Refleksje nad nowym "Ordo Poenitentiae" i schematem prawa kanonicznego dotyczącego sakramentu pokuty

Marian Żurowski

Refleksje nad nowym "Ordo

Poenitentiae" i schematem prawa

kanonicznego dotyczącego

sakramentu pokuty

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 19/1-2, 75-81

1976

Prawo Kanoniczne 19 (1976) nr 1—2

M A R IA N ŻU RO W SK I

R E F L E K S JE NAD NOWYM „ORDO P O E N ITE N T IA E ” I SCHEM ATEM PRA W A K A N O NICZNEGO DOTYCZĄCEGO SAKRAM EN TU

PO K U TY *

Sobór W atykański II w K onstytucji o Kościele (nr .8) przypo­ m ina, że: „Kościół obejm ujący w łonie swoim grzeszników, św ię­ ty i zarazem potrzebujący ciągle oczyszczenia, podejm uje u sta­ w icznie pokutę i odnowienie sw oje.” W dalszym ciągu w n -rze 11 ta sam a K onstytucja przypom ina: „Ci zaś, co przystępu ją do sa­ k ra m e n tu pokuty, o t r z y m u j ą o d ' m i ł o s i e r d z i a B o ż e ­ g o p r z e b a c z e n i e z n i e w a g i w y r z ą d z o n e j B o g u i r ó w n o c z e ś n i e d o s t ę p u j ą p o j e d n a n i a z K o ś ­ c i o ł e m , któ rem u grzesząc zadali ranę, a k tó ry przyczynia się do ich naw rócenia miłością, przykładem i m odlitw ą.”

Odnowione przepisy dotyczące sak ram en tu pokuty n a tę w łaś­ n ie praw dę zw racają uw agę np. Ordo Poenitentiae z 1974 r. w częś- w prow adzającej. Czyni to rów nież schem at kanoniczny o pokucie. N ie jest to nic nowego w problem atyce kościelnej, ponieważ w pierw szych w iekach bardzo kładziono nacisk na eklezjalny cha­ r a k te r pokuty. J e s t to więc tylko przypom nienie, ponieważ w ostat­ nich w iekach ten aspekt — choć nie kw estionow any — uległ pew ­ n em u zam gleniu, czy odsunął się na dalszy plan w świadom ości n ie tylko teologów, ale i kanonistów . Podkreślano indyw idualne pojednanie człowieka z Bogiem, a w kanonistyce ponadto spraw ę ju rysdykcji zakresu w ew nętrznego dającą możność rozgrzeszenia. "Wielu autorów tw ierdziło, że jest to w ykonyw anie w ładzy w re la ­ c ji p en iten t — Bóg. Poniew aż nie uw zględniano w ystarczająco ele­ m entu eklezjalnego, zastanaw iano się, czy jest to w ładza w ścisłym teg o słowa znaczeniu.

W części w stępnej Ordo Poenitentiae przypom ina się elem enty w ew nętrzno-zew nętrzne, które są niezbędne do ważności sak ram en ­ tu , przede wszystkim : naw rócenie się do Boga z całego serca i chęć

* R e fe ra t w ygłoszony n a ogólnopolskim sym pozjum K anonistów w S iedlcach w d n iu 17 w rz eśn ia 1974. NB. W iadom ości dotyczące sche­ m a tu p ra w a kanonicznego Odnośnie sa k ra m e n tu p o k u ty czerpane są z r e ­ f e ra tó w n a m iędzynarodow ym K ongresie K anonistów w R rescii w d n ia ch od 3 do 7 czerw ca 1974 r.

76 Ks. M. Żurowski _[2] rozpoczęcia nowego życia. W te j m aterii d oktryna Kościoła zasad­ niczo nic się nie zmienia. W dalszym ciągu w ym ienione jest con- tritio — żal za grzechy, k tó ry stanow i konsekw entny w yraz n a­ w rócenia. C ytuje się słowa Soboru Trydenckiego: „anim i dolor, ac

detestatio est de peccato commiso cum proposito non pecandi de cetero” N astępny elem ent stanow i w yznanie grzechów przed­ staw icielow i Kościoła, k tó ry m a w ładzę kluczy — może grzechy odpuścić lub zatrzym ać. Z nakiem i dopełnieniem naw rócenia m a być przyjęcie pew nej satysfakcji dostosowanej do każdego peni­ te n ta oraz popraw a życia. Jeśli chodzi o szafarza m ającego władzę absolucji, to w arto zwrócić uw agę, że zarów no Ordo Poenitentiae jak i schem at p raw a kanonicznego o pokucie nie używ a już słowa: „ju ry sdy kcja”. N atom iast mówi: „de eo, qui facultatem absolvendi h a b e t”.

W arto zwrócić uwagę, że w now ym O rdo P o e n ite n tia e jak i w schemacie przew iduje się spraw ow anie sakram en tu pokuty 1° na korzyść poszczególnych w iernych, 2° dla w ielu penitentów , ale ze spowiedzią i absolucją indyw idualną, wreszcie 3° udzielenie absolucji g eneralnej po spowiedzi ogólnej dla w ielu penitentów .

Całość schem atu p raw a kanonicznego d e P o e n ite n tia dzieli się na cztery zasadnicze części: I-sza: o absolucji g eneralnej w ielu penitentom razem udzielonej, Il-g a część: „de fa cu ltate” o u praw ­ n ieniu w ym aganym do w ykonyw ania w ładzy absolucji — roz­ grzeszania, III-cia część: pew ne n o rm y odnośnie do sposobu p rzy j­ m ow ania spowiedzi i wreszcie ostatnia: o podmiocie sakram entu pokuty.

Jeśli chodzi o pierw szą część schem atu odnoszącą się do abso­ lucji w ielu p enitentom razem udzielonej, m ożna powiedzieć, że weszły tam całkowicie norm y K o n g r e g a c ji d la D o k tr y n y W ia r y :

„N orm ae pastorales circa absolutionem sacram entalem generali modo im petriendam ” z 16 czerwca 1972 r . 2 Zgodnie z tym i prze­ pisam i indyw idualna i kom pletna spowiedź oraz absolucja pozo­ stają zw yczajnym sposobem, w jak i w iern i mogą się pojednać z Bogiem i Kościołem, chyba że niemożliwość fizyczna czy mo­ ra ln a na to nie pozwala. Z darzają się jedn ak w ypadki, w któ­ rych z pow odu wielości penitentów , w w ypadkach określonych przez ordynariusza, nie jest rzeczą możliwą, ażeby wszyscy sko­ rzystali z indyw idualnej spowiedzi, wówczas można uzyskać roz­ grzeszenie generalne, by w iern i bez w łasnej w iny nie byli na dłu­ go pozbaw ieni możliwości uczęszczania do K om unii św. W w y­ padkach, w których kapłan przew iduje, że tak i stan może zaistnieć, pow inien się uprzednio odnieść do ordynariusza, ażeby godziwie

1 S esja 24 — de S acram ento P oenitentiae, e a p u t 4.

2 AAS 64, 1972, 510—514. T ek st te n m am y ju ż dostępny w p iątym ze­ szycie Posoborow ego P ra w o d a w stw a Kościelnego.

[3] Refleksje nad „Ordo Poenitentiae” 77 mógł skorzystać z absolucji udzielonej w sposób ogólny. Nie zw al­ nia to jednak w iernych z indyw idualnej spowiedzi ze w szystkich swoich grzechów ciężkich i n ap raw ien ia zgorszenia, gdyby takie w yw ołali swoim postępow aniem . P ow inni to uczynić, zanim sko­ rz y sta ją z następ nej absolucji generalnej, chyba że słuszna racja im na to n ie pozw ala. W żadnym w ypadku jed n ak nie są zw olnie­ n i od dorocznej spowiedzi św. indyw idualnej.

Oczywistą jest rzeczą, że w tym w ypadku praw o chce wyjść naprzeciw potrzebom w iernych, gdyby tru d n o im było skorzystać ze spowiedzi indyw idualnej ze w zględu na b ra k spowiedników. Zasada spowiedzi indy w idualnej jest u trzym ana ta k jednak, by w ierni nie byli pozbaw ieni dóbr duchow ych z przyczyn przez nich nie zaw inionych.

D ruga część schem atu p raw a kanonicznego dotyczy u p raw n ien ia niezbędnego do w ykonyw ania w ładzy rozgrzeszania — „de facul- ta te re ą u isita ad exercendam potestatem absolvendi”. J a k już w spom niane było wyżej, nie m ów i się już o w ładzy ju rysd yk cyj­ nej, tylko używ a się określenia, że kapłani oprócz w ładzy święceń m ają „facultatem ” czyli upraw nienie rozgrzeszania zdeterm inow a­ nych w iernych. W ty m punkcie następ u je zgodnie z głów ną m yślą przew odnią dyskusji soborowej na ten tem at najw iększa i n ajw aż­ niejsza zm iana w dotychczasowym praw odaw stw ie. W raca się do daw nej p rak ty k i. Podobnie jak w Kodeksie P raw a Kanonicznego w ładzę spow iadania n a całym świecie m ieli kardynałow ie „a iu re ”, a ostatnio otrzym ali ją biskupi, ta k teraz w projekcie nowego sche­ m atu m ają otrzym ać ją rów nież i kapłani, ale nie „ipso iu re ”, tylko w zależności od ordynariusza m iejsca zam ieszkania albo sta­ łego, albo w w y padku b ra k u zam ieszkania stałego — tym czasowe­ go. Tego u p raw n ien ia zatem udziela kapłanow i ordynariusz m iejs­ ca jego zam ieszkania stałego. J e s t ono następnie już m ocą p raw a powszechnego rozszerzone na cały Kościół. L ikw iduje się zatem w ten sposób dotychczasowe ograniczenia i zbędną biurokrację. N atom iast wszyscy inni ordynariusze posiadają w dalszym ciągu kom petencję udzielenia upraw n ien ia do spow iadania, ale każdy jedynie dla swojego tery to riu m . U nika się zatem określenia „or­ d ynariusz w łasny”, ale zachowano zasadę terytorialności.

Podobnie rów nież przew idziany jest sposób udzielania up raw n ie­ nia do rozgrzeszania w zakonach w yjętych, m ających dotychczas w łasną ju rysd ykcję w ew nętrzną do spow iadania. Jeżeli ordyna­ riusz zakonny danego zakonnika, czyli danej prow incji zakonnej udzieli m u u praw n ien ia do spow iadania, autom atycznie, mocą sa­ m ego p ra w a rozszerza się jego kom petencja n a cały zakon. Inni ordynariusze zakonni m ogą to uczynić tylko w odniesieniu do swego terenu .

78 Ks. M. Ż urow ski

nienia spow iadania w określonych w ypadkach, kiedy zaistnieją ra ­ cje w ym agające takiego ograniczenia np.: popełnienie wykroczeń, lub zaciągnięcie cenzur itd. Zasada jest podobna: odwołać u p ra ­ w nienie rozgrzeszania tak, by równocześnie mocą samego p ra w a odwołane było n a całym świecie, może tylko ordynariusz m iejsca zam ieszkania stałego, lub w w ypadku b ra k u zam ieszkania stałego,

ordynariusz m iejsca zam ieszkania tymczasowego. Natom iast

wszyscy in ni m ogliby to uczynić jedynie dla swojego terytorium . W tym ostatnim w ypadku dany kapłan pozbawiony byłby prawa, rozgrzeszania na teren ie diecezji danego ordynariusza, zachowałby je natom iast we w szystkich innych diecezjach. W yjątek stanow i pozbaw ienie kogoś mocą samego p raw a w ładzy spowiadania po w yroku skazującym czy deklaru jący m ekskom unikę, suspensę czy in te rd y k t osobisty. Wówczas nie skazujący odbiera m u upraw nie­ nie, ale praw o powszechne.

Cały szereg w ątpliw ości rodzi się wówczas, kiedy następuje zm ia­ na m iejsca zam ieszkania stałego lub tymczasowego, gdy brak sta­ łego m iejsca zam ieszkania. P ow staje pytanie: czy w tedy u p raw ­ nienie rozgrzeszania może odebrać na stałe ten ordynariusz, k tó ry danem u kapłanow i udzielił jego po raz pierw szy, czy też ord yn a­ riusz nowego m iejsca zam ieszkania? Cały szereg podobnych w ą t­ pliwości może jeszcze obecnie w pracach K om isji znajdzie lepsze sprecyzow anie i pozwoli na uniknięcie niejasności, albo usunie je ona po zebraniu uw ag biskupów. Przypuszcza się jednak, że przy­ jęta zasada terytorialności przenosi kom petencję z jednego o rd y n a­ riusza na drugiego z chw ilą zm iany stałego m iejsca zam ieszkania, lub — w jego b ra k u — zam ieszkania tymczasowego.

Widać ze sform ułow ań schem atu, że autorzy jego w yraźnie dążą do rozgraniczenia m iędzy w ładzą jurysdykcyjną, określaną jak o „potestas regim inis executiva” od w ładzy zakresu w ew nętrznego, k tóra zakresowo nie zawsze będzie się z poprzednią pokryw ała. Tego rodzaju postulaty były w ysuw ane na soborze, zn ajd ują więc tu sw oją realizację. Takie sform ułow anie praw a usuw a dużo nie­ potrzebnych i skom plikow anych dotychczas form alności i u łatw ia spraw ow anie funk cji duszpasterskiej. Pozostawia ono jed n ak ordy­ nariuszom możliwość ingerencji, gdy zachodzi rzeczyw ista potrzeba i dobro Kościoła tego w ym aga — zarówno w stosunku do kapła­ nów chwilowo przebyw ających na ich terytorium , jak i w sto­ sun ku do posiadających stałe zam ieszkanie w diecezji.

N astępny p u n k t schem atu om awia norm y dotyczące sposobu spo­ w iadania w iernych. W tym rozdziale znam ienne jest uw zględnienie w arunków lokalnych. Z tego powodu — szczególnie co do m iejs­ ca i co do szat liturgicznych — nie daje się norm y praw a po­ wszechnego, ale zostaw ia się praw odaw stw u lokalnem u. Jeśli cho­ dzi o m iejsce spow iadania, już w Crdo Poenitentiae jest tylko k ró t­

[5] R efleksje n a d „O rdo P o e n ite n tia e ” _79'

k a norm a, k tóra zresztą została co do treści pow tórzona w sche­ macie, że sak ram en t pokuty należy adm inistrow ać w m iejscu okre­ ślonym przez praw o: „ad m in istratu r in loco et sede, quae iu re s ta - tu u n tu r.” 3 Schem at oznacza tylko, że konfesjonał w inien być na; m iejscu otw artym oraz podtrzym uje wymóg kraty . P raw o lokalne w inno podać bardziej konkretne w ym agania. Podobnie należy w y­ dać lokalne norm y ustanow ione przez ordynariuszy m iejsca w od­ niesieniu do szat liturgicznych używ anych przy adm inistrow aniu sak ram en tu pokuty.

Jeśli chodzi o sposób adm inistrow ania spowiedzi, to oprócz spo­ wiedzi indyw id ualnej przew idziane jest rów nież nabożeństw o po­ kutne, podczas którego w ierni po odpow iednim przygotow aniu przystępują indyw idualnie do konfesjonału, ażeby wyznać swo­ je grzechy i uzyskać rozgrzeszenie. Rzeczą znam ienną jest, że w e w szystkich trzech sposobach tzn.: indyw idualnym , przygotow aniu zbiorow ym i in dyw id ualnej spowiedzi oraz absolucji g eneralnej — zawsze w ystępuje przygotow anie z tekstów Pism a św., które przy spowiedzi indyw idu alnej pow inny być zaw arte w osobistym przy­ gotow aniu się.

Ponadto w arto zwrócić uw agę na zm ianę w stępnej części for­ m uły absolucji, choć zasadnicze jej słowa pozostają te same:

„Deus, P a te r m isericordiarum , qui per m ortem et resu rection em F ilii sui m undum sibi reconciliavit et S piritu m Sanctum effu dit in rem issionem peccatorum , per m inisterium Ecclesiae in d u lg en - tiam tibi trib u a t et pacem. E t ego te absolvo a peccatis tuis in nom ine P atris, e t F ilii f e t S piritus S ancti.”

Nie m a zatem już mowy o absolucji „a vinculis excom m unica- tionis, suspensionis et in terd icti” jak to było dotychczas.

Ordo Poenitentiae ja k i schem at przew idują pew ne kom peten­ cje w dostosowaniu norm regulujących spraw ow anie sakram entu pok uty zarów no dla K onferencji Biskupów, ordynariuszy m iejsco­ w ych jak rów nież i dla proboszczów.

A. D o k o m p e t e n c j i e p i s k o p a t u należy przygotow a­ nie projektów , które m ają być zatw ierdzone przez Stolicę Apo­ stolską, jeśli chodzi o dyscyplinę sak ram en tu pokuty, szczególnie- jeśli chodzi:

a) o posługiw anie w tej m aterii kapłanów i rezerw ację grze­ chów,

b) n orm y determ inujące m iejsce przeznaczone do spraw ow ania sak ram en tu pokuty oraz to, co należy wym agać od w iernych p rz y absolucji generalnej,

c) przygotow anie tłum aczenia tekstów , ułożenie now ych tekstów dla w ierny ch czy to szafarza sak ram entu, z zachowaniem jednak: form uły sak ram en talnej.

80 Ks. M. Żurowski _[6] B. D o b i s k u p a d i e c e z j a l n e g o n a l e ż y :

a) kierow anie dyscypliną pokutną diecezji, w prow adzanie także odpow iednich adaptacji w ram ach norm y ustanow ionej przez K on­ ferencją Biskupów,

b) określenie po porozum ieniu sią z innym i członkam i Konfe­ ren cji Biskupów, w jakich w aru n k ach wolno udzielać absolucji ge­ neralnej.

C. D o p r o b o s z c z a n a t o m i a s t n a l e ż y :

a) odpowiednio dobierać tek sty czy to do czytań, czy m odlitw w łaściw ych dla danego zebrania, czy nabożeństw a pokutnego, w ram ach norm ustanow ionych przez K onferencję Episkopatu, w zględnie ordynariusza miejsca,

b) określać term in y nabożeństw pokutnych i przygotow yw ać je także przy pomocy laików, co m a mieć m iejsce odpowiednio do potrzeb w ciągu roku, szczególnie jedn ak w okresie W ielkiego Po­ stu,

c) w w ypadku praw dziw ej konieczności, czyli w w ypadku nie dającym się uzgodnić z biskupem m iejscowym , może on decydo­ wać o udzieleniu absolucji g eneralnej po odpowiednim przygoto­ w aniu i w yjaśnien iu ludziom konieczności odbycia spowiedzi in ­ d yw idualnej — pow iadam iając następnie ordynariusza m iejsca o tym fakcie.

A zatem przepisy i schem at idą w k ieru n k u zadośćuczynienia jak

najb ard ziej potrzebom w iernych w konkretnych sytuacjach,

z uw zględnieniem zw yczajów i potrzeb lokalnych. U suw a się zbęd­ ną b iu ro krację przez pew nego rodzaju rozdział m iędzy sposobem w ykonyw ania w ładzy ju rysdyk cji w znaczeniu zew nętrzno-w yko- naw czym — „potestas regim inis executiv a” od w ładzy zakresu w e­ w nętrznego z tym jednak, że potw ierdza się zachowanie zasady jedności władzy, przez to, że każdy z biskupów może regulow ać kon kretne potrzeby na swoim tery to riu m oraz zapobiegać n aduży­ ciom w w ypadkach szkodliwych, a jeżeli to nie zachodzi, mocą sa­ mego praw a rozszerzona jest w ładza przez niego udzielona na cały Kościół. J e st to w dużej m ierze pod tym względem pow rót do pierw otnych p ra k ty k Kościoła.

R eflexiones super renovatum ordinem poenitentiae et schema iuris canonici sacram entum poenitentiae respiciens

SUM M ARIUM

C a ra cteristio u m u triu sq u e docum enti e s t in hoc, quod elem entum ecclesiologicum m agis in luce p o n itu r atq u e in m em oriam rev o c atu r. P ra e te r confessionem stric te in d iv id u alem quoque p lu riu m u n a sim ul p o en iten tiu m p ra e p a ra tio in tro d u c itu r, qu ae seq u en tem confessionem fa - ciliorem red d a ł. P lu re s lectiones S acrae sc rip tu ra e ad illum finem

obti-[7] Refleksje nad „Ordo Poenitentiae” 81

nendum a d h ib e ri possunt. Q ua de cau sa ea om nia m agis p ro su n t ad u b e- rio re s fruiotus p asto ra le s obtinendos.

In q u a n tu m a g itu r de n orm is absolutioni.s gen eralis, disciplina non recediit a norm is a Congregatione pro D octrina F idei die 16 L u n i 1972 d atis (N orm ae p a sto ra le s circa ab solutionam g en e rali modo im p e rtie n - dam ). N o rm ae illae rem e d iu m in te n d u n t p ra e sta re , ne fideles sine p ro ­ p ria culpa g ra t i is sa cra m e n ta lib u s p riv e n tu r.

In q u a n tu m v ero a g itu r de fao u ltate ex cipiendi Confessiones qu ae n e- cessaria est p ra e te r p o te sta tem ordinis, schem a secundum d e sid e ra ta in postulates ad conoilium o ec u m e n k u m m an d atis, p ro p a n it sim pliciorem fonm am concessionis illiu s fac u itatis, u t scilicet om nes sa ce rd o te s in u n i- verso m u n d o ea g au d e an t, qui apiprobati s u n t a b o rd in ario loci dom icilii v el q u asidom icilii q u an d o p rim u m deest. In d e f it u t apiscopi ta li modo a la b o re non n ecessario libereotuir, ex a lte ra vero p a r te r e tin e n t potes­ ta te m rev o c an d i m em o ratam fa e u lta te m in casu necessitatis. Nonmae v e ro schem atis q u ae illam u ltim am m a te ria m m o d e ra re in te n d u n t n e- cessa-ria ah u c precisione iu rid ic a ca ren t, ita u t d u b ia o riri po ssin t vg. in casu m u ta tio n is dom icilii.

L a u d a n d a e s u n t om nio n o rm ae g en erales q u a e locum confessionis, v e s tim e n ta litu rg ie a etc. spec ta n t, n am haec om nia in leg islatione locali m aiorem determ iinationem o b tin ere possunt. S chem a iu ris et m agis ad h u c re n o v a tu s ordo p o en ite n tia e clare d istin g u it com petentiam comfe- re n tia e episcopalis, ab ilia ordinaxii loci et d e n iq u e paroohi in reb u s m in o ris m om enti d eterm in an d is. V ere ig itu r fru c tu s p a sto ra lis ex ilia re n o v a ta d isciplina sa c ra m e n ti p o e n ite n tia e sp e ra ri potest.

W arszaw a, 29 czerw ca 1974