oraz kierownika zakładu, w którym wykonywany jest środek zabezpieczający

.

Analizując unormowania zawarte w art. 38 kkw, należy zwrócić uwagę także na znowelizowane brzmienie § 1 tego przepisu, gdyż ustawodawca dodając doń § 1a przyjął zasadę, że podmioty współdziałające w wykony- waniu orzeczeń o których mowa w art. 38 § 1 kkw powinny podejmować działania „w celu zwiększenia efektywności działań organów państwo- wych oraz wzmacniania praworządnego działania tych organów”. Z ta- kiego unormowania można wyprowadzić wnioski daleko „krzywdzące”

organy państwowe, powołane przecież ustawowo do wykonywania orze- czeń karnych. Dotyczy to nie tylko organów sądowych (sądu I instancji lub innego sądu równoważnego, sądu penitencjarnego, referendarza sado- wego, prezesa sądu, upoważnionego sędziego, sędziego penitencjarnego), ale także Służby Więziennej, w tym miejscu dyrektora zakładu karnego,

5

Zob. Postulski 2015, 51.

6

Zob. Machel 2003, 249.

dyrektora aresztu śledczego, ich przełożonych służbowych, czyli dyrektora generalnego i dyrektora okręgowego Służby Więziennej oraz komisji pe- nitencjarnej jako organu kolegialnego zakładu i aresztu oraz organów eg- zekucyjnych sądowych i administracyjnych, a także skarbowych. Taki mo- dus operandi może oznaczać brak zaufania organów stanowiących prawo w stosunku do organów wykonawczych powołanych przecież do stosowa- nia przepisów, w tym przypadku wykonujących orzeczenia karne. Stąd też pomocna jest realizowana od lat idea tworzenia rad do spraw społecznej re- adaptacji i pomocy skazanym (na szczeblu centralnym i w terenie) z udzia- łem organów tak państwowych, jak i przedstawicieli społeczeństwa (art. 40 kkw). W składzie Rady Głównej wprost nie przewidziano uczestnictwa przedstawicieli organów samorządu terytorialnego, ale już na poziomie rad terenowych (głównie wojewódzkich) taka opcja została zaakceptowana.

Natomiast przedstawiciele kościołów i innych związków wyznaniowych zostali wyraźnie umocowani do uczestnictwa w radach wszystkich szczeb- li. Nie należy jednak interpretować tego przepisu w ten sposób, że do Rady Głównej do spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym nie można powoływać przedstawicieli organów samorządowych, ale trzeba tu uwzględnić przede wszystkim specyfikę zadań samorządu terytorialnego odnoszących się przecież do kwestii lokalnych, a nie rozwiązań krajowych (systemowych)

.

Biorąc jednak pod uwagę to, że pomoc w zakresie społecznej readap- tacji skazanych oraz pomoc postpenitencjarna stanowi „domenę” zarów- no „kościelną”, jak i „samorządową”, to ten rodzaj zadań obu instytucji wydaje się być dla nich spójny. Wynika to z brzmienia normy art. 41 kkw zwłaszcza § 2, gdzie mowa o pomocy ze strony organów „współdziałają- cych”, a szczególnie organów samorządu terytorialnego. Zakres tej pomo- cy dotyczyć powinien kwestii materialnych, medycznych, w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu oraz porad prawnych, których „beneficjentami”

powinni być skazani (także byli) oraz członkowie ich rodzin. Taka pomoc in fine nastawiona jest w kierunku przeciwdziałania powrotowi do prze- stępstwa i generalnie ma ułatwić społeczną readaptację skazanych

.

7

Zob. Piasecki 2007, 125.

8

Zob. Zieliński 2004, 101.

Z kolei w art. 42 kkw odnoszącym się do ustanowienia przez skazane- go swojego przedstawiciela przewidziano możliwość jego „wyboru” spo- śród przedstawicieli podmiotów wskazanych w art. 38 kkw. Oznacza to, że osobą godną zaufania może być tak przedstawiciel związku religijnego, jak i osoba reprezentująca jednostki samorządu terytorialnego. W każdym jednak przypadku osoby te powinny kierować się zasadami kodeksowymi przewidzianymi w tym zakresie, czyli działać wyłącznie w interesie ska- zanego i w tym celu składać w jego imieniu wnioski, skargi i prośby do właściwych organów oraz instytucji, stowarzyszeń, fundacji, organizacji, kościołów i innych związków wyznaniowych. Wymagana jest tu zgoda ta- kiego przedstawiciela, chociaż decyzja w tym zakresie należy do prezesa sądu, upoważnionego sędziego (a w toku posiedzenia – sądu), jednak po uprzednim wniosku skazanego w sprawie dopuszczenia do udziału w po- siedzeniu przed sądem przedstawiciela skazanego. W praktyce i w odosob- nionych przypadkach może to oznaczać, że przedstawiciele określonych w ustawie podmiotów mogą zwracać się do organizacji, których są człon- kami z szeroko rozumianymi wnioskami w sprawach dotyczących wyko- nywania kary pozbawienia wolności. Takie rozwiązanie może nie służyć interesowi mandanta i wówczas pozostawać w jawnej opozycji do wymo- gu wynikającego wprost z ustawy

.

Szczególne umocowanie kościołów i innych związków wyznanio- wych w zakresie współdziałania ze Służbą Więzienną zostało uwzględnio- ne w tej części przepisów Kodeksu, które wprost odnoszą się do realizacji uprawnień skazanych wynikających z realizacji ich wolności religijnej.

Praktykowanie religijne skazanych i korzystanie przez nich z posług reli- gijnych (głównie art. 106 kkw) zostało ujęte dość szeroko. Wśród katalo- gu praw i wolności religijnych ustawodawca przewidział, m.in. prawo do uczestnictwa skazanych w działalności charytatywnej i społecznej kościo- ła lub innego związku religijnego, co ma odpowiednie znaczenie z punktu widzenia aktywizacji „społecznej” skazanych i utrzymywania ich więzi ze środowiskiem wolnościowym. Finalnie może okazać się najbardziej sku- teczną spośród innych metodą resocjalizacyjną

.

9

Zob. Szymanowski 2004, 208.

10

Zob. szerzej Nikołajew 2012b.

Natomiast specjalna pozycja organów samorządu terytorialnego w po- stępowaniu wykonawczym widoczna jest poprzez pryzmat unormowań kodeksowych dotyczących nadzoru i cenzury nad korespondencją skaza- nych pozbawionych wolności. W przypadku kontaktów z tymi organami wyłączony został ten obowiązek, a jednostki samorządu terytorialnego zrównano z innymi podmiotami, takimi jak obrońca lub pełnomocnik, będący adwokatem lub radcą prawnym, organy ścigania, wymiaru spra- wiedliwości, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka czy organy powołane na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Pol- ską umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. For- malnie wzmacnia to pozycję organów samorządowych w stosunku, np. do kościołów i innych związków wyznaniowych, i może zachwiać zaufanie skazanych wobec przedstawicieli wspólnot religijnych, chociaż takie „za- ufanie” zostało wprost wyartykułowane w innym miejscu w kkw (art. 38).

Nie można w tym przypadku mówić o nierównym traktowaniu przez pań- stwo obu podmiotów (samorządowych i kościelnych), tym bardziej jeśli zważy się na specyfikę funkcjonowania obydwu. Z drugiej strony ogra- niczono możliwości organów samorządu terytorialnego i związków wy- znaniowych, np. do przeglądania dokumentów czy żądania wyjaśnień od administracji więziennej, lub wstępu i poruszania się w miejscach pobytu skazanych, uznając, że takie uprawnienia wykraczałyby poza realizację za- dań samorządu terytorialnego i związków wyznaniowych. Tym samym nie przyznano w tym zakresie kompetencji właściwych, np. dla Biura Rzecz- nika Praw Obywatelskich czy prokuratora wykonującego czynności służ- bowe

.

Jednak najbardziej „stycznym” punktem współdziałania związków wyznaniowych i jednostek samorządu terytorialnego w wykonywaniu kary pozbawienia wolności jest możliwość świadczenia przez skazanych nieodpłatnej pracy. Głównie chodzi tu o nieodpłatne prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego w wymiarze nieprzekraczającym 90 godzin w cyklu miesięcznym (art. 123a § 1 kkw). Podobne, aczkolwiek nieco zmienione rozwiązanie przyjęto w § 2 tego samego przepisu, gdzie uznano, że skazany może być zatrudniony nieodpłatnie przy pracach pub- licznych na rzecz organów administracji publicznej, przy pracach wyko-

11

Zob. Postulski 2010, 6.

nywanych na cele charytatywne czy przy pracach na rzecz organizacji po- żytku publicznego. Wymagana jest w tym przypadku pisemna zgoda lub wniosek skazanego oraz także pisemne zezwolenie dyrektora zakładu kar- nego. Jednocześnie ustawodawca przewidział opcję przyznawania nagród skazanym zatrudnionym nieodpłatnie jako formę rekompensaty i bodźca do efektywnej pracy. Ten rodzaj uprawnień przyznano kompetencjom dy- rektora zakładu karnego, chociaż ten może w ograniczonym zakresie upo- ważnić także inne organy zakładu karnego (art. 138 kkw). Nie przyznano jednak uprawnień do nagradzania skazanych za taki rodzaj zatrudnienia podmiotom, na rzecz których nieodpłatna praca skazanych według zasad określonych w art. 123a kkw jest wykonywana

.

Z kolei z treści art. 77 kkw można wyprowadzić wnioski związane z możliwością uczestnictwa przedstawicieli podmiotów współdziałających w wykonywaniu orzeczeń karnych w funkcjonowaniu w zakładzie karnym innych, poza Komisją Penitencjarną, organów kolegialnych. W ich skład mogą wchodzić także osoby spoza zakładu karnego, a kompetencje tych organów dotyczyć mogą zadań związanych z oddziaływaniem na skaza- nych, zwłaszcza z organizacją zatrudnienia i przygotowaniem do zwolnie- nia oraz ze współpracą z instytucjami, organizacjami, stowarzyszeniami i fundacjami świadczącymi pomoc skazanym i ich rodzinom. Bez wątpie- nia do takich właśnie podmiotów można zaliczyć kościoły i inne związki wyznaniowe oraz jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli.

Także w zakresie zwalniania skazanych z zakładu karnego ustawodaw- ca przewidział konieczność udzielenia pomocy świadczonej przez „właś- ciwe organy i instytucje”. Co prawda nie wymienił pośród nich organizacji religijnych i jednostek samorządowych, ale nie można mieć wątpliwości, że do takiej grupy je zaliczył. Takie rozumowanie uzasadnia także przyjęty system pomocy postpenitencjarnej, a także uczestnictwo w nim ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie wraz z ich uprawnieniami do przyznawania świadczeń pieniężnych (zasiłków: sta- łego, okresowego, celowego, specjalnego stałego) i rzeczowych. Ponadto w przypadku osób opuszczających zakłady karne warto zwrócić uwagę na ten rodzaj zadań własnych gminy, który obejmuje prowadzenie i zapewnie- nie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia o zasięgu

12

Zob. Łukaszewicz 2006, 3.

gminnym, a także współpracę z powiatowym urzędem pracy. Jednocześnie realizacja tych zadań powinna być skorelowana z założeniami rządowych programów pomocy społecznej i zapewniać ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych, a także rozwijać specjalistyczne wsparcie na rzecz skazanych i ich bliskich

.

Generalnie pomoc „na wyjście” powinna jednak dotyczyć przede wszystkim skazanych mających trudności w znalezieniu dla siebie zatrud- nienia, zakwaterowania oraz otrzymania niezbędnej pomocy lekarskiej (art. 166 kkw). Nie zwalnia to administracji więziennej od obowiązku zapewnienia skazanym pomocy ze środków budżetowych przyznanych Ministerstwu Sprawiedliwości (pomoc pieniężna, rzeczowa oraz pomoc prawna)

. Taki „rozbudowany” zakres pomocy dotyczy głównie skaza- nych opuszczających zakłady karne po odbyciu kary pozbawienia wol- ności, w mniejszym stopniu osób, którym udzielono przerwy w odbywa- niu kary lub po uzyskaniu przez nich warunkowego zwolnienia. Jednak w przypadku oddania warunkowo zwolnionego pod dozór na okres próby podmiotem dozorującym wcale nie musi być wyłącznie kurator sądowy, ale równie dobrze mogą to być osoby godne zaufania, stowarzyszenia, or- ganizacje lub instytucje, do działalności których należy „troska o wycho- wanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym” (art. 159 kkw)

. Współpraca pomiędzy organami samorządu terytorialnego a organami postępowania wykonawczego (tymi w rozumieniu art. 2 kkw) widoczna jest także w relacjach z sądem zakazującym w wyroku zajmowania okre- ślonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu, lub prowadze- nia określonej działalności gospodarczej albo zakazu prowadzenia pojaz- dów. W takich przypadkach sąd przesyła odpis wyroku „zakazującego”

także właściwym organom samorządu terytorialnego (art. 180, 181, 182 kkw). W razie przesłania odpisu orzeczenia zakazującego prowadzenia pojazdów organ ten jest zobowiązany do cofnięcia uprawnień do ich pro- wadzenia w orzeczonym zakresie i nie może też wydać tych uprawnień

13

Zob. Kucyper 2013, 60-61.

14

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 września 2017 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawied- liwości, Dz. U. z 2017 r., poz. 1760.

15

Zob. Marczak 2008, 260.

w zakresie obowiązywania zakazu (art. 182 § 2 kkw). Z kolei w przypad- ku wydania orzeczenia zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu bądź nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, sąd ma obowiązek przesłania takiego właśnie wyroku nie tylko jednostce policji, ale także odpowiedniemu organowi administra- cji rządowej lub samorządowej (według właściwości miejscowej zgodnie z art. 181a kkw)

.

SZCZEGÓŁOWE OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z ROZPORZĄDZENIA PREZESA RADY MINISTRÓW Z DNIA 28 GRUDNIA 2016 R.

Rozporządzenie z 28 grudnia 2016 r. w sposób szczegółowy uregu- lowało zakres, formy i tryb współdziałania oraz wymogi, jakie powinni spełnić przedstawiciele stowarzyszeń, fundacji, organizacji oraz instytu- cji, których celem działania jest zapobieganie przestępczości i readapta- cja społeczna w wykonywaniu kar, środków karnych, kompensacyjnych, zabezpieczających, zapobiegawczych oraz przepadku, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem. Dotyczy to także kościołów i innych związków wyznaniowych oraz osób godnych zaufania (§ 1 rozporządze- nia). Zakres takiego współdziałania może polegać przede wszystkim na podejmowaniu działań inicjujących, organizujących i realizujących zada- nia mające na celu zapobieganie przestępczości i przeciwdziałanie powro- towi do przestępstwa oraz na kształtowaniu społecznie pożądanej postawy skazanych. Dotyczy to także realizacji zadań wynikających z programów resocjalizacyjnych przez prowadzenie działalności społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej wobec skazanych, a także świadcze- nia niezbędnej pomocy materialnej, medycznej i prawnej skazanym oraz członkom ich rodzin. Inny charakter współdziałania przedstawicieli pod- miotów oraz osób godnych zaufania w wykonywaniu orzeczeń karnych dotyczyć może utrzymywania celowych kontaktów ze skazanymi, przy- gotowania osób pozbawionych wolności do życia po zwolnieniu z zakładu

16

Zob. Szypliński 2011, 27.

karnego i aresztu śledczego oraz zakładu, w którym są wykonywane środki zabezpieczające, w tym przez udzielenie niezbędnej pomocy w uzyskaniu pracy i zakwaterowania. Jeszcze inny charakter współdziałania tych pod- miotów związany jest z podejmowaniem „innych działań mających na celu readaptację społeczną skazanych i zapobieganie przestępczości”

.

W związku z dość nieostrym określeniem „społecznej kontroli” nor- modawca wyjaśnił w rozporządzeniu co rozumie pod tym pojęciem i spro- wadził je przede wszystkim do przeprowadzania rozmów ze skazanymi, ich przełożonymi oraz lustracji miejsc zakwaterowania, pracy i nauki ska- zanych. Dość obszernie odniósł się za to do możliwości zapoznawania się przez te podmioty (ich przedstawicieli) ze sposobem realizacji środków oddziaływania i ich zgodnością z celami wykonywania kary. Chodziło w tym miejscu głównie o kwestie dotyczące zatrudnienia, nauczania, za- jęć kulturalno-oświatowych i sportowych oraz organizacji czasu wolnego, a także środków terapeutycznych, podtrzymywania kontaktów z rodziną i innymi osobami bliskimi oraz korzystania z wolności religijnej. Osobny rodzaj uczestnictwa w „społecznej kontroli” to także przyjmowanie skarg i wniosków skazanych oraz „podejmowanie innych działań mających na celu wzmocnienie praworządnego działania organów państwowych”.

Uwzględniając zakres kompetencyjny tych organów, słusznym jest wymóg związany z koniecznością wypełnienia warunków stawianych przedstawicielom tych podmiotów oraz osobom godnym zaufania. Stąd też konieczna jest tu do wypełnienia przesłanka korzystania z pełni praw cywilnych i obywatelskich, niekaralność za przestępstwa popełnione umyślnie, niepozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych, rękojmia należytego wykonywania obowiązków oraz uwzględnienie kryterium wie- ku (24 lata, wyjątkowo 21). Jednocześnie wymagana jest forma pisemna porozumienia w zakresie uczestnictwa w prowadzeniu działalności reso- cjalizacyjnej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej w zakładach karnych i aresztach śledczych przez te podmioty i osoby god- ne zaufania. Stąd też bezwzględnie należy dołączyć wniosek o zawarcie porozumienia oraz „program zadaniowy”, a także wykaz osób – uczestni- ków projektowanych działań. Program powinien uwzględniać także wska- zanie czasu, miejsca, sposobu, kosztów realizacji oraz źródeł finansowania

17

Zob. Niewiadomska 2007, 220 i nn.

i spodziewanych efektów działania. Stronami takiego porozumienia mogą być albo dyrektorzy zakładów karnych i aresztów śledczych, albo preze- si sądów rejonowych lub okręgowych. W tym drugim przypadku chodzić będzie o egzekwowanie kar, środków karnych, kompensacyjnych, zabez- pieczających i zapobiegawczych oraz przepadku, które wykonywane są przecież poza zakładem karnym czy aresztem śledczym. Przewidziano tak- że restrykcyjną w formie opcję odstąpienia od porozumienia albo pisemne- go wystąpienia o zmianę przedstawiciela (uprawnienie dyrektora zakładu i aresztu oraz prezesa sądu rejonowego i okręgowego) w razie naruszenia zasad regulujących wykonywanie kar, środków karnych, kompensacyj- nych, zabezpieczających, zapobiegawczych i przepadku w miejscu wyko- nywania tych kar, środków i przepadku lub naruszenia zasad wynikających z ustaleń zawartych w porozumieniu.

Osobny segment współdziałania jednostek samorządu terytorialnego

w wykonywaniu orzeczeń karnych dotyczy wykonywania nieodpłatnej,

kontrolowanej pracy na cele społeczne w przypadku osób skazanych na

karę ograniczenia wolności. Zgodnie z art. 56 § 2 kkw to właśnie wójt,

burmistrz lub prezydent miasta, czyli właściwy organ gminy, wyznacza

miejsca wykonywania nieodpłatnej pracy. Także podmioty, dla których or-

gan gminy, powiatu lub województwa jest organem założycielskim, a tak-

że państwowe lub samorządowe jednostki organizacyjne oraz spółki prawa

handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu

lub województwa zobowiązano do umożliwienia skazanym wykonywania

takiej nieodpłatnej i kontrolowanej pracy na cele społeczne. Dodatkowo

jeszcze ustawodawca wskazał inne podmioty, na rzecz których taka praca

może być wykonywana. Zaliczył do nich instytucje lub organizacje repre-

zentujące społeczność lokalną oraz placówki oświatowo-wychowawcze,

młodzieżowe ośrodki szkolno-wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wy-

chowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, podmioty lecznicze w ro-

zumieniu przepisów o działalności leczniczej, jednostki organizacyjne po-

mocy społecznej, fundacje, stowarzyszenia, inne instytucje lub organizacje

użyteczności publicznej niosące pomoc charytatywną za ich zgodą. Ponad-

to rozszerzono katalog podmiotów o te wymienione w ustawie o samorzą-

dzie gminnym. Chodzi tu o wykonywanie niektórych tylko zadań własnych

gminy, do których zaliczono m.in. te związane z ładem przestrzennym,

gospodarką nieruchomościami, ochroną środowiska, gospodarką wodną,

gminnymi drogami, ulicami, mostami i placami, organizacją ruchu dro- gowego, wodociągami i zaopatrzeniem w wodę, kanalizacją, usuwaniem i oczyszczaniem ścieków, utrzymaniem czystości i porządku oraz urzą- dzeń sanitarnych, wysypisk, unieszkodliwianiem odpadów komunalnych, zaopatrzeniem w energię elektryczną i cieplną oraz gaz, lokalny transport zbiorowy, ochroną zdrowia i pomocą społeczną, gminnym budownictwem mieszkaniowym, edukacją publiczną, kulturą, kulturą fizyczną i sportem, targowiskami, zielenią gminną, cmentarzami, porządkiem i bezpieczeń- stwem publicznym oraz utrzymaniem gminnych urządzeń i obiektów uży- teczności publicznej

.

OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z USTAWY O SŁUŻBIE WIĘZIENNEJ

Obowiązki dotyczące współpracy organów państwowych i samorządo- wych oraz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej zostały uwzględ- nione w dwóch aktach prawnych rangi ustawowej. Pierwszy to unormowa- nie z art. 10 § kkw, a drugi wynika wprost z ustawy o Służbie Więziennej.

Najpierw ustawodawca karno-wykonawczy nałożył na organy i instytucje państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz stowarzyszenia i orga- nizacje społeczne obowiązek udzielania pomocy organom wykonującym orzeczenia. Dotyczy to w głównej mierze wskazanych w ustawie organów Służby Więziennej jako organów postępowania wykonawczego. Pomoc, o której mowa jest w art. 10 § 4 kkw, obejmuje zakres działania tych pod- miotów i w tym obszarze Służba Więzienna może oczekiwać wsparcia ze strony innych podmiotów. Z kolei ustawa o Służbie Więziennej w zasadzie powiela ten obowiązek, skoro statuuje to w ten sposób, że „organy admi- nistracji państwowej, samorządu terytorialnego oraz państwowe jednostki organizacyjne są obowiązane współdziałać z jednostkami Służby Wię- ziennej w zakresie i na zasadach określonych w ustawie” (czyli w ustawie o Służbie Więziennej – art. 5). Takie rozwiązanie należy zestawić z regula- cją ujętą w art. 4 ust. 1 tej samej ustawy określającą „potrzebę” współdzia- łania Służby Więziennej z organami państwa i samorządu terytorialnego,

18

Zob. art. 7 ust. 1 pkt 1-3, 4-6, 7-15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie

gminnym, tekst jedn. Dz. U. z 2019 r., poz. 506.

stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami oraz instytucjami, których celem jest współpraca w wykonywaniu kary pozbawienia wolności. Obo- wiązek ten został rozciągnięty szeroko na takie podmioty jak kościoły i inne związki wyznaniowe, szkoły wyższe i placówki naukowe oraz osoby godne zaufania

.

ZAKOŃCZENIE I POSTULATY

Kościoły i inne związki wyznaniowe oraz jednostki samorządu tery- torialnego, zwłaszcza gminy, funkcjonują w oparciu o zasadę wsparcia na rzecz osób pozostających w trudnej sytuacji materialnej oraz osobistej.

Współdziałają one z tym zakresie z organami wykonującymi orzeczenia karne, głównie z administracją więzienną i sądami orzekającymi, zwłasz- cza w zakresie środków karnych, takich jak zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalno- ści albo prowadzenia pojazdów. W przypadku wykonywania bezwzględ- nej kary pozbawienia wolności zakres współdziałania podmiotów wymie- nionych w tytule opracowania jest szeroki i wielopłaszczyznowy. Przede wszystkim dotyczy współdziałania w przedmiocie realizacji zadań reso- cjalizacyjnych, wsparcia materialnego, medycznego i prawnego w trakcie wykonywania kary w warunkach więziennych, a także przygotowania ska- zanych do życia po odbyciu kary. Zadania wynikające z ustaw samorzą- dowych, ustawy o Służbie Więziennej, a nade wszystko Kodeksu karnego wykonawczego mogą być realizowane w formie uczestnictwa społeczeń- stwa w wykonywaniu orzeczeń karnych, a efekt finalny takiego współ- działania powinien sprowadzać się do zapobiegania przestępczości i read- aptacji skazanych do życia w warunkach akceptacji dla zasad współżycia społecznego. Stąd też Służba Więzienna w „sojuszu” z innymi podmio- tami może realizować swoje ustawowe zadania i jednocześnie korzystać z pomocy instytucji pozawięziennych, których specyfika i doświadczenie mogą okazać się przydatne na co dzień. Zaufanie społeczne dla instytu- cji kościelnych i samorządowych w środowisku skazanych jest wartością nie do przecenienia, dlatego też słusznym wydaje się utrzymanie instytucji

19

Zob. Hołda, Postulski 2005, 162-163.

osoby godnej zaufania dla skazanego (takiego zaufania do Służby Wię- ziennej nie można oczekiwać). Stąd też ustawową konieczność współpracy podmiotów „pozawięziennych” w wykonywaniu kar izolacyjnych należy traktować w kategoriach gwarancji chroniących także prawa skazanych do posiadania własnego przedstawiciela na etapie postępowania karnego wykonawczego i wcale nie musi to być osoba duchowna, ale także może nią być „samorządowiec”. W przypadku duchownych nie można pomijać także niezwykle przecież istotnego aspektu poprawy moralnej więźniów powodowanej aktywnością religijną przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych

.

Przyjęte rozwiązania normatywne i praktyka związana ze współdzia- łaniem związków wyznaniowych oraz jednostek samorządu terytorialnego w zakresie wykonywania kar izolacyjnych powinny zapewnić społeczną kontrolę w każdym demokratycznym państwie prawnym. Jednak modus operandi przyjęty w Polsce wymaga także zmian, których wprowadze- nie pozwoli na większą efektywność współdziałania obydwu podmiotów w zakresie społecznej readaptacji skazanych i pomocy postpenitencjarnej.

Postulowane zmiany powinny polegać m.in. na zaliczeniu kościołów i in- nych związków wyznaniowych do organów postępowania wykonawczego, o których mowa w art. 2 kkw. W ten sposób zrównano by ich pozycję z jednostkami samorządu terytorialnego i wówczas efekty współdziałania mogłyby posiadać większą skuteczność, tym bardziej że w innym miejscu ustawodawca uznał przedstawicieli związków wyznaniowych za osoby godne zaufania w stosunku do osób pozbawionych wolności. Także popra- wa skuteczności (efektywności) współdziałania takich podmiotów możli- wa będzie poprzez utworzenie rad społecznej readaptacji i pomocy skaza- nym na każdym szczeblu (także zakładów karnych i aresztów śledczych) i stąd postulat wprowadzenia takiego obowiązku na podstawie ustawy.

Jednocześnie należy uwzględnić to, że większość zadań związanych ze współdziałaniem podmiotów w wykonywaniu orzeczeń karnych, wy- mienionych w rozbudowanym art. 43 kkw, została powielona w przepisie wykonawczym do tej ustawy, co w sposób zdecydowany przeczy potrze- bie tworzenia aktów wykonawczych do obszernie zredagowanego prze- pisu wyższego rzędu. Słusznym zatem wydaje się przyjęcie właściwych

20

Zob. Nikołajew 2012a, 83.

proporcji redakcyjnych i przesunięcie do ustawy tylko postanowień naji- stotniejszych.

Trzeba zauważyć, że także przepisy ustawy o Służbie Więziennej na- łożyły na organy państwowe obowiązek współdziałania z więziennictwem w taki sposób, że aktywność w tym zakresie powinny wykazywać inne organy państwowe. Pozostaje to w sprzeczności z koniecznością podejmo- wania przez jednostki organizacyjne więziennictwa działań penitencjar- nych i postpenitencjarnych właściwych dla organów wykonujących karę pozbawienia wolności. Stąd też sugerowana zmiana ustawy o Służbie Wię- ziennej powinna zmierzać w kierunku wskazania aktywnego współdzia- łania wszystkich podmiotów państwowych, bez określania konieczności inicjatywy którejkolwiek ze stron.

Powyższe propozycje de lege ferenda mogą okazać się pomocne w po- prawie efektywności współdziałania różnych organów sprawujących spo- łeczną kontrolę nad wykonywaniem kar izolacyjnych. Jednak efekty za- leżeć będą także od stosujących przepisy i konieczności uwzględnienia in fine celu wykonywania kary izolacyjnej.

BIBLIOGRAFIA

Hołda, Zbigniew, Kazimierz Postulski. 2005. Kodeks karny wykonawczy. Komen- tarz. Gdańsk: Wydawnictwo Arche.

Kucyper, Krzysztof. 2013. „Instytucjonalne formy wsparcia w pomocy postpeni- tencjarnej”. Pedagogika 8: 55-64.

Łukaszewicz, Agata. 2006. „Ulgi i przywileje dla zatrudniania więźniów”. Rzecz- pospolita z 11 kwietnia 2006.

Machel, Henryk. 2003. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk:

Wydawnictwo Arche.

Marczak, Monika. 2008. „Przygotowanie do readaptacji osób osadzonych w jed- nostkach penitencjarnych”. W: Kryminologiczne i penitencjarne aspekty wy- konywania kary pozbawienia wolności, red. Małgorzata Kuć. Lublin: Wydaw- nictwo KUL.

Niewiadomska, Iwona. 2007. Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Nikołajew, Jerzy. 2012a. „Kapelan więzienny jako mediator w postępowaniu kar-

nym wykonawczym”. Studia Prawnicze KUL 3(51): 67-85.

Nikołajew, Jerzy. 2012b. Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresz- towanych. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Piasecki, Sylwester. 2007. „Praca socjalna w więzieniu”. W: Więziennictwo na początku XXI wieku. III Polski Kongres Penitencjarny, red. Teodor Bulenda, Wojciech Knap, Zbigniew Lasocik. Warszawa: Wydawnictwo IPSiR.

Postulski, Kazimierz. 2015. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa:

Wydawnictwo Wolters Kluwer.

Postulski, Kazimierz. 2010. „Udział sądowego kuratora dla dorosłych w postępo- waniu przed sądem”. Probacja 1: 5-20.

Słobodzian, Beata. 2005. Współczesny system samorządu terytorialnego w Polsce.

Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Szymanowski, Teodor. 2004. Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Podstawowe problemy w świetle badań empirycz- nych. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Szypliński, Mieczysław. 2011. Organizacja, zadania i funkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce. Toruń: Wydawnictwo Dom Organizatora.

Zieliński, Eugeniusz. 2004. Samorząd terytorialny w Polsce. Warszawa: Wydaw- nictwo: Elipsa.

RELIGIOUS ORGANIZATIONS AND LOCAL SELF-GOVERNMENT UNITS AS ENTITIES COOPERATING IN THE ENFORCEMENT OF

CRIMINAL JUDGEMENTS S u m m a r y

Religious organizations and local self-government units are entities coop- erating in the implementation of penalties, penal, compensatory, protective and preventive measures, as well as forfeiture. They can also be treated in terms of institutions of social control over the enforcement of these judgements. The coop- eration between these entities has obtained the status of a statutory directive and is supposed to serve to rehabilitate the convicts and prevent crime. As argued in the present article, the cooperation under discussion also contributes to the fulfillment of educational and corrective goals.

Key words: enforcement of criminal judgements; religious organizations; local self-government units; Penal Executive Code

Tłumaczenie: Daria Bębeniec