Z DZIEJÓW BIBLIOTEKI KODEŃSKIEJ SAPIEHÓW1
O pracow anie h i s t o r i i b i b l i o t e k p o ls k ic h n i e J e s t m ożliw e b ez u p r z e d n ie g o uohw yoenia d z ie jó w p o s z c z e g ó ln y c h k s i ę g o z b i o rów. Są one o d b iciem u m ysłow ośol swyoh w ł a ś c i c i e l i - r e p r e zen ta n tó w o k r e ś lo n e j e p o k i - i s ta n o w ią p r z y o z y n k l do ooeny o a ł o k s z t a ł t u k u ltu r y m inionyoh w ieków . Z ty c h w ła ś n ie w z g lę dów na uwagę z a s łu g u j e b i b l i o t e k a zgrom adzona w Kodniu p r z e z k a n o le r z a w ie lk ie g o l it e w s k i e g o Jana F ryd eryk a S ap ieh ę / 1 6 8 0 - 1 7 5 1 /. P o w ięk szon a p r z e z sp a d k o b iercó w , l i c z y ł a w c h w i l i p rze k a z a n ia j e j p r z e z A lek sa n d ra S ap ieh ę /1 7 7 3 - 1 8 1 2 / W arszaw skie
mu Towarzystwu K rólewskiem u P r z y j a c i ó ł Nauk s z e ś ć t y s i ę o y wo
lum inów . Pod względem w i e lk o ś o i u s tę p o w a ła w lęo typowym b i b lio te k o m rodowym pomnażanym z p o k o le n ia na p o k o le n ie 1 dopro wadzonym do k ilk u n a s tu c z y k i l k u d z i e s i ę c i u t y s i ę o y tomów, jak n p . k s ię g o z b io r y P o to c k ic h w W ila n o w ie, ozy R a d ziw iłłó w w N ie ś w ie ż u lu b N ie b o r o w ie . Jako in t e g r a ln a c z ę ś ć k s i ą ż n ic y To
w arzystw a z o s t a ł a po upadku p o w sta n ia lis to p a d o w e g o s k o n f is k o wana i w y w ie z io n a do P e te r s b u r g a . L it e r a t u r a na tem at b i b l i o - t e k i k o d e ń s k ie j j e s t n ie z w y k le skąpa 1 p e łn a n l e ś o i s ł o ś o l .
Z a c h ę tą do p o d j ę c ia badań s t a ł y s i ę r e z u l t a t y dwóoh prac m a g is t e r s k ic h tr a k tu ją o y o h o k s ię g o z b io r a c h i z b ie r a c t w ie k a n o le r z a w ie lk ie g o l i t e w s k i e g o Jana F ryderyka S ap ieh y - twór cy b i b l i o t e k i w Kodniu - oraz A lek sa n d ra S a p ie h y , szam belana c e s a r z a N ap oleona 1 m ie c z n ik a K się s tw a W arszaw skiego, k tó r y k o le k c j ę t ę , pomnożoną p r z e z K a zim ierza N e s to r a S ap ieh ę / i 757 - 1 7 9 8 / g o n e r a ła a r t y l e r i i l i t e w s k i e j , o fia r o w a ł TPN3 . Wymie
n io n e p r a c e m a g is t e r s k ie p o w sta ły w o p a r c iu o i s t n i e j ą c e ź r ó d ł a drukow ane, a r c h iw a lia d o ty c z ą o e Sapiehów przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnyoh w W arszaw ie, a p rzed e w szystk im w o p a r c iu o a n a l iz ę o o a la ły o h egzem p la rzy z p row en ien cjam i
s a p ie ż y ń s k im i / 2 2 7 p o z . / , z n a jd u ją cy c h s i ę w O d d z ia le S ta r y c h Druków B i b l i o t e k i U n iw e r s y t e c k ie j w W arszaw ie. E gzem plarze t e w yodrębniono na p o d sta w ie k a r t o t e k i p r o w e n le n o jl druków s z e s n a s to * ie c z n y c h / k a r t o t e k a p o w ojen n a/ o r a z s ie d e m n a s to - 1 o siem n a s to w ie c z n y c h / k a r t o t e k a p r z e d w o je n n a /. O d n alezio n o 187 k s i ą żek n o sz ą c y c h zarówno z n a k i w ła sn o śo io w e J . F . S a p ie h y , j a k 1 n o ty ręk o p iśm ien n e o p r z e k a z a n iu i c h p r z e z A .S a p ie h ę Towarzy
stw u P r z y j a c i ó ł Nauk, oraz 40 - b ez e z l l b r l s u k a n c le r z a , J ed nakże o p a trzo n y o h za p isem u p am iętn iający m darow iznę A le k sa n d r a . W d r u g ie j g r u p ie eg zem p la rzy - k i lk a n a ś o ie m ia ło in n e p r o w e n ie n o je s a p l e ż y ń s k i e , n p . A lek sa n d ra M ich a ła S a p ie h y / 1 7 3 0 - 1 7 9 3 / k a n c le r z a w i e lk ie g o l it e w s k i e g o oraz J ó z e f a S t a n is ła w a / 1 7 0 8 - 1 7 5 4 / s u fr a g a n a w i l e ń s k ie g o . M ożliw e ż e w p r z y - s z ł o ś o l - po opraoow aniu o a łe g o z a so b u starodruk ów BUW o ra z u z u p e łn ie n iu w ym lenionyoh k a r t o t e k , a ta k ż e po sp o r z ą d z e n iu k a r t o t e k i p r o w e n le n o jl druków wydanyoh w XIX w ieku / c o s t a n o w iło b y ź r ó d ło w o d n i e s ie n i u do k s ią ż e k s a m o d z ie ln ie zebranyoh p r z e z A le k sa n d r a S a p ie h ę / - l i c z b a zachowanyoh eg zem p la rzy ok aże s i ę w ię k s z a .
S t w ie r d z e n ia p r z e d s ta w io n e we wspomnlanyoh p racach ma
g i s t e r s k i c h z o s t a ł y w w ie lu punktach skorygowane 1 u z u p e łn io n e , g łó w n ie w o p a r c iu o a r c h iw a lia d o ty o z ą o e Sapiehów , p r z e chowywane w B i b l i o t e c e C z a r to r y s k ic h o raz w B i b l l o t e o e J a g i e l l o ń s k i e j 4 . Jednakże p o d j ę t a p e n e t r a c j a a r o h iw a lló w n i e z o s t a ł a za k o ń czo n a , a u zysk an e m a te r ia ły n i e w p e ł n i opracow ane, oo d e te r m in u je c h a r a k te r n i n i e j s z e g o a r ty k u łu jak o kom unikatu om aw iającego sform ułow ane d o ty c h o z a s w n io s k i. Świadomie z r e - zygnowano z p r z e d s ta w ie n ia s z e r s z e j c h a r a k t e r y s t y k i z a w a r to ś - o l t r e ś c io w e j k s ię g o z b io r u k o d e ń s k ie g o , k o n c e n tr u ją c uwagę p r z e d e w sz y stk im na z a g a d n ie n iu u s t a l e n i a je g o lo só w , oo s t a nowi z a le d w ie je d e n z aspektów p o d ję te g o tem a tu .
„O żyw ienie r z e c z y b ib lio t e c z n y c h " - ja k o k r e ś la J . L e l e w e l5 rozw ój zam iłowań b l b l l o f i l s k l o h w P o ls o e w XVIII w ieku / z w ła s z o z a w je g o d r u g ie j p o ł o w i e / - n a s t ą p i ł o pod wpływem od
d z ia ły w a n ia n u rtu k o le k c jo n e r s tw a f r a n c u s k ie g o o raz w c z e ś n ie j s z y c h rodzim ych t r a d y o j l . Bardzo I s t o t n y Im puls s ta n o w iły i d e e , j a k ie p r z y n io s ło p o l s k i e O św ie o e n le .
wśród n a j w y b lt n ie j s z y o h z b le r a e z y X V III s t u l e o i a : A n d rze-
j a S t a n is ła w a i J ó z e f a A n d rzeja Z a łu s k ic h , S t a n is ła w a A u gu sta P o n ia to w s k ie g o , Ign aceg o 1 S t a n is ła w a P o t o c k ic h , F r a n o ls z k a B i e l i ń s k i e g o , J ó z e fa A le k sa n d r a J a b ło n o w s k ie g o , S t a n is ła w a L u b o m irsk ieg o , U r s z u li F r a n c is z k i R a d z iw iłło w e j , K arola S ta n is ła w a ora z M ich a ła H ieronim a R a d ziw iłłó w 1 innych można śm ia ło w ym ienić nazw i dc o Sapiehów .g
R ozb u d zen ie s i ę p a s j i b i b l i o f i l s k i c h wśród l i o z n e j r z e s z y a r y s t o k r a o j l ok resu n i e p o d l e g ł e j R z e c z y p o s p o lit e j w yn ika
ł o w w i e lu wypadkach z p o tr z e b in t e l e k t u a ln y c h , z p o tr z e b y obcow an ia z k s ią ż k ą . Gromadzone k s ię g o z b io r y n ie j e d n o k r o t n ie o d z w ie r c ie d la ły fa k ty c z n e z a in te r e s o w a n ia i c h w ł a ś c i c i e l i n a j r o z m a itsz y m i d z ie d z in a m i ż y c i a um ysłowego - nauką, p o l i t y k ą , s z tu k ą . R ów n ocześn ie z a ś w jak im ś s to p n iu d eterm in ow a ły po
w sta w a n ie 1 r o z w ija n ie t y c h ż e z a in te r e s o w a ń . C z ę sto Jednak motywem z b ie r a c k ic h poczynań b y ła ró w n ież ohęć podporządkowa
n i a s i ę wymogom o g ó l n ie p a n u ją c e j mody i p o d n ie s ie n i e p r e s t i żu rodu w o czach w s p ó łc z e s n y o h .
R o zb io ry i upadek p ań stw ow ości p o l s k i e j spowodowały z a b a r w ie n ie pryw a tn ej d z i a ł a l n o ś o i k o le k c j o n e r s k ie j elem entam i p a tr io t y o z n o -s p o łe o z n y m i. Z jaw isko t o w y s t ą p iło ju ż pod ko
n i e c XV III w ie k u , jed n a k że b y ło ono typowe p r z e d e w szy stk im d l a z b ie r a c tw a X IX -w ieczn eg o , zw iązan ego z id e ą grom ad zenia 1 z a b e z p ie c z a n ia p am iątek narodowych pro p u b lio o bono.
Do n a j b a r d z ie j znanych b i b l i o f i l ó w p ie r w s z e j połow y XVIII w ieku n a l e ż a ł Jan F ryderyk S a p ieh a / 1 6 8 0 - 1 7 5 1 / s t a r o s t a b r z e
s k i / 1 6 9 8 / , r e fe r e n d a r z l i t e w s k i / 1 7 0 7 - 1 7 0 9 / , k a s z t e la n t r o c k i i k a n c le r z w i e l k i l i t e w s k i / 1 7 3 5 / . U c z ę s z c z a ł on do s z k ó ł j e z u i c k i o h w B r z e ś c iu , L u b lin ie i W arszaw ie. W la t a c h 1 6 9 7 - 1702 od b ył podróż po k ra jap h Europy Z a c h o d n ie j. O d w ied ził N iem cy, H o la n d ię , A n g lię i F r a n c ję . Celem te g o wojażu b y ło u z u p e łn ie n ie w ie d z y . Obok d z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n e j p a r a ł s i ę ta k ż e tw ó r c z o ś c ią p is a r s k ą . W sw ej r e z y d e n c j i w Kodnlu z g r o - m a d ził k s i ę g o z b i ó r , k tó r y w 1733 r . l i c z y ł 1130 v o l .Q
Bogatym i ciekawym źródłem do badań nad k się g o z b io r e m k a n c le r z a j e s t przechowywany w B i b l i o t e c e C z a r to r y sk ic h w K ra- kow ie k a t a lo g sp orząd zo n y w 1744 r . , a w ię c siedem l a t p rzed 9 ś m ie r c ią Jan a Fryderyka / z m . i 7 5 i / . Na o s t a t n i e j k a r c ie r e g e s t r u napotykamy w p isy k s ią ż e k wydanych po 1744 r . , s t a n o -
w ią o e wykaz nowyoh nabytków zakupionych bądź otrzym anych w d a rze p r z e z k a n o le r z a ju ż po s p is a n iu in w e n ta r z a , k tó r y może być zatem trak tow any Jako In w en tarz c a ł e j b i b l i o t e k i S a p ie h y . Według szaounkowych o b l i c z e ń k a t a lo g t e n r e j e s t r u j e ponad 3500 p o z y o j l . Obejmuje on d z i e ł a ł a o l ń s k i e , p o l s k i e , f r a n o u s - k l e , n ie m ie c k ie 1 w ł o s k i e . Są t o k s i ą ż k i z z a k r e su p o l i t y k i , praw a, h i s t o r i i , g e o g r a f i i , l i t e r a t u r y p i ę k n e j , r e t o r y k i , g r a m a ty k i, d z i e ł a le k s y k o g r a f ló z n e , b i o g r a f l o z n e , a ta k ż e r e l i g i j n e , f l l o z o f l o z n e 1 m a te m a ty c z n o -p r z y r o d n ic z e , w p rzew aża
j ą c e j w i ę k s z o ś c i wydane w p ie r w s z e j p o ło w ie XVIII w ie k u . N ie brak je d n a k ż e d z i e ł XVI 1 X V II-w ieo zn yoh .
Gruntowna a n a l iz a z a w a r to ś o i t r e ś o io w e j b i b l i o t e k i J .F . S a p ieh y s t a n i e s i ę p rzy czyn k iem do o k r e ś le n i a je g o z a i n t e r e sowań 1 m e n t a ln o ś c i. K s ię g o z b ió r k a n c le r z a j e s t tym b a r d z ie j i n t e r e s u j ą o y 1 godny z b a d a n ia , i ż Jego w ł a ś c i c i e l b y ł c z ło w ie kiem a k ty w n ie u c z e s tn ic z ą c y m w ż y c iu p o lity c z n y m R zeczy p osp o
l i t e j , p e łn ią c y m n a jw y ż sz e g o d n o śc i państw ow e. Nawet bardzo p o b ie ż n e z a p o z n a n ie s i ę z z a w a r t o ś c ią b i b l i o t e k i Jana F ryd e
ryka n i e p o tw ie r d z a w n iosku o miernym j e j p o z io m ie w porówna
n iu z innym i k s ię g o z b io r a m i magnackimi 1 s z la c h e c k im i XVII w iek u , n p . z k s ię g o z b io r e m m a rsza łk a koronnego Łukasza Opa
l i ń s k i e g o /1 6 1 2 - 1 6 6 2 / 1 0 . W Inw entarzu można sp o tk a ć k s i ą ż k i ze w s z y s tk io h d z ie d z in w ie d z y . Na p r z y k ła d n i e brak d z i e ł h i sto r y k ó w , f il o z o f ó w i poetów g r e c k ic h i rzym sk ich - H er o d o ta , A r y s t o t e l e s a , P la to n a , P lu ta r o h a , H o racego, T a c y ta , L iw lu sz a
i in n y c h , p r a c h isto r y k ó w i m y ś l i c i e l i XV, XVI i XVII w ieku - M a c h ia v e ll e g o , B o d in a , L l p s i u s a , C a m p a n e lli, G r o tiu s a , B acona, c z y w r e s z c ie f il o z o f ó w XV III w ieku n p. V o l t a i r e ' s . W skazuje to na g ł ę b s z e z a in t e r e s o w a n ia .
N ie w y ja śn io n o dotąd k w e s t i i I s t n i e n i a w warszawskim pa
ła c u J . F . S a p ieh y k s ię g o z b io r u odręb n ego1 1 . Sprawowanie u r z ę du k a n c le r z a W ie lk ie g o K się s tw a L ite w s k ie g o /o d 1735 r . / po
wodowało k o n ie c z n o ść c z ę s t y c h pobytów w s t o l i c y , a z a k r e s p e ł n io n y ch obowiązków wymagał k o r z y s t a n ia z d z i e ł o t r e ś c i p o l i
ty c z n o -p r a w n e j. Można w ię c p r z y p u s z c z a ć , że S a p ieh a p r z e w ió z ł do Warszawy o z ę ś ć b i b l i o t e k i k o d e ń s k ie j, g d z ie zn a jd o w a ła s i ę ona n ajpraw dop odobniej do momentu je g o ś m i e r c i . N ie o c e n io n e u s ł u g i od d ałb y w tym w z g lę d z ie In w en tarz m ob lliów z n a j d u j ą -
oych s i ę w r e z y d e n c j i p r z y u l i o y Z a k ro c z y m sk ie j. Zaobowany w AGAD „E k soerp t z in w e n ta r z a ręk ą ś p . Jff Jm Pana Kan [p ie r z a } V l e l k l e g o ff.X .L . r z e c z y , k tó r y ch do In w en ta rza n i e d o s t a -
Je" 12• - z a w ie r a j e d y n ie n i e w i e l k i r e g e s t r k s ią ż e k , obejm ują
cy z a le d w ie k i l k a p o z y o j i . Wśród n ic h z n a jd u je s i ę je d e n z tomów X V III-w ieo zn eg o z b io r u praw p o ls k ic h „Volumlna Legum".
O dtw orzenie z a w a r to ś c i p o d ręczn eg o k s ię g o z b io r u J .F . S a p ie h y , p r z y n a jm n ie j w pewnym je g o fr a g m e n c ie , w ydaje s i ę m o żliw e . W in w en ta rzu b i b l i o t e k i k a n c le r z a , sporządzonym w 1744 r . , sp o tykamy bowiem a d n o ta c je in fo r m u ją ce b u m ie s z c z e n iu d an ej k s i ą ż k i w W arszaw ie.
Jan F ryderyk S a p ie h a m ia ł dwa e x l i b r i s y . Ta forma „pod
p isy w a n ia " k s ią ż e k s t a ł a s i ę w P o ls c e XV III w ieku p o w sz e c h -
13
na , gdyż wraz z rozwojem b i b l i o f i l s t w a w z r a s t a ła p o tr z e b a udokum entowania w ła s n o ś c i k s ię g o z b io r u n i e t y lk o po p rzez r ę czn e p o d p isy w a n ie k s ią ż e k c z y w y t ła c z a n ie herbów bądź n a p isó w , l e o z z a pomocą b a r d z ie j a r ty s ty c z n y o h środków . K anclerz p r z y w iązyw ał zapewne dużą wagę do t e j formy znaków w ła sn o śc io w y c h ,
sk o ro zam ówił dwa e x l i b r i s y 14 odm iennej w i e l k o ś c i , p r z y s t o s o wane do k s ią ż e k różnych form atów . Zarówno p ie r w s z y - in quar
t o , ja k i d r u g i - l n t r l c e s s i m o seoundo wykonane z o s t a ł y p r z e z Jan a F ryd eryk a M y llu sa / z p o c h o d z e n ia H o le n d r a /, jed n ego z w y b it n ie j s z y c h rytowników d z ia ła j ą c y c h w R z e c z y p o s p o lit e j w p ie r w s z e j p o ło w ie XVIII w ieku 15. Na e x l i b r l s i e w iększym , po
n i ż e j k a r t u s z a herbowego i u sta w io n y ch po obu je g o s tr o n a c h k s ią g M etryki Koronnej i Volum lna Legum, w id n ie j e n a p is : „Ex L ib r ls B ib lio t h e c a e C o d n en sls I l l u s t r l s s i m i e t E x c e l l e n t i s s i - mi D orni n i I o a n n is F r i d e r i o i C o m itls S a p ie h a Magni D u c a ti L ith u a n ia e C a p lta n e i B r e s t e n s i s 1736". E x l i b r i s m n ie js z y , od
mienny w s z c z e g ó ła c h od o p is a n e g o , n i e j e s t datow any. P o w sta ł najpraw dop odobniej o k oło 1736 r . Zaw iera n a p is : „Ex B i b l i o t h e c a C odnensi 111 [ i i s t r i s s i j m i e t E x c e ll J e n t is s ij m i I o a n n is C o m itls S a p ieh a Supre [m iJC ancela [r iijM [agnij D [ u c a tij L [ it h u a - niaej1’ .
Jak s i ę z d a j e , Jan F ryderyk S a p ieh a r e p r e z e n tu je n u rt k o le k c jo n e r s tw a rodow ego, w y n ik a ją ceg o zarówno z c h ę c i u ś w i e t n ie n i a n a zw isk a i p o d n ie s ie n i a pr ' t i ż u rod u , Jak i z au
te n ty c z n y c h z a in te r e so w a ń in t e l e k t u a ln y c h .
Z ap aloną b i b l l o f l l k ą b y ła ta k ż e żo n a k a n c le r z a K on stan c
j a z R a d z iw iłłó w S a p le ż y n a , k tó r a g r o m a d z iła w Kodnlu w ła sn y k s ię g o z b ió r * Impulsem d l a j e j z b ie r a c tw a b y ła n i e w ą t p li w i e , obok p r z y k ła d u m ęża, t r a d y c j a r o d z in n a 1 6 . K s ią ż k i S a p ie ż y n y z d o b ił e x l i b r l s „ . . . z b l iż o n y bardzo do znaku b i b l io t e c z n e g o S a p ie h y , . . . choć n i e o d zn a cza s i ę [on] bogactwem o r n a m en ta c ji i z b y t w ie lk ą f ą n t a z j ą , zajm uje jed nak p o o z e sn e m ie j s c e wśród e x li b r is ó w p o ls k ic h t e j e p o k i . . . Wykonał go [ j . F . M y liu sj w roku 1 7 4 1 . C zuje s i ę tu w y s iłe k a r t y s t y , aby su c h o ść s t y l u z ła g o d z ić d rap eria m l i p ła s z c z e m gronostajow ym ” . J e s t to jed y n y ze znanyoh e x lib r is ó w Sapiehów z napisem w ję z y k u p o l skim : „Z B i b l i o t e k i J a ś [nie]} O św ie c o n e j]] J [ejj M]]o]jści Kon- s t a n o y i z R a d ziw iłłó w S a p ie ż y n e y K a n c le r zy n ey W ie lk ie y W°XaL°
1741" .
Przechowywany w Arohlwum R a d ziw lłło w sk lm „ R e g e str r z e c z y J .O . K slę ż n e y J e jm o ś c i z K s ią ż ą t R a d z iw iłłó w S a p ie ż y n e y , Kano- le r z y n e y W [ i e l k i e j j WXL z n a jd u ją c y c h s i ę w skarbcu ołyok im . . . z w o li J .O .X . Jm cl R a d z iw iłła W [ojew ojdy W ile ń s k ie g o , Hetmana W ie lk ie g o W.X.L. s p is a n y D ie 28 F e b r u a r ji 1757 Anno"1 8 , z a w ie r a w śród wykazu innyoh ruchom ości In w en tarz k s ią ż e k . Re
g e s t r pow yższy sp orząd zon y z o s t a ł w n i e c a ł e t r z y m ie s ią c e po ś m ie r c i k a n c le r z y n y , z p o l e c e n i a j e j b r a t a M ich a ła K azim ie
r z a R a d z i w i ł ła , zwanego Rybeńko / 1 7 0 2 - 1 7 6 2 / . F a k t, i ż w spo
mniany dokument obejm uje ró w n ież s p i s k s i ą ż e k , podważa w sp o sób z a s a d n ic z y t w ie r d z e n ie , jak ob y k s i ę g o z b i ó r żony Jan a F ry deryka S a p ie h y w sz e d ł - po J e j ś m ie r o i - w sk ła d b i b l i o t e k i k o d e ń s k ie j i wraz z n i ą p rzek a za n y z o s t a ł p r z e z A. S a p ieh ę w p o c z ą tk a c h XIX w ieku Towarzystwu P r z y j a o ló ł Nauk .
* In w en ta rz z b io r u ksią żk o w eg o K o n s ta n c ji obejm uje 821 v o - lum inów. O pis p o s z c z e g ó ln y c h eg zem p la rzy j e s t n i e j e d n o l i t y 1 bardzo n ie d o k ła d n y . C z ę s to ma formę ta k sk rótow ą 1 o g ó ln ą ja k n p. „ k s ią ż e c z e k m ałych różnych wraz zw iązanyoh - 77" / p o z . 9 9 / . Wprowadzony p o d z ia ł na grupę k s ią ż e k p o ls k io h i fr a n o u s k lo h n i e j e s t adekw atny w sto su n k u do z a w a r to ś c i obu d z ia łó w . I tak d la p r z y k ła d u w pierw szym obok k s ią ż e k w ję z y k u p o lsk im sp o
tykamy d z i e ł a ł a o l ń s k l e , w drugim z a ś - razem z fra n o u sk lm l z a r e je s tr o w a n o p o z y c je n ie m ie c k ie , ł a o l ń s k l e 1 p o l s k i e . Pomi
mo ta k mało p reo y zy jn y o h opisów można bez tru d u o k r e ś l i ć c h a -
r a k t e r te g o d o ść zasob n ego k s ię g o z b io r u 21. S k ła d a ły s i ę nań g łó w n ie d z i e ł a o t r e ś c i r e l i g i j n e j , a w ię c : b i b l i e , ew ange- 1l a r z e , m o d lit e w n ik i, p s a ł t e r z e , żyw oty ś w ię ty c h e t o . Skrom
n i e p r z e d s ta w ia s i ę l i t e r a t u r a św ie o k a , rep rezen to w a n a p r z e d e w sz y stk im p r z e z gram atyki f r a n o u s k le , n ie m le o k le i p o l s k i e , k i l k a k s i ę ż e k o tem atyoe p o l i t y c z n e j o ra z d z i e ł a p ió r a Jan a F ryderyka S a p ie h y . N ie wiemy je d n a k ż e , c z y mamy do o z y n ie n ia ze sp ise m c a łe g o z b io r u k a n c le r z y n y . N ie można w yk lu czyć mo
ż l i w o ś c i , choć j e s t to m ało prawdopodobne, i ż ja k a ś n ie w ie lk a Jego c z ę ś ć p r z e s z ł a wraz z b i b l i o t e k ą Jana F ryderyka S a p ieh y w r ę c e w o jew o d zio a m ś c is ła w s k ie g o - J a n a . Mogły t o być j e d y n i e n i e l i c z n e i przypadkowo „ z a p lą ta n e " e g z e m p la r z e . J e ż e l i bowiem l i c z ą c y 821 tomów k s i ę g o z b i ó r z n a l a z ł s i ę w skarbcu o ły c k im , a w ię c w dobrach R a d z lw lłło w sk io h 22, a cytow any wy
ż e j R e g e s tr n ie z a w ie r a ż a d n e j a d n o t a c j i c z y z a s t r z e ż e n i a , że k s i ą ż k i t e mają być p r zek a za n e Sapiehom , w ydaje s i ę n i e u l ę gać w ą t p liw o ś c i, że p o z o s t a ły one w rękaoh R a d z iw iłłó w . S ta n o w iły p r z e c i e ż pryw atną w ła s n o ś ć K o n s ta n c ji S a p ie ż y n y , a ja k wiadomo te s ta m e n t k a n c le r z a n ig d y n ie z o s t a ł p r z e z n ią w p e ł n i zaaprobow any. R a czej n i e c h ę t n i e u stosu nkow yw ała s i ę do wo
l i m ęża, c z y n ią c e g o swym sukcesorem s t r y j e c z n e g o b ra ta n k a - Jana S a p ie h ę /z m . 1 7 5 7 / 23. K o n sta n c ja „jak o ch ciw a b y ła , o b a - w ia ła s i ę u m n ie js z e n ia zysków sw oich" 24. U s iło w a ła na p rzy k ła d za g a rn ą ć ruchom ości z n a jd u ją o e s i ę w warszawskim p a ła c u m ęża, k tó r y to p a ła c razem z c a łą sch ed ą otrzym ał - ja k ju ż wspomniano - Jan S a p ie h a . Św iadczy o tym s k r e ś lo n a ręk ą Ig n a ceg o S a p ieh y na cytowanjm ju ż „ E k sc e r p c ie z in w e n ta r z a ręk ą ś p . JW Jm Pana K a n c le r za W Q ie lk ie g o ] W .X.L. r z e c z y , k tó r y c h do in w e n ta r z a n i e d o s ta je " - a d n o ta c ja n a s t ę p u j ą c e j t r e ś c i : „Do p a ła c u n i e p u sz c z a ć choćby x fię " lż n a MfoTść p r z y j e c h a ła K anc-
J 25
le r z y n a te d y a n i w r ó t, a n i f u r t y , a n i p a ła c u n i e o tw ie r a ć . Tak w ię c wojewoda m ś c is ła w s k i w sz e lk im i sposobam i próbow ał u c h r o n ić m a ją tek syn a przed z a c h ła n n o ś c ią k a n c le r z y n y . W ś w le t l e te g o dokumentu św ia d c z ą c e g o o n a p ię ty c h 1 n ie p r z y ja z n y c h sto su n k a c h m iędzy s tr o n a m i, ja k rów n ież wobec fa k tu I s t n i e n i a In w e n ta r z a k s ię g o z b io r u K o n s ta n c ji S a p ie ż y n y z ło ż o n e g o po j e j ś m ie r c i w skarbcu o ły ck im można s t w i e r d z i ć , że z b ió r k sią żk o w y k a n o le r zy n y p r z e s z e d ł na w ła s n o ś ć R a d z iw iłłó w , za
pewne M ic h a ła K a z im ie r z a , a n a s t ę p n ie K a ro la S t a n is ła w a . N a j
praw d opodobn iej w ię c z o s t a ł w łą czo n y do b i b l i o t e k i n i e ś w l e s - k l e j .
Po ś m ie r c i k a n o le r z a J an a F ryderyka S a p ieh y m a ją tk i Ko- p y ły i W ierzohow ice o ra z r e z y d e n o ję k od eń sk ą , g d z ie znajdow a
ł a s i ę zgrom adzona p r z e z S a p ieh ę b i b l i o t e k a , o d z i e d z i c z y l i n ie n a j b l i ż s i j e g o krew ni K r a s io c y i C h od k iew iczow ie P R, l e o z n a j s t a r s z y sy n wojewody m ści s ła w s k ie g o Ig n a c e g o S a p ieh y - Jan D e o y z ja t a uwarunkowana b y ła c h ę c ią „ p od trzym an ia r o d z in y i p o z o s t a w ie n ia K odnla p r z y im ie n iu Sapleżyńsklm " . Jan S a p ie h a zm arł młodo w 1757 r . , w t r z y l a t a po ś l u b i e z E l ż b i e t ą B ran iok ą - s i o s t r ą hetm ana Ksawerego B r a n lo k le g o 28. W te n w ła ś n ie sp o só b k s i ę g o z b i ó r Jana F ryderyka p r z e s z e d ł w r ę c e E l ż b i e t y S a p ie ż y n y i j e j sy n a K a zim ierza N e s to r a / 1 7 5 7 - 1 7 9 8 / .
K a zim ierz N e s to r o trz y m a ł s ta r a n n e wychowanie 29• P o c z ą t
kowo oddany do e li t a r n e g o konw iktu XX.Teatynôw w W arszaw ie, u m ieszczo n y z o s t a ł n a s t ę p n ie w K o rp u sie K adetów . W o e lu po
g ł ę b i e n i a e d u k a c ji w la t a o h 1 7 7 3 -17 7 6 p rzeb y w ał w S tr a sb u r g u . P odróżow ał ró w n ież po F r a n o j l 1 W ło sz e c h . Zapoznał s i ę z nau
kami p r z y r o d n ic z y m i, prawoznawstwem 1 l i t e r a t u r ą , p r z e d e w sz y stk im z a ś zd o b y ł w ie d z ę z z a k r e su a r t y l e r i i • W w ieku
l a t o s ie m n a s tu o trzy m a ł z rąk S ta n is ła w a A u gu sta nom in ację na g e n e r a ła a r t y l e r i i l i t e w s k i e j . Gdy w r ó o lł do k r a ju /1 7 7 7 r . / , mentorem j e g o z o s t a ł k s ią d z H ubert V a u tr in 31, sprowadzony do P o ls k i p r z e z E. z B r a n ic k lo h S a p le ż y n ę . W 1788 r . K a zim ierz N e s to r S a p ie h a b y ł p o słem na sejm z w o j. b r z e s k o - l it e w s k i e g o , a ta k ż e wybrany z o s t a ł m a rszałk iem k o n f e d e r a c j i l i t e w s k i e j . Po p r z y s t ą p ie n iu k r ó la do k o n f e d e r a c j i t a r g o w io k ie j , d o r ę c z y ł S ta n isła w o w i A ugustow i w d n iu 21 VI 1792 r . m a n if e s t , z a r z u c a ją c y mu p o stęp o w a n ie zgubne d l a k r a j u . W krótoe t e ż S a p ie h a z ł o ż y ł urząd g e n e r a ła i u d a ł s i ę do D rezn a . Pow róolw szy po dwóch l a t a o h , b r a ł u d z ia ł w p o w sta n iu k o śc iu sz k o w sk im . Po t r z e c im r o z b io r z e w y je c h a ł do W ied n ia , g d z ie zmarł 25 m aja 1798 r . Pochowany z o s t a ł w K odniu3 2 .
Dane d o ty c z ą c e z b ie r a c tw a K a zim ierza N e s to r a S a p ieh y s ą n ie z w y k le s k ą p e . W jednym z l i s t ó w do m a tk i, pisanym o k o ło 1775 r . czytam y: „Upraszam W.X.Mość, ż e b y ś k a z a ła sp rzed a ć na wagę s t a r e s z p a r g a ły n a s z e j b i b l i o t e k i , Ja tu s o b ie fo rm u łu ję
m aleńką z k s ią ż e c z e k w ojskow ych, m atem atycznych, f iz y c z n y c h , m ech an iczn ych e t o . , jednym słowem z e w s z y s tk ie g o co s i ę t y c z y m ojego r z e m io s ła " 33. Fragm ent t e n d o sk o n a le c h a r a k te r y z u je za I n te r e s o w a n ia 1 z a k r e s tem a tyczn y k s ię g o z b io r u , gromadzonego p r z e z K .N .S a p ie h ę . Pewne z a s t r z e ż e n i a 1 w ą t p liw o ś c i może bu
d z ić sfo rm u ło w a n ie „ s t a r e s z p a r g a ły n a s z e j b i b l i o t e k i " . V Kodniu zn a jd ow a ł s i ę p r z e c i e ż zasob n y z b ió r k siążk ow y Jana F ry d ery k a . J e ś l i naw et p r o f i l te g o k s ię g o z b io r u n i e odpow ia
d a ł N e sto r o w i 1 u w a ża ł, ż e b i b l i o t e k a k a n c le r z a n i e b ę d z ie d l a n ie g o w p r z y s z ł o ś c i u ż y t e c z n ą , to Jednak p rzyw iązyw ał do n i e j pewną w agę, ja k św ia d c z y za w a rto ść in w e n ta r z a sp o r z ą d z o nego w 1787 r . J e s t t o „ R e g e str b i b l i o t e k i J .O .X e ia K azim ie
r z a S a p ie h y g e n e r a ła a r t y l e r i i l i t e w s k i e j . Zebrana 1 upakowa
na do K odnia 5 m a r tlj 1787 w Lubartow ie" /B J rp s 4 5 5 5 /. Z os
t a ł on s p is a n y w roku p r o c e su m ajątkowego m iędzy K azim ierzem N estorem a j e g o b y łą żoną Anną Cetnerćwną 34.. P o w sta ł zapewne w zw iązku z przeprowadzanym m iędzy m ałżonkami p o d z ia łe m ma
j ą tk u i wywożeniem p r z e z S a p ieh ę n a le ż ą c y c h do n ie g o m o b ilićw z Lubartowa do K odnia.
In w en tarz te n r e j e s t r u j e 2308 k s ią ż e k /3 6 3 2 v o l . / ł a c i ń s k ic h i f r a n c u s k ic h . Z u p e łn ie n i e ma d z i e ł w jęz y k u p o ls k im . Duża grupa k s ią ż e k p o ch o d zi z XVI i XVII w ie k u , w i e le j e s t ta k ż e d z i e ł te o lo g ic z n o -d e w o o y jn y o h . Trudno w ię o p r z y p u sz c z a ć że b y ł t o k s ię g o z b ió r zeb ra n y w c a ł o ś o i p r z e z K.N. S a p ie h ę , k tó r y stosun kow o d łu g o p rzebyw ał za g r a n ic ą . Na fa k t te n z w r ó c iła uwagę Z o f ia Sinkowa 35. A n a liz u ją c d o stę p n e k a t a lo g i i in w e n ta r z e b i b l i o t e k X V III-w ie c zn y ch pod kątem p o c z y t n o ś c i p o w ie ś c i z a c h o d n io e u r o p e js k ie j w R z e c z y p o s p o lit e j za panowa
n i a S t a n is ła w a A u gu sta , d o t a r ła ta k ż e do r e g e s t r u b i b l i o t e k i S a p ie h y . S ą d z i ona, i ż w k s ię g o z b io r z e N e s to r a z n a la z ły s i ę k s i ą ż k i , k t ó r e p o d eb ra ł on - ja k to o k r e ś la - z b i b l i o t e k i Sanguszków oz*, bądź t e ż c z ę ś ć b i b l i o t e k i k o d e ń s k le j , p r z e w ie z io n e j do Lubartow a, a n a s t ę p n ie z powrotem do K odnia. Bar
d z i e j w ia ryg o d n a w ydaje s i ę druga m o ż liw o ś ć . Mamy p r z e o le ż do c z y n ie n i a z e sp isem k s ię g o z b io r u K a zim ierza N e s to r a S a p ie h y , a n i e je g o ż o n y . W a tm o s fe r z e p r o c e su m ajątkowego m iędzy r o z w ied zio n y m i m ałżonkam i, sprawy p r o w e n ie n c ji m ob lllów b y ły za pewne ś c i ś l e p r z e s t r z e g a n e . Dysponujemy w ię c najprawdopodob
n i e j r e g e s t r e m obejm ująoym w y s e le k c jo n o w a n ą c z ę ś ć b i b l i o t e k i k o d e ń s k ie j k a n c l e r z a J a n a F r y d e r y k a S a p ie h y / k t ó r ą N e s t o r u z n a ł z a p r z y d a t n ą 1 z e sw o je g o p u n k tu w i d z e n ia n a j b a r d z i e j w a r
t o ś c i o w ą / o r a z k s i ę g o z b i ó r zgrom adzony p r z e z K .N . S a p ie h ę . S k ł a d a ł y s i ę n a ń l i c z n i e r e p r e z e n to w a n e w in w e n ta r z u d y k c jo - n a r z e , d z i e ł a o te m a ty c e m i l i t a r n e j , m a te m a ty c z n o - p r z y r o d n i
c z e j , h i s t o r y c z n o - p r a w n e j o r a z l i t e r a t u r a p i ę k n a .
P o z o s t a ł a c z ę ś ć b i b l i o t e k i J a n a F r y d e r y k a zapew ne p r z e chowywana b y ł a w tym c z a s i e w K o d n lu . Na p r z e ło m ie 1799 i 1800 r . , a w ię c j u ż po ś m i e r c i K a z im ie r z a S a p ie h y / z m . 1798 r . / , s p o rz ą d z o n y z o s t a ł i n w e n ta r z k s i ę g o z b i o r u z n a jd u ją c e g o s i ę w r e z y d e n c j i k o d e ń s k i e j . N o s i on t y t u ł : „ P r o to c o llu m c o n s ig n a - t l o n i s l i b r o r a m e t im aginum i n b i b l i o t h e c a C o d e n si r e p e r i b i - liu m , m o rte o lim p r i n c i p i s C a s i m i r i S a p ie h a r e l i c t o r u m " /B J r p s 7 1 5 9 /. S p is t e n o b e jm u je 3860 p o z y c j i w 5690 w o lu m in a c h . W ię k sz o ść s ta n o w ią d z i e ł a f r a n c u s k i e /1 2 3 4 t y t u ł y w 2482 w o l . /
i ł a c i ń s k i e /2 0 0 3 t y t u ł y w 2343 w o l . / . P o n a d to k a t a l o g t e n r e j e s t r u j e k s i ą ż k i p o l s k i e / 4 4 3 t y t u ł y w 546 w o l . / , n ie m ie c k i e /1 0 5 ty tu łó w w 207 w o l . / o r a z w ło s k ie /7 5 ty tu łó w w 112 w o l . / . Obok d z i e ł s z e s n a s t o - i s ie d e m n a s to w ie c z n y c h można s p o tk a ć w i e l e p o z y c j i o s ie m n a s to w ie c z n y c h . J e s t t o bowiem r e g e s t r o b e jm u ją c y b i b l i o t e k ę J a n a F r y d e r y k a S a p ie h y o r a z p r y w atn y k s i ę g o z b i ó r K a z im ie r z a N e s t o r a / l i c z n a g r u p a k s i ą ż e k , g łó w n ie f r a n c u s k i c h , p o c h o d z i z d r u g i e j poło w y X V III s t u l e c i a / .
W n ik liw e p o ró w n a n ie k a t a l o g u b i b l i o t e k i k a n c l e r z a , s p o rz ą d z o n e g o w 1744 r . , ze wspomnianym in w e n ta rz e m p o z w o li n a u s t a l e n i e , c z y n a p r z e ło m ie l a t 1 7 9 9 -1 8 0 0 w K odnlu z n a jd o w a ł s i ę c a ł y k s i ę g o z b i ó r k a n o l e r z a , c z y t e ż pew na l i c z b a k s i ą ż e k w c z e ś n ie j z o s t a ł a z n is z c z o n a lu b r o z p r o s z o n a . Na p o d s ta w ie p o ró w n a n ia l i c z b y d z i e ł z a r e je s t r o w a n y c h w k a t a l o g u J . F . Sa
p ie h y z 1744 r . /p o n a d 3 ,5 t y s . p o z y c j i / z r e g e s t r e m s p o r z ą dzonym po ś m i e r c i K a z im ie r z a N e s t o r a / o k . 3 ,9 t y s . p o z y o j i / - p r z y i s t n i e n i u d u ż e j g ru p y k s i ą ż e k p o o h o d z ą cy o h z d r u g i e j połow y X V III w iek u - m ożna w n o s ić , ż e pew na l i c z b a d z i e ł J a n a F r y d e r y k a n i e w e s z ła do w spom nianego k a t a l o g u . Zapewne w ię c z o s t a ł a r o z p r o s z o n a b ąd ź t e ż w j a k i e j ś o z ę ś o l s p r z e d a n a , oo s u g e r u j e cy to w an y f ra g m e n t l i s t u N e s t o r a do m a t k i . K w e stię t ę można r o z w ią z a ć j e d y n i e p r z e z s z c z e g ó ło w e p o ró w n a n ie z a w a r
t o ś c i zacho w an ych I n w e n ta r z y b i b l i o t e k i k o d e ń s k i e j . P o z w o li ono p o n a d to uohw yció k s i ę g o z b i ó r s a m o d z ie ln ie z e b ra n y p r z e z K.N, S a p i e h ę . Poznamy w ię c z b i ó r k sią ż k o w y m a g n a ta czasów s t a n is ła w o w s k io h , wychowanka K o rp u su K adetów , c z ło w ie k a c z y n n ie u c z e s t n i c z ą c e g o w ż y c iu p o lity c z n y m R z e c z y p o s p o l i t e j w o k r e
s i e n a j s i l n i e j s z e g o o d d z ia ły w a n ia i d e i O ś w ie c e n ia , żywo z a i n te re s o w a n e g o k s ią ż k a m i. W ydaje s i ę , ż e b i b l i o f i l s t w o K.N . Sa
p i e h y , z w ią z a n e n i e w ą t p l i w i e w ja k im ś s t o p n i u z o g ó ln ie p a n u j ą c ą modą, m ia ło g ł ę b s z e p o d ł o ż e . Cytowany fra g m e n t l i s t u do m a tk i s u g e r u j e p r a k ty c z n y s to s u n e k do k s i ą ż k i , ja k o pomocy w u p r a w ia n iu r z e m i o s ł a w o jsk o w e g o . Z a i n te r e s o w a n i a p r o b le m a ty k ą m i l i t a r n ą i zw iązany m i z n i ą z a g a d n ie n ia m i m a te m ą ty c z n o - p rz y - ro d n ic z y m i z n a j d u j ą o d b i c i e w obu I n w e n ta r z a c h , t j . „ l u b a r
tow skim " /1 7 8 7 r . / o r a z „ k o d eń sk im " / 1 7 9 9 - 1 8 0 0 / . N ie znamy n i e s t e t y s p o so b u d o k u m en to w a n ia w ł a s n o ś c i k s i ą ż e k sto so w a n e g o p r z e z K a z im ie r z a N e s t o r a / n o t a r ę k o p iś m ie n n a , e x l i b r i s , s u - p e r e x l i b r i s / . N a jp ra w d o p o d o b n ie j w śród e g z e m p la rz y o c a l a ł y c h z b i b l i o t e k i k o d e ń s k i e j , przechow yw anych o b e c n ie w BUW, n i e z a c h o w a ły s i ę d z i e ł a p o c h o d z ą c e z k s i ę g o z b i o r u grom adzonego p r z e z K .N . S a p ie h ę / n i e w s z y s tk i e s t a r o d r u k i BUW p rz e b a d a n o p r o w e n ie n c y jn ie - s t ą d to z a s t r z e ż e n i e / . B y ły t o p r z e c i e ż k s i ą ż k i kupowane p r z e w a ż n ie z a g r a n i o ą , a w ię c w ś w i e t l e z a r z ą d z e ń w ła d z c a r s k i c h b a r d z i e j p re d e s ty n o w a n e do k o n f i s k a t y w 1831 r . S ta n o w iły one wówczas c z ę ś ć B i b l i o t e k i T o w arz y stw a P r z y j a c i ó ł N auk, dokąd t r a f i ł y - oo omówione z o s t a n i e w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u - z a sp ra w ą A le k s a n d r a S a p ie h y , k t ó r y p r z e k a z a ł b i b l i o t e k ę z K o d n ia T o w arzy stw u .
Po ś m i e r c i K a z im ie r z a N e s t o r a S a p ie h y w 1798 r . b i b l i o t e k a p o z o s t a ł a w K o d n iu . J e j d a l s z e l o s y b y ły ś c i ś l e z w ią z a n e z lo s a m i c a ł e j m asy spad k o w ej K. S a p ie h y . B ył on p o w a ż n ie z a d łu ż o n y , co spowodow ało d ł u g o tr w a ł y p r o c e s sądow y. D e k r e t Są
du Głównego G u b e rn i W o ły ń s k ie j z d n i a 27 X 1799 r . p o t w i e r d z i ł r o s z c z e n i a w i e r z y c i e l i , a z ja z d s ą d u n a g r u n ty S a p ie h y w d n iu 17 IV 1800 r . d o k o n a ł o s t a t e c z n e j l i k w i d a c j i d łu g ó w , k o l l o k a c j i i e x d y w iz ji 37. Z m u sił w ię c n ie w y p ła c a ln e g o w ł a ś c i c i e l a , a b y ł a nim po ś m i e r c i s y n a E l ż b i e t a z B r a n ic k i c h S a - p i e ż y n a , „do o d d a n ia d ó b r w ie r z y c ie lo m w n a t u r z e z ie m ię b i o - rą c y m " . W „ R o z b io rz e f o r t u n y J . 0 . X - c i a K a z im ie r z a N e s t o r a S a -
p ie h y " , stanowiącym w ypis z k s ią g z ie m sk io h , sporządzony w 1803 r . , znajdujem y d e o y z je sądu p rzek a zu jąo e na w ła sn o ść T e o f i l i z Jabłonow skich S apleżyny oraz j e j syna A leksandra pewne o b szary gruntów. Wynika s t ą d , że K. S ap ieh a, a po je g o ś m ie r c i E lż b ie t a B ranioka, m ia ła wobec swyoh krewnych d łu g i 1 zo b o w ią za n ia . Cytowany dokument n ie za w iera p assu su o d n ośn ie do b i b l i o t e k i k o d e ń s k le j. N ależąo bowiem do m ob illów , n i e by
ł a ona najprawdopodobniej brana pod uwagę p rzez sąd zjazdowy w dniu 17 IV 1800 r . , k tó r y rozpatryw ał sprawy p o d z ia łu n i e
ruchom ości. W związku jednak z tooząoym s i ę procesem sp o r z ą dzono j e j inw entarz: „P rotooollum o o n s ig n a tlo n ls librorum e t imaginum in b ib lio t b e o a C odensl r e p e r lb illu m , morte o llm p r i n c ip l s C a slm irl S apieha r e llo to r u m , ln obseąuium mandati N° 9111 L u b lin sub d ie 15 o c t o b r i s [ i j 799 anno emanti p er O fficlu m C am eriale ln fr a su b so r lp tu m , oondescendo ad bona Ko
deń, adimplendo nexum d l c t l m andati, d ie novembris> anno assumptum" 38. Urzędowe z a tw ie r d z e n ie s p is u n a s t ą p iło w Kodniu w dniu 22 lu te g o 1800 r . Dokument opatrzono p le o z ę o lą i pod
p isam i u rzęd n ik a skarbowego Adama C zarnockiego oraz dwóch świadków - Jana A r c isz e w sk ie g o 1 A ntoniego M oszozeń sk iego.
N apis na p r z e d n ie j ok ład ce „Suoo. 83/5" s u g e r u je , i ż n a le ż a ł on do akt masy spadkowej.
Przygotowany z o s t a ł z m yślą o sprzed aży k s ię g o z b io r u . Zawiera bowiem s p e c ja ln e rubryki przezn aczone do w p isa n ia w a r to śo l szacunkow ej, nazw iska nabywoy oraz ceny l i c y t a c y j n e j uzyskanej p rzez p o sz c z e g ó ln e k s i ą ż k i . N ie z o s t a ł jednak wyce
n ion y 1 n ie z n a la z ł s i ę na l i o y t a o j l , le c z p r z e sz e d ł w. c a ło ś c i w r ę c e T e o f i l i J a b łon ow sk iej oraz j e j syna A leksandra Sa
p ie h y . W jednym z lis t ó w A leksandra do matki czytamy: „ . . . Z a B ib lio t e k ę oboje upadamy do Nóg Mamy, p e ł n i w d z ię c z n o śc i za w s z y s tk ie J e j ł a s k i . . . Ani a s y g n a o ji a n i k a ta lo g u n ie odeb- rałem" 39. L is t ten n ie j e s t datowany, jednakże możemy p rzy p u sz c z a ć , i ż z o s t a ł n ap isan y w d r u g ie j p o ło w ie 1800 lub w 1801 r . 40
N iew ątp liw y wydaje s i ę u d z ia ł T e o f i l i Sapleżyny w p o z y s
kaniu k s ię g o z b io r u k o d e ń sk ie g o . B yła ona, ja k wiadomo, zapa
lo n ą b l b l i o f l l k ą , w ł a ś c i c i e l k ą b o g a te j b i b l i o t e k i , k tó r ą , po
dobnie ja k zam iłow ania, o d z ie d z ic z y ła po o jcu J ó z e f ie A le k -
sandrze Jabłonowskim41. W 1792 r . , po ś m ie r c i męża J ó z e fa Sa
p ie h y , p r z e n io s ła b ib lio t e k ę laohow ieoką /zgrom adzoną p rzez o j c a / do swej r e z y d e n c ji w T e o f llp o lu /C zołh an na W oły n iu /.
C zęściow o w c i e l i ł a j ą do swego prywatnego k s ię g o z b io r u , o z ę ś - ciowo p r z e k a z a ła B lb lio t e o e Lloeum K rzem ien ieck iego , k tó re - jak p i s z e J . L elew el - od 1805 r . „ . . . do r . 1812 p o zy sk a ło o f ia r ę nader p ięk n ą , 2246 k s ią g b i b l i o t e k i Jabłonow skich od k s ię ż n e j T e o f i l i S a p leży n y , w k tó r e j w i e le b yło rzadkioh d z i e ł , m ianow icie w t e o l o g i i 1 w prawie" 4T. W 1860 r . r e s z t a k s ią ż e k po r o d z in ie Jabłonow skioh wraz z bogatym archiwum zo s t a ł a w c ie lo n a do B i b l io t e k i O rdynacji Zam oyskiej44. W o z a s ie ok u p a cji h it le r o w s k ie j u l e g ł a z n is z c z e n iu . Zbiory matki n ie w e s z ły w ięc do k s ię g o z b io r u A leksandra.
T e o f i l a Sapieżyna m ia ła w łasny e x l i b r l s . Z dobił on - we
d łu g K. Reychmana - k s i ą ż k i, k tó re w momencie przekazyw ania c z ę ś c i k s ię g o z b io r u Lioeum K rzem ienieckiem u p o z o s ta ły w T eo- f i l p o l u 45, a n a s tę p n ie najprawdopodobniej p r z e s z ły do B i b l io t e k i O rdynacji Z am oyskiej. E x lib r ls te n j e s t n iezw yk le podob
ny do znaku b ib lio t e c z n e g o Anny z Sapiehów Jab łon ow sk iej /p r z y r o d n ie j s i o s t r y T e o f i l i S a p le ż y n y /, r ó ż n i s i ę Jed yn ie drobnymi sz o z e g ó ła m l. Zawiera n a p is : „ T eo p h ile P r in c e s s e Sa
p ie h a n eé P [rin] c e s s e Jabłonowska". Na podwójnej ta r c z y h er
bowej o k r y te j g ron ostajam i 1 m itrą k s ią ż ę c ą zn ajd u je s i ę kon
s t e l a c j a herbów, id e n ty c z n a ja k u Anny J a b ło n o w sk ie j, l e c z odw rotnie u sta w io n a . Oba e x l i b r l s y z o s t a ł y wykonane p rzez J a - na U arolna W eisa /1 7 3 8 -1 7 9 5 / rytow nika ze S t r a s b u r g a .
J e s t w ięc bardzo prawdopodobne, że w ła ś n ie T e o f il a z Ja
błonow skich Sapieżyna b y ła ln io j a t o r k ą zabiegów o rod zin n ą b i b l io t e k ę Sapiehów z Kodnia* N ie można jednak c a łk o w ic ie wy- k lu o zyć u d z ia łu w tyoh s ta r a n ia c h samego A leksandra S ap ieh y.
Był on p r z e o ie ż ozłow iek lem w ykształconym , o poważnyoh z a in tereso w a n ia ch naukowych. Wychowany z o s t a ł p rzez o lo tk ę Annę Jabłonowską /1 7 2 8 -1 8 0 0 /4 7 , jed ną z n a jb a r d z ie j ś w ia tły c h a r y - s to k r a te k p o ls k ic h XVIII w ieku, a ró w n ocześn ie znaną 1 c e n io ną b i b l l o f l l k ę , ta k ze w zględu na k s ię g o z b io r y zgromadzone w Kooku i S lem la ty oza o h , ja k 1 bogaty g a b in e t h i s t o r i i n a tu r a l
n e j . A leksander wychowywał s i ę w ięc w o to c z e n iu zasobnyob b i b l i o t e k , w atm osferze s w o is te g o k u ltu k s i ą ż k i.
B rak d a n y c h , aby s tw i e r d z i ć czy k s ię g o z b i ó r k o d e ń s k l t r a f i ł do r ą k T e o f i l i 1 A le k s a n d ra Sapiehów z a ż y c ia E l ż b i e t y B r a n io k le j m a tk i K a z im ie rz a N e s to r a , o ż y l i p rz e d w rześn iem 1800 r* /z m . 3 I X /, czy t e ż ju ż po j e j ś m i e r o i . Po z g o n ie B r a n lo k le j Kodeń w yszed ł z r ą k Sapiehów 48 . N ie dysponujem y m a te r ia ła m i a rc h iw a ln y m i, k t ó r e je d n o z n a o z n ie ro z w ią z a ły b y tę k w e s t ię . Trudno t e ż u s t a l i ć , czy b i b l i o t e k a z o s t a ł a n a b y ta p r z e z T e o f i l ę i A le k s a n d ra Sapiehów d ro g ą kupna, ozy p r z e k a z a n a w ram aoh l l k w i d a o j l długów N e s to r a . J a k wiadomo, b y l i o n i w ie r z y c ie la m i K. S a p ie h y . Z n a la z ła s i ę je d n a k n a jp ie rw w r ę k a c h m a tk i A le k s a n d ra , k t ó r a n a s tę p n i e sc ed o w a ła j ą n a sy n a K s ię g o z b ió r k o d e ń sk l p r z e s z e d ł w ięc n a w ła s n o ść A le k s a n d ra S a p ie h y .
A le k s a n d e r S a p ie h a /1 7 7 3 -1 8 1 2 / a k ty w n ie u c z e s tn io z ą c y w k am p an ii n a p o le o ń s k ie j i zaangażow any w ż y o iu p o lity o z n y m k r a j u b y ł rów n ocześn ie czynnym o zło n k iem Tow arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk5 0 . Je g o z a in t e r e s o w a n ia naukowe o s c y lo w a ły wokół n auk m a te m a ty o z n o -p rz y ro d n lo z y o h , k t ó r e s ta n o w iły n a jw ię k s z ą je g o p a s j ę . J u ż oko ło 1795 r . w raz z p rz y ro d n ik ie m Ignacym Zaborowskim i fiz y k ie m Jó z efe m O sińskim p ro w a d z ił p r a c e d o ś - w ia d c z a ln e w pow stałym p r z y k oleg iu m p l j a r s k i m la b o r a to r iu m chemicznym , jedynym i s t n i e j ą c y m wówczas w W arszaw ie5 1 . P rz e d m iotem n a jp o w a ż n ie js z y c h badań i p r a o S a p ieh y b y ła - obok z a g a d n ie ń zw iązan y ch z h i s t o r i ą i k u l t u r ą ludów p o łu d n io w e j S ło w la ń sz c z y z n y - ch em ia, g e o m e tr ia , a p rz e d e w szy stk im g e o lo g i a Zaohowane w B i b l i o t e c e U k r a iń s k i e j A kadem ii Nauk we Lwowie r ę k o p is y p ra o A le k s a n d ra św ia d o zą o d u ż e j e r u d y c j i ic h a u t o r a Zdaniem Z. W ó jcik a może on być tra k to w a n y ja k o d r u g i po S t a - s z ic u g e o lo g w śro d o w isk u w arszaw skim 52.
J e d n a k ż e i s t o t a z a s łu g S a p ieh y d l a T ow arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk n i e tk w i w je g o d z i a ł a l n o ś c i nau k o w ej, le c z m ecena- s o w k ie j. W arto je d n a k p o d k r e ś l i ć Jego z a in te r e s o w a n ia i n t e l e k t u a l n e , duże o c z y ta n ie w l i t e r a t u r z e z a g r a n ic z n e j o ra z p ró b y w ła s n e j tw ó rc z o ś c i n a u k o w ej. Był jednym z n ie w ie lu a r y s to k ra tó w p rzeło m u XV III i XIX w ie k u , k t ó r z y w ta k poważny sp o só b zajm o w ali s i ę n a u k ą . P r z e k a z a n ie TPN k s ię g o z b io r u , s t a now iącego p r z e j ę t ą b i b l i o t e k ę k o d e ń sk ą, w sk a z u je n a u św ia d o m ie n ie s o b ie f a k t u , że bez d o b rz e z o rg a n iz o w a n e j 1 b o g a to z a
o p a tr z o n e j b i b l i o t e k i ż ad n e s to w a rz y s z e n ie naukowe n ie może praw idło w o d z i a ł a ć , a ta k ż e s p e łn i a ć swych f u n k c j i s p o łe c z ny oh,
A le k s a n d e r S a p ie h a p r z e k a z a ł TPN s z e ś o i o ty s i ę o z n y k s i ę g o z b ió r w dwóch p a r t l a o h , P ie rw s z ą - n a p o s ie d z e n iu w d n iu 16 g r u d n ia 1803 r . W D z ie n n ik u p o s ie d z e ń og ólnyoh T ow arzystw a pod wspom nianą d a tą czytam y: „ . . . K o lle g a X [ i ą j ż ę S a p ie h a p r z e n ik n io n y c h ę c ią w zm o cn ienia z a p a su poozątkow ego B i b l i o t e k i Tow arzystw a o f i a r u j e do n i e j o z te r y t y s l ą o e k s ią ż e k , z tern o s tr z e ż e n ie m , że one w p rz y p a d k u r o z w ią z a n ia Tow arzystw a n a s z e g o , a lb o u s ta ł e g o w jako w y k o lw iek sp osób b y tu je g o . . . bądź samemu X ią ż ę o lu , bądź N astępoom , s p a d ły po nim m a ją te k d z i e d z ic z ą cy m , oddanemi być pow inny. Tow arzystw o p rz y jm ie z d z i ę k c z y n ie n ie m t e n dowód z n a k o m ite j d l a i n t e r e s u nauk s z o z o d r o ty , k t ó r e j s k u tk i n a jo d l e g le j s z y c h d o s ię g a ć będą p o k o le ń , a tern samym d l a w sp a n iało m y śln e g o Dawcy u w ie c z n ia ć praw a w d zięczn o ś c i i r o z r z e w n ia ją c e j p a m i ą tk i , w każdem d l a spraw y lu d z k o ś c i oddychającem s e r c u . . . " e o.
F a k t t e n odnotow uje ta k ż e Joach im L e le w e l: „ . . . p o z y sk a ł o TPN w 1802 r . [ i j w d a r z e od o z ło n k a sw ojego A le k s a n d ra Sa
p ie h y s a p ie ż y ń s k ą z K odnia b i b l i o t e k ę , o k o ło 4000 k s ią ż e k r ó żnego r o d z a ju b y ło pięknym zakładem d l a d a ls z e g o b i b l i o t e k i tw o r z e n ia . Znajdow ało s i ę tam c o k o lw iek d e fe k tó w , je d n a k ż e z ró żn y ch wieków d z i e ł , c z ę s t o tru d n y c h do p o z y s k a n ia , n i e mało t ę b i b l i o t e k ę p r z y o z d a b ia .. . " 54•
D rugą p a r t i ę k s ią ż e k p r z e k a z a ł S a p ie h a w 1810 r . p rz e d p o s ie d z e n ie m w d n iu 3 czerw o a. „Wypis d z i a ł a ń T ow arzystw a Kró
le w s k ie g o P r z y j a c i ó ł Nauk od z a ł o ż e n i a je g o do ro k u b ie ż ą c e g o
£ i8 2 7 j u ło ż o n y p o rząd kiem m a t e r i i " z a w ie ra pod wspomnianą d a t ą in fo rm a o ję o p r z e k a z a n iu k i l k u s e t d z i e ł 5 5 . W D z ie n n ik u To
w a rz y stw a / z a p i s z d n ia 3 VI 1810 r . / czytam y: „ P re z e s Towa
r z y s tw a z ło ż y ł p u b lic z n e p o d z ię k o w an ie k o lle d z e X [ię] c iu A lexan drow i S a p ie ż e z a p r z e s ł a n i e do B i b l i o t e k i Z grom adzenia k i l k a t y s i ę o y k s i ą g . . . " 56. Wzmianka t a o d n o s i s i ę zapewne do obu darów u czy n io n y c h p r z e z S a p ie h ę . Ogółem p r z e k a z a ł on TPN 6000 woluminów,, ta k a bowiem l i c z b a w ym ieniana j e s t w p ó ź n i e j - sz y ch dokum entach Tow arzystw a 57.
S a p ie h a o f ia r o w a ł p o n a d to B i b l i o t e c e T ow arzystw a, aktem
z d n ia 17 IX 1808 r . , s p e c j a ln y fu n d u sz n a pom nażanie j e j z b io ró w . W ynosił on 5000 z ł p . r o c z n i e , z a b ez p ieo z o n y o h n a f o l warku Jaworów w Obwodzie M aryam polskim . M ia ł byó p o b ie r a n y p r z e z 50 l a t . Na t e n sam c e l p rz e z n a c z o n e b y ły dw ie a k o je skarbow e w a r to ś c i 1000 z ł p . S tw o rz e n ie flnansow yob podstaw ro zw o ju B i b l i o t e k i TPN o ra z p r z e k a z a n ie s z e ś o l o t y s l ę o z n e j k o -
Z
l e k c j i k s ią ż k o w e j s ta w ia A le k s a n d ra S a p ieh ę w r z ę d z ie n a j h o j n i e j s z y c h meoenasów T ow arzystw a, a tym samym n a u k i i ż y c ia umysłowego c a łe g o n a ro d u .
Tak w ięo b i b l i o t e k a k o d e ń sk a s t a ł a s i ę i n t e g r a l n ą c z ę ś - o i ą zb iorów TPN. K s ią ż k i o fia ro w a n e p r z e z S a p ieh ę z a o p a trz o n o w 1810 r . w rę k o p iś m ie n n e n o ty u p a m ię tn ia ją c e d a ro w iz n ę : „Ex- l i b r i s A le x a n d rl P r i n o i p i s S a p ie h a d o n a t l s S o o l e t a t l R e g la e Y a r s o T ie n s l anno 1 8 1 0 ". B yło to zw iązane z uporządkow aniem 1 p rzy g o to w an iem B i b l i o t e k i do o tw a ro ia d l a p u b l io z n o ś o i, oo n a s t ą p i ł o w s ty c z n i u 1811 r . 59 S t a ły n a d z ó r nad n i ą p e ł n i ł od 1814 r . k s . Edward C z a rn e c k i fift, a od 1823 r . F ry d e ry k S k a r- b e k 1 . Ten o s t a t n i z a j ą ł s i ę sp o rz ą d z e n ie m kom pletnego inw enfi i
t a r z a , co trw a ło dwa l a t a . Opracował ta k ż e nowy schem at k i a - s y f i k a c j i rz e c z o w e j, o b ejm u jący p ię ó d z ia łó w głównych . Wszy
s t k i e k s i ą ż k i s a p ie ż y ń s k ie o trz y m a ły s y g n a tu r y B i b l i o t e k i TPN, w y p isa n e n a k a r t a c h p a p ie r u n a k lo jo n y o h n a g r z b i e ta c h p o s z
c z e g ó ln y c h woluminów, a s k ła d a j ą c e s i ę z lite r o w e g o o z n a c z e n i a k l a s y f i k a c j i rze o z o w e j o ra z numeru porządkow ego /n p .B o 1 1 0 /.
R o z w ią z an ie Tow arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk i o p ie c z ę to w a n ie je g o l o k a l u , a w ięc ta k ż e 1 B i b l i o t e k i , b y ło d l a w s z y s tk ic h ogromnym z a sk o c z e n ie m fi Q. J u ż bowiem po o b j ę c i u rządów p r z e z P a s k le w io z a Towarzystwo p o z o r n ie fu n k cjo n o w a ło n o r m a ln ie . C złonkow ie z b i e r a l i s i ę n a p o s ie d z e n ia , w k tó ry c h u c z e s t n i c z y l i je d n a k dwaj g e n e ra ło w ie r o s y j s c y . K o n f is k a ta k s ię g o z b i o r u w yw ołała z ro z u m ia łe p r o t e s t y . A d m in is tr a c ja T ow arzystw a w y sto so w a ła w ie le p e t y c j i do w ładz r o s y j s k i c h . N ie o d n io s ły one je d n a k żadnego sk u tk u 64. Odmownie z a ła tw io n o ta k ż e s t a r a n i a k s i ę ż n e j Anny S a p ież y n y /wdowy po A le k s a n d r z e /, k t ó r a wy
s t ą p i ł a z żądaniem z w ro tu gmachu TPN p r z y u l i c y Nowy Ś w iat 1321 / o b e c n i e s i e d z i b a PAN/ z a p is a n e g o j e j p r z e z S t a s z i c a o ra z k s ią ż e k darow anych Tow arzystw u p r z e z j e j m ęża, a ta k ż e ż a k u - p io n y c h z fu n d u sz u p rz e z n a c z o n e g o n a pom nażanie B i b l i o t e k i fie.
W złożonym P ask iew io zo w i p r z e z h r . S troganow a r a p o r c ie d o ty czącym m a ją tk u TPN czytam y: „ . . . co s i ę ty c z y z a p is u k s i ę o i a A. S a p ie h y , to aktem z 17 w r z e ś n ia 1808 r . , zd zia ła n y m p rz e d n o ta r iu s z e m Majewskim . . . n i e 6000 k s ią ż e k , le c z 5000 z ł p . o o ro o z n ie n a p r z e c ią g l a t 50 z a b e z p ie c z o n o n a dobrach Jaworów, a o p róo z te g o n a tym m a ją tk u z a b e z p ie c z o n o 1000 z ł je d n o r a z o wo w a k o ja o h skarbow ych n a zakup k s ią ż e k d l a T ow arzystw a, z z a s tr z e ż e n ie m , że w r a z i e z n i e s i e n i a Tow arzystw a m ają mu być zwróoone n a b y te k s i ą ż k i , A poniew aż A d m in is tr a c ja Tow arzystw a n i e s k ła d a a n i dowodów z otrzym anych sum, &ni rachunków z u ży
c i a ic h n a zakup k s ią ż e k , a n a to m ia s t o b j a ś n i a , że p rz e z n a c z o ne n a t e n o e l sumy n i e w o a ło ś c i o b r ó c i ł a , p r z e t o Rząd n a mo
cy praw cy w iln y ch n i e p r ę d z e j b ę d z ie zobow iązany do zw ro tu sp a d k o b ierco m k s . S a p ieh y k s ią ż e k , lu b t e ż n a le ż n e j z a takowe sumy, aż po p r z e d s ta w ie n iu n a le ż y te g o dowodu na zak u p io n e z fu n d u sz u k s i ę c i a S a p ieh y k s i ą ż k i , k tó ry b y mógł pośw iadczy ć w ykonanie z a p i s u . . . " fifi.
Tow arzystw o z a n ie d b a ło sy ste m aty c zn e g o p ro w a d z en ia „ K sią ż k i z a p is o w e j kupna d z i e ł do B i b l i o t e k i Tow arzystw a K ró lew sk o - W arszaw skiego P r z y ja o i ó ł Nauk od l l p c a 1809 z fu n d u szu s a p i e - ż y ń s k ie g o " fi 7 - oo b y ło koronnym argum entem w ładz r o s y j s k i c h , odm aw lająoyoh zw rotu k s ią ż e k A nnie S a p ie ż y n ie . W l i ś c i e h r . S troganow a i B. L indego skierow anym do p l e n i p o t e n t a S ap ieży n y F i l i p a - N a ł ę o z a P le g ło w sk ie g o w d n iu 1 V I I I 1832 r . ozytam y:
„ . . . Co do p r e t e n s j i p . P le g ło w sk ie g o o zw ro t k s ią ż e k herbem Sapiehów oznaczonych i TPN w W arszawie darow anych, gdy d a r t e n bezwarunkowo b y ł u o z y n io n y , zatem zw ro t je g o n a s tą p i ć n i e może, tern w i ę c e j , że A d m in is tr a c ja TPN wezwana o ud ow odnienie p r e t e n s j i t r z e c i o h o só b , żadnego wykazu ty c h k s ią ż e k p r z e d s t a - w ić n i e m o g ł a ..."fi p
18 m aja 1832 r . do gmachu TPN u d a ła s i ę s p e c j a ln a komi
s j a , w s k ła d k t ó r e j w o h o d z lli m .in . g e n . P ę c h e rz e w s k i, S.B . L ind e i J.W . B a n d tk ie . Po o d p ie c z ę to w a n lu B i b l i o t e k i z a re k w i
rowano a k t a 1 dokumenty T ow arzystw a. Wśród n ic h z n a jd o w ały s i ę cytow ana ju ż „ K sią ż k a za p iso w a kupna d z i e ł do B i b l i o t e k i . . . z fu n d u sz u s a p ie ż y ń s k ie g o " o ra z „ R e g e s tr k s ią g darow anych p r z e z k s i ę o i a S a p ie h ę " . Zadaniem k o m is ji b y ło u ło ż e n ie s z c z e g ó łow ej l i s t y o só b , k t ó r e „warunkowo o f i a r y u c z y n ił y " . W ic h
l i c z b i e b y ł t a k ż e A. S a p ie h a 69. W p iś m ie A d m i n i s t r a c j i Towa
r z y s tw a / z d n i a 23 VI 1832 r . / sp o rząd zo n y m d l a K o m is ji Spraw W ew n ętrzn y ch , Duchownyoh i O ś w le o e n ia P u b l ic z n e g o , w y j a ś n i a
jącym sp raw y m ajątk ow e o r a z sp raw y darów warunkowych d l a TPN s tw ie r d z o n o m . i n . t „ B i b l i o t e k a T o w arz y stw a P r z y j a c i ó ł Nauk n a j g ł ó w n l e j s k ł a d a s i ę z d a r u X i ę c l a S a p ie h y , k t ó r y n a p ie r w s z y z a k ła d o f ia r o w a ł 6000 k s i ą ż e k , n a s t ę p n i e z a p i s a ł n a f o l w ark u Jaworów r o c z n y dochód po 5000 z ł p . n a l a t 50 t u d z i e ż o f i a r o w a ł dw ie a k c je h i p o t e c z n e z wyraźnem p r z e z n a c z e n ie m u ż y c i a takow yoh funduszów j e d y n i e n a p o m n o żen ie B i b l i o t e k i , le c z z a ra z e m u c z y n i ł z a s t r z e ż e n i e n a p rz y p a d e k r o z w ią z a n ia Towa
r z y s t w a , w s z e lk i e k s i ą ż k i z te g o f u n d u s z u n a b y te m a ją p o w ró c ić do F a m i l i i S ap ieh ó w . T ow arzy stw o z te g o ź r ó d ł a o d e b r a ło o k o ło 127 0 0 0 , l e c z gdy d o tą d n i e w ydało n a kupno k s i ą ż e k j a k 90 000 z ł p . , u w a ż a ją o z a te m p o z o s t a ł ą kw otę z a w ła s n y d ł u g . Z a m ie rz a ło takow y p o w o li u m a rz a ć , d o d a ją c c o r o c z n ie od 1828 po p a r ę t y s i ę o y z doohodów Domu n a kupno d z i e ł , a d o p ó k i t e n d łu g umorzonym n i e z o s t a n i e n i e t y l k o k s i [ ą ż ^ k i k u p io n e , a l e i w d a r z e o trz y m a n e , uw ażane być m uszą z a p o c h o d z ą o e z f u n d u - s z u S a p i e ż y ń s k i e g o . . . " 70.
Mimo p r z e d s t a w i e n i a w i e lu dowodów w ła d z e r o s y j s k i e s u g e r o w a ły , ż e S a p ie h a n i e u o z y n i ł żad neg o z a s t r z e ż e n i a , a p o n a d to«, i ż n i e i s t n i e j e wykaz darow an y ch p r z e z n ie g o k s i ą ż e k , co u n ie m o ż liw ia e w e n tu a ln y i c h z w r o t. Wykaz t a k i i s t n i a ł i b y ł do momentu o d p ie o z ę to w a n ia B i b l i o t e k i , c z y l i do 18 m aja 1832 r w a k t a c h T o w arz y stw a 71. Z n ik n ą ł je d n a k , zapew ne z a spraw ę w ła d z c a r s k i c h - w n ie z n a n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h .
P la n s k o n f is k o w a n ia i w y w ie z ie n ia do R o s j i B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j p r z y U n i w e r s y te c ie K ró lew skim w W arszaw ie o r a z B i
b l i o t e k i TPN z r o d z i ł s i ę j u ż w początkow ym o k r e s i e p o w s t a n ia . 21 l u t e g o 1831 r . w l i ś c i e do D y b ic z a c a r p i s a ł : „ O p ie c z ę tu - j e s z Pan b i b l i o t e k ę u n iw e r s y te c k ą i b i b l i o t e k ę TPN" 72. K s ię g o z b ió r t e j o s t a t n i e j w y s e le k c jo n o w a n y z o s t a ł n a t a k i c h s a mych z a s a d a c h j a k k s i ę g o z b i ó r B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j . Z ezw olo no n a p o z o s ta w i e n ie rę k o p is ó w i druków w ję z y k u p o ls k im i r o s y js k im o r a z k s i ą ż e k z z a k r e s u t e o l o g i i , m edycyny i a s t r o n o m ii, J e ś l i n i e p o c h o d z ił y z e z b io ró w Z a ł u s k i c h . T a c z ę ś ć B i b l i o t e k i TPN, k t ó r a n i e u l e g ł a k o n f i s k a c i e , z o s t a ł a p r z e k a
