Opolszczyzna w latach 1945-1963. Fakty i liczby

WYDZIAŁ PROPAGANDY K\V PZPR

I WOJEWÓDZKI URZĄD STATYSTYCZNY W OPOLU

O p o ls z c z y z n a

TTTTT I l i I l i i ! T T T T T T I---

W LATACH 1 9 4 5 - 1 9 6 3

1

WYDZIAŁ PROPAGANDY KW PZPR

I WOJEWÓDZKI URZĄD STATYSTYCZNY W OPOLU

OPOLSZCZYZNA

W LATACH 1945-1963

I t k T Y i L IC Z B Y

O P O L E M A R Z E C

K r e s k a (•

K r o p k a (

Z n a k (x)

„ W tym ”

O praco w ał zespół red ak cyjn y w składzie:

mgr J. B A L A R Y N m gr K. W IL SZ red. J. S K O W R O Ń S K I

O B JA ŚN IE N IE Z N A K Ó W U M O W N Y CH

—) — zja w isk o nie w ystęp u je.

.) — zupełny b rak info rm acji, albo brak inform acji w iarygo dn ych .

— w yp ełn ien ie ru b ryk i, ze w zględu na układ tablicy, jest niem ożliw e, lub niecelow e.

— oznacza, że nie podaje się w szystk ich skład n ikó w sum y ogólnej.

Przedruk dozw olony z podaniem źródła

Województwo opolskie zostało utworzone w 1950 roku z części województw katowickiego'1 wrocławskiego. Jest ono Jednym z najmniejszych województw w kraju. Jego obszar liczy 9.506 km2, oo stanowi 3,0 * po­

wierzchni Polski.

Opolszozyzna, poł,ożoa?. w dorzeczu górnej Odry, Jegt ważny»

pODOstem

ł tczącym

agloaeraoję przpmysiową - Górny Śląsk z wo­

jewództwami zachodnimi. Dogodny układ olągów komunikacyjnych przesądza

• roli Opolszczyzny Jako naturalnego przedłużenie tego okręgu przemysło­

wego. Z drugiej strony położenie u wylotu Brany Morawskiej sprawia, że przez teren województwa przebiegają walne szlaki

łącząoo nasz kraj z sąsiadami z południa.

Województwo nasza, ohoolat niewielkie 1 młode, odgrywa do­

niosłą rolę w gospodarce Polsklw Wskazują na to osiągane wyniki, świadczą-*

oe o dużej intensyfikacji gospodarki. Tempo wzrostu wydajnośoi pracy w przemyśle stawia nas » rzędzie przodujących województw w kraju.

Wytwarzamy wiele ¡komplikowanych 1 unikalnych wyrobów, zbywanyoh z powo­

dzeniem na rynkach światowych. Wzbogacamy naszą wiedzę 1 praktykę w dzle- ' dżinie automatyzaoJi procesów produkcyjnych. Powszechnie znane są dosice- nałe rezultaty uzyskiwane w rolnictwie. !fa szozególne podkreślenie zasługuj* poziom plonów ozterech zbóż, buraków cukrowych, wysoka towaro- wośó produkcji rolnej. Dlatego możemy naszą gospodarkę uważaó Jako miernik potencjelryoh możliwości rozwoju całego kraju. A dodać trzeba, że nlt wyozerpallśmy bynajmniej wszystkich możliwości 1 nie zagoipodaro- wallfay Jaszcze wszystkloh rezerw. Droga do dalszego awansu Jest wciąż otwarta.

Jaskrawym przeciwieństwem dzisiejszej rzeczywistości była sytuaoja w okresie międzywojennym. Peryferyjne 1 granlozne położenie Śląska Opolskiego w ramach organizmu gospodarczego Niemiec hamowało rozwój tego regionu. Wzniesiona na wsohodzle granice polityczna i celna odcięła Śląsk Opolski od naturalnyoh 1 bliskich rynków zbytu Polski.

Z drugiej strony znaczna odległość komunikacyjna, dzieląca Śląsk Opolski od rynków wewnątrz niemieckich przekreślała skuteczną walkę konkuren­

cyjną z tamtymi producentami. Ogólnym wyrazem trudnośoi z Jakimi borykała się gospodarka było przede wszystkim nienadążanie Śląska Opolskiego za rozwojem Bzeszjr. W zakresie przemysłu charakteryzuje to poniższe zestawienie:

/

WYSZCZEGÓLNIENIE

Ilość za­

trudni onyoh

Wartość pro­

dukcji netto

Wartość zbytu

Warto ekspo ść

rtu tys.

miln.

RM

min.

RM

> min.

RM i

Śląsk Opolski 129,2 1,6 449,7 1.3

____

794,0

---

1.2 48,6 1,4 Źródło: Józef Kokot - Przebudowa gospodarcza Śląska. W praoy zbiorowej

pt. Górny Śląsk - Wydawnictwo Literackie - Kraków 1955.

Udział tych wielkości w przemyśle Rzeszy kształtował się na niższym poziomie aniżeli wynikało z potenojalnych możliwości byłej rejencji, bogactwa naturalnego tych ziem, zasobów siły roboczej, wialkoś- ci powierzchni i liczby ludności. Większy udział zatrudnienia niż produk- oji potwierdza ogólne zacofanie techniczne przemysłu. Wskazuje na to również mniejszy o 9,1 i. wskaźnik wartości produkojl netto, przypadającej na 1 pracownika. Wyniósł on dla Ezeczy 4.300 HM a dla Śląska Opolskiego 3.480 RM. Niski w porównaniu z produkcją udział zbytu dowodzi, jak Istotną przeszkodą w rozwoju był brak możllwośol sprzedaży wyrobów rodzi­

mego przemysłu.

Konsekwencją takiego stanu rzeczy było utrzymująoe się

cały okres międzywojenny bezrobocie. Wie zostało ono zlikwidowane

wtedy, gdy na Śląsk dotarała fala koniunktury wojennej. Ha początku

trzydziestych, podczas światowego kryzy?u gospodarczego, 88,9 *o ludnośol Śląska było bez pracy. W końcu 1937 roku na milion zarejestrowanych ,

w

Rzeszy bezrobotnych, na Śląsku

sto szesnaście typięcy osób.

W przeliczeniu na 1GC0 mieszkańców stanowiło to 15,1 osób dla Rzeszy i 24,7 osób dla Śląska, który tyra samym znalazł się na pierwszym miejscu wśród wszystkich prowincji niemieckich.

w wielu miastach i rejonach nadmiar rąk do praoy występował ze zdwojoną siłą, Trzykładowo w 1937 roku w

Brzegu o-o 23 mieszka­

niec poszukiwał pracy, a w Raciborzu do 27 był bezrobotny. Jednocześnie trzeba pamiętać, że przytoczone llozby nie odzwierciedlają bezrobocia utajonego, którego katastrofalnych rozmiarów nie da eię już dzisiaj odtworzyć.

Szczególnie trudna sytuacja ukształtowała się na Górnym

Śląsku, pokrywającym się w dużym przybliżeniu z Obecnym województwem

opolskim. Był to najbardziej ku wschodniej granloy wysunięty obszar

Śląska, Jednocześnie najbardziej oddalony »d gospodarczego centrum Rzeszy

w 1939 roku, zatrudnienie w przemyśle Górnego śląska wielksicią 95.4*1 pracowników kształtowało się na analogicznym poziomie Jak w roku 1925, a w porównaniu z rokiem 1907 było nawet niższe o około 1.300 pracowników.

Tak więc wzrastającemu zaludnieniu Górnego Śląska nie towarzyszył odpo­

wiedni rozwój przemysłu, mogącego zatrudaió nadwyżki siły roboczej.

Świadczy o tym względny spadek zatrudnienia w przemyśle, zarówno w pr*e- liczeniu na 1000 mieszkańców jak 1 w stosunku do Rzeszy.

ROK Liczba zatrudnio­

nych w przemyśle 1 rzemiośle

Liczba zatrudnio­

nych na 1000 mieszkańców

1907 96 738 96

1925 95 332 95

1939 95 441 86

Źródło: Bronisław Kortus, Antoni Kukliński: Materiały do ba­

dań nad zmianami w uprzemysłowieniu obszaru dzisiej­

szego województwa opolskiego w okresie 1882-1956.

Instytut Śląski w Opolu 1962.

Begres objął takie powiaty Jak: Grodków, Kluczbork, Niemod­

lin, Nysa, miasto Brzeg, miasto Opole, miasto Racibórz i szczególnie ptjwiat Prudnik. W tym ostatnim na skutek upadku przemysłu włókienniczego, odzieżowego 1 skórzanego zatrudnienie zmalał» z 10.703 osoby

1907 roku do 4.838 osób w 1939 roku. Równolegle llozba zatrudnionych na 1000 mieszkańców spadła z 108 na 51 osób.

Zalnlojowana przez Niemoów w 1925 roku wojna celna z Polską skazała również rolnictwo opolskie na wieloletnią wegetację, tftrata rynków Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego osłabiła dotychozasowe ten- denoje Intensyfikacji gospodarki rolnej. Poniższe zestawienie przedata- wla zbiory zbóż na Śląsku w kwintalach z hektara.

R O K Pszenloa tyto Jęczmień Owiea

1931 26,3 18,8 23,8 23,3

1932 16,6 17,7 20,9 20,9

1933 23,0 19,8 22,3 22,3

1934 16.8 15,1 19,2 16,9

1935 21,7 16,3 21,9 16,7

1936 20,5 15,0 24,2 20,1

1937 21.5 16,9 20,8 20,0

írédlo;^ Józef Popkiewlos: Sytnaoja gespodaroza Opolszczyzny

■przei wojsą i ebeonie. Instytut śląski w Opolu 1962.

Dynamika tych liczb ma często kierunek wsteczny. Stagnacja produkcji łąoznie z niekorzystnymi cenami artykułów rolnych pogłębiały zadłużenie śląskiego rolnictwa.

Kok Zadłużenie rolnict­

gospodarczy wa w BU na ha

1934/1935 842

1935/1936 900

1937/1938 891

1938/1939 884

Źródło: Józef Kokot: Jedność gospodarcza Śląska i Polski. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1961.

Uimo niewielkiej poprawy, widocznej w latach 1937-1939, rolnictwo Śląska należało do najbardziej zadłużonych w Bzeszy,wyprzedza­

jąc urednią o 3t,2 *. Prosty stąd wniosek, że standart życiowy ludności, zamieszkującej region śląska był nieproporcjonalnie niski w porównaniu z innymi prowincjami Niemiec. Bowiem skutki izolacji gospodarczej Śląska ponosili przede wszystkim Jego mleszkarioy. Jeżeli przyjąć, że poziom dochodów ludności odzwierciedlają wpływy podatku od i/ynagrodzeń, otrzy­

mujemy następujący obraz. W lipcu 1937 roku na 100 uleszkańców Eze3Zy przypadło 210,9 HU wpłaconego podatku od wynagrodzeń, natomiast na Śląsku tylko 88,0 RU. Oznacza to, że stopa życiowa ludności śląska liyła o 58,3

niższa aniżeli średnio w Niemczech.

Niedorozwój gospodarki, związany z tym brak dostateoznej llośoi miejsc praoy oraz niewspółmiernie niski standart życiewy spriyjały występowaniu stałego i masowego odpływu ludności. Była to danina składana w postaci siły roboczej na rzecz monopolistów niemieckioh za ekonomiczne”

upośledzenie tego regionu, za podrzędną rolę kolonii, Jaką wyznaozyll mu Junkierzy pruscy w organlżmle goepodarozym Niemiec. Historia tego ruohu mlgraoyjnego sięga czasów z przed pierwszej wojny światoweJ,kiedy te w lataoh 1900-1910 tereny śląska opuszoaało rocznie około 5,5 tys.

osób. W dalszych latach migracja przybiera na sile i nosi wszelkie zmfmiona ucieszki ze wschodu - Ostflucht - Jak to Niemcy określali.

¿adne subwencje, wydatkowane przez rząd oeiem uzdrowienia i ożywienia

gasiAdarkl nie były w stanie powstrzymać odpływu ludnośol. Przedstawia

to poniższa tabela.

L A T A Osoby 1900-1905 2 < i 512

1905-1910 31 070

1910-1925 38 075

1925-1933 37 939

Źr<Hło: Józef Popklewlcz: ^ytuaoja gospodarcza Opolszczyzny przed wojną i obecnie.

Instytut Śląski * Opolu 1962.

Tragedia śląska zaczęła 3ię krótko przed drugą wojną świa­

tową. Ubytek ludności w samjm tylko roku 1937 wyniósł 28.872 osoby.

Straty migracyjne zaczęły przewyższać przyros*t naturalny. Groźbie stop­

niowego wyludnienia położyła kres druga wojna światowa.

aj rai: od sza historia Opolszczyzny liczy sobie zaledwie 20 lat. W porównaniu z przebiegiem procesów i przemian gospodarczych

jest to niezwykle krótki okres. W dodatku rozpoczęliśmy działalność w obliczu potwornych zniszczeń, jakie przyniosła wo^na. f.Umo to Opolszczy*».

ana należy dzisiaj do najlepiej zagospodarowanych rejonów Polski.

Szczególnie duży stopień zainwestowania ma miejsce w sieci osadniczej, sieci komunikacyjnej oraz w przemyśle. Nie oznacza to,

juź wszystkie potrzeby województwa zostały w pełni zaspokojone. Dotyczy to głównie budownictwa mieszkaniowego, urządzeń kulturalnych i socjalnych oraz rolnictwa. W niektóryoh miastach i powiatach, wymagających większej aktywizacji zawodowej ludności, istnieją potrzeby tworzenia nowych nieJe®

pracy. Jednak w ©statecznym obraohunku przytłaczającą przewagę »ają pozytywne elementy, świadczące o bogatym dorobku minionych dwudziesta lat. Odbudówaliśray w zasadzie zniszczenia wojenne i wkroczyliśmy na dro£,*; trwałego rozwoju gospodarczego. Cbce są nam zjawiska taić poweze«h- ne w okresie międzywojennym- jak bezrobocie, miiśowy odpływ ludności w poszukiwani u pracy oraz brak możliwości zbytu dla wyrobów opolskiego przemysłu i rolnictwa. Cbeonle w wielu regonach naszego województwa potrrzeby gospodarki przewyższają podaż siły roboczej, a produkty tu wytwarzane se poszukiwane przez licznych odbio/pów w kraju i za granloą.

Zmieniła 3ię również rola człowieka w- naszym społeczeństwie.

Dzięki uspołecznieniu środków produkcji raz na zawsze zlikwidowano wyzysk

ozłowieka przez człowieka. Ićajątek narodowy stał się ?/spólną własnością

wszystkich ludzi praoy, którzy decydują o Jego wykorzystaniu w celu

utrzynania pokoju i budowy eojalizmu. W pracach tych przewodniczy nam

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.

Udostępnlającniniejsze opracowanie pragniemy wszystKla zainteresowanym umożliwić dokonanie Oceny rozwoju społeozno-gospodar- ozego 1 kulturalnego Opolszczyzny w okresie powojennym oraz w oparolu o informaoje liczbowe i tekstowe wskazać n# tsadenoj* 1 kierunki prze­

mian w poezczególnyoh dzledzipaoh iyala. Ifielrtire Informacje statystyoz- ne, zwłasscza dotyozące pierwszyoh lat po wojnie mogą zawierać pewne błądy wynlkająoe z nledokładnośol 1 niekompletności ewldenojl. ^ lunyoh wypadkaoh dane tego okresu mają charakter szacunku 1 mogą uleo zmianie.

Wyjaśnienia wymagają także liczby przedstawiające sytuacją w okresie między^ojennyn. » zależności od posiadanych m*tarlałów źródłowych, dane liczbowe odnoszą się do Śląska Opolskiego, który nie pokrywa się całkowicie z obszarem województwa opolskiego, bądś t»Ł 4otyazą oałego Śląska. Ula zilustrowania osiągniętego pazioam rozwoju 1 miejsca nasze­

go województwa wśród Innych, zakres informacji w poszozególnyoh dzia­

łach został w miarę możliwości poszerzony o dane dla Polski oraz dla Ziem Zachodnloh

Północnych. Liozby zainleszozone w opracowaniu czerpa­

no z publikacji lub z materiałów sprawozdawczych, znajdująeyoh się

w posiadaniu Wojewódzkiego Orzędu Statystycznego

Cpolu.

L U D N O Ś Ć

Ludność Opolszczyzny zmniejszyła się po wojnie o blisko 25

Według danych-spisu ludności z 14 II 1946 r. na terenie utworzo­

nego później /lipiec

r./ województwa opolskiego zamieszkiwało 792,2 tys.osćb. W skład tworzącego się nowego społeczeństwa wchodziło ok.

rodzimej ludności polskiej, ok.

repatriantów i reeaigran-' tów, ok. 13

osadników z województw centralnych /głównie z krakowskiego, katowickiego, rzeszowskiego,łódzkiego i kieleckiego/ oraz wówczas jeszcze ok. 12

Nitccć».

W latach 1946 - 1953 ludność Opolszczyzny zwiększyła się o 195,5 tys., tj. 0.24,? 55.

Zmiany stanu ludności po wojnie w zestawieniu z okresem przedwojennym przedstawiają się na Opolszczyinie następująco:

według spisu: z dnia 17 IV 1939 r. - 1.065 tys./spis niemiecki/j

" " z dnia 14 II 1946 r. - 792 tys.;

" " z dnia 3 XII 1950 r. - 809 tys.)

według wstępnych wyników spisu z dnia 6 XII 1960 r. - 927 tys.: ^ według szacunku z dnia.31 XII 1963 r.- 988 tys.j

według przewidywań, przed upływem 1964 roku ludność województwa opolskie­

go osiągnie

min. osób.

Ludność Opolszczyzny w 1963 r. stanowiła 3,2

ludności w kraju. Na

km2 przypadiy w tymże roku 104 osoby, podczas gdy w kraju na

km

przypadało

osób.

Udział ludności miejskiej w porównaniu z okresem przed­

wojennym i bezpośrednio powojennym na skutek intensywnego uprzemysłowie­

nia województwa, odbudowy i terytorialnego rozwoju miast wzrastał jak następuje: 1939 r. - 30,7

ogółu ludności

1946 r. - 21,8 * - " - 1950 r. - 27,3

- " - 1963 r. - 39,1

- " -

Szybki rozwój przemysłu i budownictwa, spowodował

wzrost udziału ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych, z

,

;*

w 1950 r. do 65,2 }t w roku 1960 - co pozwala stwierdzić, ze Opolszczyzna . przekształciła się w województwo zdecydowanie przemysłowo-rolnicze.

Przemiany te uwidacznia następujące zestawienie:

— 10 ^—

WTSZCZBGÓIjmSHIB

1 9 5 0 1 9 60

ludność utrzymująca się z

rolnictwa

ze źródeł pozarol­

niczych

z

rolnictwa ze źródeł pozarol­

niczych w o d s e t k a c h

P o l s k a 47,1 52,9 38,2 61,8

Województwo 41,2 58,8 34,8" 65,2

U. Brzeg 2,9 97,1 1,8 98,2

Brzeg 75,5 26,5 61,7 38,3

Głubc zyce 65,^ 34,6 53,8 46,2

Grodków 66,4 33,6 62,3 37,7

Kluczbork 47,8

42,7 57,3

Kolie 33,5 66,5 25,3 74,7

Krapkowice - - 26,6 73,4

Namysłów 64,8 35,2 62,6 37,4

Niemodlin 6Ć,1 33,9 53,5 46,5

M. Nysa 5,5 94,5 4,2 95,8

Nysa 54,1 45,9 47,9 52,1

Olesno 54,8 45,2

48,0

M. Opole 3,8 96,2 2,3 97,7

Opole 30,3 69,2 27,8 72,2

Prudnik

49,4 41,5 58,5

U. Racibórz 9,2 90,8 7,6 92,4

Racibórz 38,2 61,8 35,8 64,2

Strzelce Op. 28,0 72,0 27,3 72,7

Źródło: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 3 H i 1950 r. ora«

wstępna wyniki Spisu Powszechnego z 6 XII 1960 r.

Wyniki aplau oraz ewidencja wykazują wyrównywani® się dysproporcji płci wśród ludności województwa. W końcu 1963 roku liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn wynosiła 110 /w kraju 106/,podczas gdy w 1946 r. na 100 mężczyzn przypadało 144, w 1950 r. - 119 i w 1960 roku - 112.

Nastąpiły również zmiany w strukturze wieku ludności.

Pjrzedatawia je poniższa tablica:

WISZCZEGÓLHIEm;

Ludno¿¿według wieku lat 0-1? I 16-59 I w ^ c e j ^ "| 16-59 |

w

tysiącach n w odsetkacŁ WOJEWÓDZTWO

ogółem liiasta

i osiedla- Wleń

1950 1960 1950 1960 1950 1960

254.4 512.5

66,4 119.7 188,0 192.8

481.2 523.3 137.6

343.6

73,9 91,6 17,3 28,1 56,6 63,5

31.4 33,7 29,9 34,2

33.4

59.5 56,4 62.3 57,8 58.4 55.6

9,1 9,9 7,8

8,0

9,6 11,0 Źródło: Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego

wyniki 8pisu Powszechnego z 1960 r.

z 1950 r. oraz wstępne Zwraca uwagę wzrost udziału starców w wieku 60 lat i więcej /a zatem postępujący proces starzenia aię, szczególnie ludnoś­

ci wiejskiej/ oraz wzrost udziału dzieci do lat 15 - co oznacza zwiększające się obciążanie ludności w wieku zdolności produkcyjnej grupami pozaprodukcyjnymi. Procea ten jest jednakże w sumie dla przysz­

łego rozwoju ekonomicznego województwa pozytywny, zapewniając odmłodze­

nie i wzrost aktywności społeczeństwa w województwie.

Zmiany w strukturze ludności wynikają głównie z ruchu naturalnego. Współczynniki urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego na 1000 ludności kształtowały się na Opolszczyinie następująco!

L A T A .

Jrodze- nia

żywe

Zgony

Przy- u

rost | [ L A T A natu- ¡ i

raląy ! >

Urodze­

nia żywe

Zgony Przy­

rost natu­

ralny na 1000 ludności | | na 1000 ludności

1946 22,0 9,0 13,0 ¡ i 1955 28,8 10,1 18,7

1947 25,0 10,0 15,0 ! | 1956 28,3 9,5 18,8

1948 25,6 10,4 15,3 ¡ 1 1957 29,0 10,1 18,9

1949 26,7 11,1 15,6 | ! 1958 29,1 9,3 19,3

1950 28,2 11,2 17,0 | | 1959 28,6 9,1 19,5

1951 28,5 12,4 16,1 ! ! I C O

8,1 18,9

1952 28,4 11,2 17,2 | | 1961 25,6 8,0 17,6

1953 28,1 10,6 17,5 ! ! 1962 24,5 8,2 16,3

1954 28,2 10,6 17,6 ! | 1963 23,5 7,8 15,7

Źródło: Roczniki Statystyczne Woj.Opolskiego 1957-1963 oraz materiały

Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Opolu.

— 12 ^—

W okresie ostatniego 5-lecia*uwidocz:iiły sit tendencje do spadku współczynników urodzeń, które mimo równoczesnego spadku natęże*~

nia zgonów,przynoszą stopniowe obniżenie się poziomu przyrostu natural­

nego.

Podwyższenie poziomu życiowego ludności, postęp medycyny, polepszenie się opieki zdrowotnej przyniosło spadok umieralności ogólnej i przedłużenie się przeciętnego trwania życia a w szczególności wydatne obniżenie się umieralności niemowląt. Współczynniki zgonów niemowląt w województwie opolskim zmniejszyły się w 1963 r. do 47 zgonów na 1000 urodzeń żywych czyli o ok. 60

w porównaniu z danymi z 1948 r.

Stwierdzić należy, że wśród ludności Ziemi Opolskiej, mimo różnic w pochodzeniu etnograficznym, dokonał się w ciągu ubiegłego XIX lecia głęboki proces integracyjny i dziś stanowi ona jednolite związane wspólnymi celami i dążeniami społeczeństwo. W społeczeństwie tym dominuje polska ludność rodzima, tj. urodzona na Opolazcżytnie, stanowiąca ponad 70

ogólnej liczby ludności województwa. Urodzeni tu po II wojnie światowej stanowią już ponad 450 tys.osób tj. ok. »5

stanu ludności w dniu 31 211 1963 r.

Stan ludności,powierzchnię i gęstość zaludnienia w powia­

tach województwa opolskiego w dniu 31 XII 1963 r. przedstawia poniższe zestawienie:

f 0 J H 1 I

Po­

wierz­

chnia w km2

Ł u ( n o ś 6 ogó-

łem

w miac, 1 na stach i wai na 1

km2 w mia­

stach w * b/

w tysiącach

WOJEWÓDZTWO 9 506 987,7 386,1 601,6 104 39,1

U. Brzeg 12 26,9 26,9

2246 100,0

Brzeg 566 32,3 38,0 57 13,4

Głubc^ce 692 58,7 18,6 40,1 85 31,6

Grodków 581 37,8 8,3 29,5 65 22,0

Kluczbork 638 56,1 21,2 34,9 88 37,9

Koźla 658 98,0 42,9 55,1 149 43,8

Krapkdwice 432 55,1 22,1 33,0 128 40,1

Namysłów 614 35,9 8,9

,

. 58 24,7

Niemodlin 636 36,3 4,0 32,3 57 11,1

M. Nysa 27 26,4 26,4 z 978 100,0

Nysa 702 68,5 20,2 48,3 98 29,5

Oleuno 814 43,3 10,3 33,0 53 23,8

M. Opole 43 63,8 68,8 z 1600 100,0

Opole 1 319 120,3 7,8 112,5 91 6,5

Prudnik •543 64,1 27,9 36,5 138 43,5

M. Bacibórz 43 35,5 35,5 z 824 100,0

Racibórz 462 5?, 5 3,5

116 6,5

Strzelce Op. 70.2 41,7 27 40.6

.

Źródło: Materiały

- Ouolo.

GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA W 1963 E Stan w dniu 31 XII

OBJAŚNIENIA '•

do 70 ludnośel na 1 od 71 do 90 od 91 do 11©

111 i więcej ludności na 1

ka

aiasta stanowiące powiaty 22b6 ludności na .

978

BRZEG NYSA OPOLE

—

14

P E Z E U T S Ł

W wyniku działań wojennych dotkliwe straty poniósł przemysł, główni* na skutek:

a/ rabunkowej gospodarki władz niemieckich w okresie wojny,

b/ demontażu maszyn i urządzeń przez wycofujące sif wojska niemieckie, c/ zniszczeń powstałych w czasie działań wojennych.

Według danych pochodzących z lipca 1945 r., na 1.235 zakładów przemysłowych 589 było nieczynnych. Liczba zatrudnionych w prze­

myśle wynosiła 7.187 osób. Ha jeden zakład produkcyjny przypadało średnio 11 pracowników. W całym powiecie kozielskim w przemyśle pracowało jedy­

ni* 455 osób, w kluczborskim 236 osób, a w prudnickim 160 osób. Odsetek zakładów nieczynnych slfgał w powiecie prudnickim 64,9

kluczborskim 64,3

niemodlińskim 61,9 X, raciborskim 56,5

Liczbę zakładów i zatrudnienie w lipcu 1945 r. według powiatów przedstawia poniższe zestawienie:

P O W I A T

Liczba zakładów

Odsetek zakładów nieczyn- - JłlSfeL.

Liczba zatrud­

nionych ogółem w tym

nieczynnycŁ

Brzeg 114 67 58,8 150

Głubc zyce 74 25 33,8 646

Grodków 74 33 44,6 594

Kluczbork 56 36 64,3 236

Kolie 82 45 54,9 455

Hamysłów 55 35 63,6 162

Niemodlin 63 39 61,9 113

Nysa 223 70 31,4 1 747

Olesno 80 28 35,0 231

Opole 81 28 34,7 1 106

Prudnik 77 50 64,9 160

Racibórz 147 83 56,5 816

Strzelce Op. 109 50 45,9 771

Źródło: Archiwum GUS - materiały robocze z opracowań ankietyzacji

zakładów przemysłowych, przeprowadzonej w lipcu 1945 r.

W hutnictwie i przemyśle papierniczym wszystkie zakłady były unieruchomione. W innych gałęziach, jak na .przykład w przemyśle włókienniczym-,• nieczynne zakłady stanowiły 68,2

w przemyśle mine­

ralny“ 79

4

a w drzewnym 64,8

Stan zakładów i zatrudnienia w lipcu 194-5 roku według ga­

łęzi przemysłu ilustruje tablica:

Liczba zakładów Odsetek zakładów nieczyn­

nych

Liczba zatrud­

nionych NAZWA GAŁSZI

ogółem w tymi nieczyn­

nych

0 G

E U 1 235 589 47,7 7 187

Górnictwo 5 3 60,0 40

Przemysł mineralny 126 100 79,4 915

Przemysł hutniczy 3 3 100,0 -

Przemysł metalowy 151 71 47,0 935

Przemysł elektrotechniczny 13 4

112

Przemysł optyczny i precy­

zyjny 7 5 71,4 2

Przemys’ chemiczoy 19 9 47,4 348

| Przemysł włókienniczy' 22 15 68,2 360

| Przemysł papierniczy 8 8 100,0 -

! Przemysł poligraficzny 24 9 37,5 166

j Przemysł skórzany 5 2 40,0 21

i Przemysł drzewny 219' 142 64,8 518

Przemysł instrumentów muzycz­

nych i zabawek 2

11

Przemy3ł spożywczy 506 177 35,0 2 304

Przemysł odzieżowy 44 19 43,2 108

lane 81 22 27,2 1 349

Źródło: Archiwum GUS - materiały robocze z opracowań ankietyzacji za­

kładów przemysłowych, przeprowadzonej w lipcu 1945 r.

Skutkiem zniszczeń wojennych było jednak nie tylko wyłą­

czenie z eksploatacji blisko połowy fabryk. Również w czynnych zakła­

dach uszkodzonych było wiele budynków i urządzeń technicznych. Ich zdolność produkcyjna .była więc z reguły niewielka, oparta o wyeksploato­

wany, przestarzały i zdekompletowany park maszynowy.

—

16

Trudności, ha jakie napotykało uruchomienie zakładów, najlepiej charakteryzuje wypowiedź delegat» Cementowni "Groszowice"

na II Zjeździe Przemysłowym we-Wrocławiu

październiku 1946 roku:

"Ręce opadły, gdy największe bez mała cementownie Polski leżały w gruzach. Wszystkie maszyny powyrywane ze swych fundamentów, popa­

lone budynki, powalone mury i całe ściany wielkich hal maszynowych postrzelane, zamarła kominy fabryczne - oto obraz cementowni "Groszo- wica", jaki się przedstawiał wiosną 1945 roku. Nie było co jeść, nie było gdzie umęczonej głowy schronić, nie było środków transportowych, nie było podnośników. Zostały się nam ino tę twarde,spracowane,robo_

ciarskie ręce, zwyczajne roboty, jakie many my,polscy robotnicy”?^

W pierwszych latach powojennych cały wysiłek wiadz i załóg fabrycznych skupiał się przede wszystkim na odbudowie nie­

czynnych zakładów. Dzięki ofiarnej pracy klasy robotniczej już w 1945 roku ruszyło ponad 73 większych zakładów przemysłowych. Wśród nich znajdowały się: Zakłady Naprawy Taboru Kolejowego w Opolu, Zakłady Elektrod Węglowych w Raciborzu', Fabryka Wyrobów Metalowych i Narzędzi Gospodarczych w Osowcu, Fabryki Papieru w Głuchołazach i Bodzanowie, Cementownia w Groszowicach oraz Fabryka Pluszu i Dywanów w Kietrzu.^

V

roku 1946 uruchomiono 57 ważniejszych zakładów, a między innymi: Pabiykę Obrabiarek w Kuźni Raciborskiej, dzisiejszą

"Ofamę" w Opolu, Hutę Szkła Okiennego w Murowie, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego w Budkowicach i Dylakach, ślą3kie Zakłady Obuwia

w

Otmęcie oraz cukrownie w Otmuchowie, Lewinie Brzeskim i Baborowie.3^

W latach 1947 - 1949 przekazano do użytku dalszych 35 dużych zakładów, a wśród nich: Zakłady Urządzeń Przemysłowych

w

Nysie, Krapkowickie Zakłady Celulozowo-Papiernicze, Kozielskie Stocz­

nie Rzeczne i wiele innych.*'*' ^

W okresie planu^-letniego, obejmującego lata

1950-1955» prowadzono intensywną budowę nowych obiektów produkcyjnych.

Przystąpiono m.in. do odbudowy i rekonstrukcji poniemieckich,doszczęt­

nie zniszczonych zakładów chemicznych w Kędzierzynie. W Raciborzu pow­

stała Fabryka Kotłów. W Brzegu, na bazie byłej cukrowni, rozwinęły się Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego, w Kurowie wybudowano zupełnie od podstaw duży tartak.

x/ Mgr Z.Czyżowska: Polityka Gospodarcza PPR na Śląsku Opolskim. Wyda­

ne przez Instytut Śląski w Opolu pt.: PPR na Opolszczyżnie. "filmie"

1964 str. 90,91.

Kolejny plan wieloletni przypadł na lata 1956-1960.

Również 1 w tym okresie trwała realizacja szerokiego programu in­

westycyjnego. W latach 1956-1960 przekazano do eksploatacji m.in.

elektrownię w Blachowni śl. o mocy 360 KW. /Jest ona najbardziej ekonomiczną spośród wszystkich elektrowni kraju, opartych na węglu kamiennym. Zużycie paliwa umownego na wytworzenie 1 kWh energii elektrycznej brutto wynosi tu 387 gram, podczas gdy średnia krajowa 3ięga 457 gram/. W Jedlicach koło Ozimka wybudowano Hutę Szkła.

Poważnie rozbudowane zostały Zakłady Azotowe w Kędzierzynie, Zakłady Koksochemiczne w Blachowni Śląskiej, Krapkowickie Zakłady Oeluloiowo- -Pepiernicze, Zakłady Elektrod Węglowych w Raciborzu, Zakłady Prze­

mysłu Wapienniczego w Górażdżu i Strzelcach Opolskich oraz Cementownia

"Odra".

Obecnie realizujemy czwarty plan wieloletni. Coraz więcej uwagi poświęca się mechanizacji robót ciężkich i pracochłon­

nych oraz automatyzacji produkcji.

W 1963 roku w Zakładach Przemysłu Wapienniczego w Górażdżach przekazano do użytku w pełni zautomatyzowaną baterię pieców do wypału wapna. Stworzono tym samym podstawę do bardzo duże­

go wzrostu wydajności pracy. Jeżeli na jednego robotnika obsługi pieców kręgowych przypada rocznie

ton produkcji wapna, a starych pieców szybowych 1.558 ton, te na nowo zainstalowanych piecach osiąg­

nie się po okresie rozruchu 2.570 ton.

W Zakładach Azotowych w Kędzierzynie oddano do eksplo­

atacji na wskroś nowoczesną instalację do produkcji mocznika. I tu również notuje się imponujący wzrost wydajności pracy: do

SE.

Urządzenia o zdolności produkcji 500 ton/dobę obsługuje 94 robotników, podczas gdy dotychczas do produkcji 100 ton mocznika potrzeba było 70 robotników. Ha ukończeniu znajduje się budowa walcowni i ciągami rur w Zawadzkim. W Blachowni instaluje się urządzenia przy których pomocy wytwarzać się będzie chemikalia niezbędne do produkcji elany.

Wybrane przykłady ukazują zaledwie niewielką część

prowadzonych w bieżącym planie 5-letnim prac inwestycyjnych. Tylko

w latach 1957-1963 państwo przeznaczyło na inwestycje w przemyśle

Opolszczyzny ok. 11,7 mld. złotych /w cenach z 1961 r./. Ilustruje to

następujące zestawienie:

—

18

WYSZCZEGÓLNIENIE Jed­

nostka miary

1957 1958 1959 19Ś0 1961 1962 1963

Hakłady min zł 1646 1395 1703 1496 1409 1862 2191 Udział w kraju i

5,6 4,3 4,5 3,8 5,3 5,7

Źródło: Do 1960 r. - GUS, Statystyka Przemysłu 1961» Lata 1961-1962- - GUS, Rocznik Statystyczny 1962, Rok 1963 - WKPG materiały z wykopania zadań w 1963' r.

V

niektórych powiatach i zakładach miało i ma nadal miejsce duża koncentracja inwestycji. Na przykład w 1963 roku wydatko­

wano:

- w Zakładach Aztowych w Kędzierzyn! 286,4 "i" zł - w Zakładach Koksochemicznych w Blachowni 437,3 l »'lrl zł

- w

Hucie w Zawadzkiea 386,4 min zł.

Tak więc łączne nakłady w trzech wymienionych przedsiębiorstwach stano­

wią 57

wszystkich nakładów inwestycyjnych w przemyśle województwa.

Dzisiaj wiele zakładów przejętych po drugiej wojnie światowej trudno poznać. Rozrosły się daleko poza swe dawne granice, uzupełniły i unowocześniły park maszynowy, zmieniły asortyment produkcji.

Z poniemieckimi fabrykami często łączy je jedynie miejsce lokalizacji, gdyż obecny majątek’trwały tych zakłasów wielokrotnie przewyższa

tość, jaką przedstawiały bezpośrednio po wojnie.

Bardziej wszechstronny przegląd dorobku naszego przemysłu przekraczałby remy niniejszego opracowania. Dlatego podsumo­

wujemy jedynie niektóre osiągnięcia, które dają się łatwo wyrazić przy pomocy liczb.

Przyjmując wartość produkcji globalnej w roku 1950 za 100, w okresie do 1963 roku wzrosła ona blisko 5-trotnie. Zwiększył się dzięki temu z 3,6

do 4,1

udział województwa w pi- odukcji prze­

mysłowej kraju. Uwidoczniono to zostało w przytoczonej tablicy:

rrSZCZEGÓLiilEIUE y 1949 1950 1955 . 1960 1963 Dynamika w

76,4 100,0 251,6 380,6 480,6a/

Udział w kraju w 1 3,5 5,6 3,8 4,0 4,1

a/ Dane wstępne.

Źródło: GUS - Rocznik Statystyczny 1962. Rok 1963 - SUS, Analiza wy­

konania planu gospodarczego za rok 1963.

rylko w latach

-

wartość produkcji globalnej wzrosia o przeszło 5i3 miliarda złotych, to jest o 26,3

Charakteryzuje to poniższe zestawienie:

WYSZCZJGÓLKIHNIE Jednostka

miary

1963

Wartość produkcji glo- i balnej według cen po-

j równywalnyoh tys.zł 19335,5

24054,9

a/

24413,0 i Dynamika

|Rok

=

113,5- 124,4 126,3 a/ Dane wstępne.

Źródło: GUS - Rocznik Statystyczny 1962. Rok 1963 - WUS, Analiza wykona­

nia planu gospodarczego

rok 1963.

Szybki rozwój przemysłu w okresie powojennym sprawia, że dzisiejsze województwo opolskie należy do silnie uprzemysłowionych.

Wartość produkcji globalnej przypadająca na jednego mieszkańca wynosi 24.801 złotych i przewyższa średnią krajową o

Jedynie województwo katowickie ma wskaźnik wyższy. Podobnie przedstawia się sytuacja pod względem wartości produkcji globalnej w przeliczeniu na jednego zatrud­

nionego. 1 na tym odcinku Opolszczyzna znajduje się w grupie przodują­

cych województw kraju. Przedstawiają to wskaźniki wartości produkcji globalnej przypadającej na

mieszkańca i na

zatrudnionego podane

niżej w tablicy:

WYSZCZEGÓLNIENIE Jednostka

miary _____ Rok 1 9

2 w°j .opolskie kraj Wartość"produkcji glo­

balnej przypadająca na jednego:

mieszkańca zatrudnionego

zł/osobę 24 801 200 184

19 137 178 204 Źródło: GUS - Rocznik Statystyczny 1962.

Podkreślić należy wysoki udział Opolszczyzny w wytwarza­

niu niektórych wyrobów.

Oto wielkości produkcji ważniejszych wyrobów i .ich udział w kraju.

NAZWA WYROBU

Jednostka miary

Pro­

dukcja w

roku

Wzrost produkcji w stosun­

ku do

roku w

. Udział w produk cji kraju w

r.

w JS5 Energia elektryczna ml n kWh 3 519,2 23,5 ra- 9,9 Obrabiarki do metali tony 3 795

za

93,6

Maszyny rolnicze min zł 242,7 248,4 9,4

Nawozy azotowe

czystym

składniku tys.ton 152,7 338,6 49,6

Cement tys.ton

319,4 117,3 17,5

Wapno palone tys.ton 689,2 131,7 34,7

Cegła mln szt. 201,3 97,4 6,5

Meble min zł. 301,1

4,6

Papier ty3.ton 94,5 329,3 16,9

Obuwie tys.par

549 106,8 13 -5

Cukier tys.ton 75,9 116,6

Przemiał zbóż tys.ton

4,8

Piwo tys.hl 350,1 109,5 5,3

Tłuszcze jadalne roślinne tys.ton 19,7 z 14,0 źródło: Produkcja w 1962 r. i udział w kraju - GUS, Bocznik Statys­

tyczny 1963. Baza porównawcza 1955 r. - Statystyka Przemysłu.

Przeszło 22-krotny wzrost produkcji energii elektrycz­

nej, większa o przeszło

razy produkcja nawozów azotowych i papieru, potrojenie produkcji mebli,

,

-krotne zwiększenie produkcji maszyn rolniczych, rozwinięcie na wielką skalę nie wytwarzanych przedtem jadalnych tłuszczów roślinnych, oto krótki bilans osiągnięć ostatnich 7 lat. Na skutek tak dużej dynamiki wzrostu produkcji, województwo opolskie, zajmujące

powierzchni kraju i zamieszkałe przez

ludności partycypuje w poważnym stopniu w wytwarzaniu wymienionych wy­

robów. Frzeaysł nasz dostarcza przykładowo połowę krajowej produkcji na­

wozów azotowych /po przeliczeniu na czysty składnik/, trzecią część

wapna palonego, kilkanaście procent krajowej produkcji cementu,papieru,

tłuszczów jadalnych, obuwia i obrabiarek skrawających do metali.

Równocześnie

rozwojem przemyołu przecjrażeniem ulog&ła Jego struktura. Coraz większą rolj odgrywają młode gałęzie przemysłu, rozbudowywane głónńle » okresie powojennym. Do nich należą przede wszyst­

kim przemysł metalowy 1 chemiczny. X,/Je3zcze w roku 1956 Ich udział w ogólnej wartości produkcji województwa wynosił odpowiednio

$ t 5,8

przy czym przemysł metalowy zajmował drugie miejsce a chemiczny - szóste. Natomiast przemysł spożywczy ze wskaźnikiem 30,6

zajmował pierwszą pozycję.

Silny rozwój przemysłu metalowego w ostatnich latach zbliżył go mocno pod względem wartości produkcji - do posyoji zajmo­

wanej przez przemysł spożywczy. Przemysł chemiczny wysunął się na trzecie miejsce, wytwarzając prawie 1/10 część produkcji województwa. Awansował także z piątego miejsca na trzecie - przemysł materiałów budowlanych.

Natomiast lokata przemysłu włókienniczego i skórzano-obuwniczego prze­

sunęła się nieco w dół tabeli.

Strukturę przemysłu województwa według ważniejszych gałęzi w 1962 roku obrazuje poniższa tablica:

GAŁ5SIS

'

~ w wartości produkcji globalnej _-"85._____

Miejsce w woje­

wództwie

Udział w produkcji

krajowej w

Przemysł spożywczy 23,1 1 4,3

Przemysł metalowy 21,0 2 J,a

Przemysł chemiczny 9,5 3 5,5

Przemysł materiałów budow­

lanych

9 4 10,3

Przemysł włókienniczy 7,1 5 3,3

Przemysł śkórzano-obuwniczy 6,6 6 12,4

źródło: GOS- Rocznik Statystyczny 1962.

Wzrost zatrudnienia, gwałtowny bezpośrednio po wojnie, stopniowo maleje, ustępując miejsca procesom wzrostu wydajności pracy.

Poziom zatrudnienia w przemyśle województwa w latach 1945-1963 Kształtował się następująco:

*/ Przez przemysł metalowy rozumie się gałęzie: przemysł maszynowy

i konstrukoji metalowych, przemysł elektrotechniczny, przemysł

ArodkÓw transportu, przemysł, metalowy*

—

22

WISZ CZEGÓI/TIENIE Jed­

nostka miai^r

1945 j 1946 1949 1950 1955 1960 1963

Zatrudnienie Dynamika* 1950«

■100 tys.

osób

%

7,2 9,8

30,2

45,0

63,1.

84,8 74,6 100,0

100,6 134,9

110,4 148,0

121,9 163,4 źródło i Rok 1945 - Archiwum GUS. Materiały robocze z opracowania an­

kietyzacji zakładów przemysłowych, przeprowadzonej w lipcu 1945 r. Lata 1949-1960 - GUS, Rocznik Statystyczny 1962. Bok 1963 - WUS, Analiza wykonania planu gospodarczego za rok 1963.

Przyjmując rok 1950 za 100, do końca 1963 roku zatrud­

nienie wzrosło do 163,4

Ale niezwykle ciekawe jest spojrzenie wstecz, ai do początków powojennej historii przemysłu. Start odbywał się z poziomu wynoszącego 9,8

stanu z roku 1950 i 5,9

obecnego sta- au zatrudnienia.

Tempo wzrostu zatrudnienia w poszczególnych powiatach było mocno zro¿nicowane. W latach 1958-1962 największy przyrost miał miejsc* w następujących powiatach:1^

Koźle o 2 136 osób

Miasto Opole o 2 100 osób

Miasto Nysa o 1 985 osób

Średni wzrost notuje się w powiatach:

o 893 osoby

o 756 osób

o 720 osób

o 695 osób

Natomiast w trzech powiatach w omawianym okresie obserwuje się spadek zatrudnienia w przemyśle. Są to:

Krapkowice o 447 osób

»«myałów o 96 osób

Brzeg o 16 osób.

W wyniku takiej dynamiki zmianie uległa struktura za­

trudnienia według powiatów. Przede wszystkim wzrósł udział miasta Opola Miasto Brzeg

Miasto Racibórz Strzelce Opolskie Opole

ij

Źródło: Rok 1956 - Prezydium WRN w Opolu; Rocznik Województwa Opol­

skiego 1959. Rok 1962 WtJS, Materiały do Rocznika Statystycznego

wojewódstwa opolskiego“1963.

i iiysy oraz powiatu kozielskiego. Ponadto zwiększył się udział powiatów:

Brzeg miasto, Grodków i Niemodlin, podczas gdy w powiatach Brzeg, Kluczbork,Krapkowice, Namysłów, Nysa, Opole, Prądnik, Strzelce Opolskie i Racibórz miasto - występuje spadek. Omawiane tendencje mają swe źródło w odmiennym kształtowaniu się wielkości produkcji i jej pracochłonności w poszczególnych powiatach.

Pod względem produkcji dominują powiat kozielski i miasto Racibórz, Które tei obok miasta Nysy i powiatu Strzelce Opolskie cechuje największa dynamika. Świadczą o tym przytoczone wskaźniki struktury produkcji globaln ej.

Strukturę produkcji globalnej i zatrudnienie według powiatów, w latach 1958 i 1962 ilustruje następująca tablica:

P O W I A T Y

Produkcja globalna Zatrudnienie 1958 12§2 --1958 i 1962

o d_s_ e k a c h

WOJEWÓDZTWO 100,0 100,0 100,0 100,0

M. Brzeg 7,7 5,5 5.9 4,3

Brzeg 1.4 1.7 1.2 1,0

Głubczyce 3.9 2.9 3.8 3,8

Grodków 1,8 2.1 1.3 1,5

Kluczbork 3,4 3.1 4.1 4,0

Koźle 14,1 19,8 12.3 12,8

Krapkowice 10,6 10,4 U. 7 10,2

Namysłów 1.1 0.9 1.2 1,0

Niemodlin 1.3 1.2 1.9 2,2

U. Nysa 3.9 5.2 4.2 5,4

Nysa 6,0 5.6 6,8 6,7

Olesno 1.7 1.3 1.7 1,7

M. Opole 7.2 6,3 9.0 9,9

Opole 7.9 7.9 12,1 .11.5

Prudnik 10,4 6,4 6,9 6,4

M. Racibórz 9.9 10,7 8,4 8.2

Racibórz 1.7 1.6 2,9 2.9 '

Strzelce Op. 6,0 6.9 6,6 6.5

i- źródło: Rok 1958 - Prezydium WRN w Opolui Rocznik Statystyczny woje­

wództwa opolskiego 1959, Rok 1962 - WUS, Materiały do Rocznika

Statystycznego województwa opolskiego 196?.

(

24

Począwszy od 1950 roku nastfpuja coraz wyraźniejszy wzrost wydajności pracy. Łącznio w latach 1950-1963 wydajność pracy zostałą więcej niż potrojona. Przyrost produkcji w tych latach uzyskano w 83,4 X poprzez wirbst wydajności pracy, a tylko w li,6

drogą podnie­

sienia zatrudnienia.

Wzrost wydajności pracy w przemyśle województwa kształto­

wał się następująco,przyjmując poziom roku

za 100:

| tfi3ZCZEGÓLNIENIE Jednostka

miary 1950 1955 1960 1963

| Wartość produkcji glo-

balnej na 1 zatrud­

nionego

* 100,0 171,7 257,3 294,2

Źródło: Wyliczono na podstawie dynamiki produkcji i zatrudnienia, przed-

• stawionej w niniejszym opracowaniu.

Pozytywnym objawem jest również stała kocentracja pro­

dukcji. Proces ten odzwierciedlają zmiany w strukturze wielkości zakładów.

Jeżeli w 1945 roku w jednym zakładzie pracowało średnio 11 osób, to w 1961 roku liczba ta zwiększyła się do 67 osób. Około 36,5

zatrudnio­

nych w przemyśle województwa pracuje w zakładach dużych, liczących wifcej niż 1000 osób. Dalsze 17,7

pracuje w zakładach o zatrudnieniu od 501 do 1000 osób.

Strukturę zakładów

zatrudnienia /stan w dniu 31 XII 1962 roku/ obrazują zestawione niżej dane:

ZATRUDNIENIE Zakłady Zatrudnieni

ilość

osoby *

O G Ó Ł E M 1 777 100,0 118 385 100,0

do 100 1 589 89,4 21 783 18,4

100 - 500 142 8,0 32 437 27,4

501

-

28 1.6 20 954 17,7

1001 i więcej lb

43 211 36,5

źródło: WUS - Materiały .do Rocznika Statystycznego województwa opolskie­

go 1963.

Wreaicie trzeba zwrócić uirag* na przeobrażon-ta zacho­

dzące w przeatrzennej strukturze przemysłu. W minionym 20-leciu wykształ­

ciło się kilka aglomeracji przemysłowych w rejonie Kotla-Kędzierzyna- -Blachowni oraz w powiecie krapkowickim i raciborskim wraz z miastem Raciborzem. Zatrudnienie przeliczone na 1000 mieszkańców jest

tych po­

wiatach znacznie wyższe aniżeli średnio w województwie i w kraju.

W związku z tym rysują aię poważne dysproporcje między powiatami o dużej koncentracji przemysłu a powiatami słabo uprzemysłowionymi. Ale również w tych ostatnich zachodzą korzystne zmiany, podlegające na względnym wzroście zatrudnienia. Są one jednak zbyt powolne w stosunku do potrzeb aktywizacji zawodowej ludności na tych terenach. Należy dodać że wykazane dysproporcje są pozostałością rozmieszczenia zakładów produkcyjnych okresu kapitalistycznego.

Zamieszczone w poniższej tablicy wskaźniki zatrudnie­

nia przeliczone na 1000 mieszkańców według powiatów odzwierciedlają istniejące zróżnicowanie:

P O W I A T ! 1953 1962

K r a j 102 107

WOJEWCDZTWO 120 124

U. Brzeg i pow.Brzeg 105 111

Głubczyce 75 79

Grodków 40 49

Kluczbork 84 88

Koźle • 151 160

Krapkowice 253 226

Namysłów 36 32

Niemodlin 58 72

U. Nysa i pow. Nysa 141. 156

Olesno 43 46

M. Opole i p'ow. Opole 134 139

Prudnik 132 121

U. Racibórz i pow.Racibórz j 154 153

Strzelce Op. 111 ---- 113

Źródło I Kraj - GUS Rocznik Statystyczny 1959 i

. Województwo -

- Prezydium

w Opolu, Rocznik Statystyczny województwa

opolskiego 1959. TOS, Materiały do Rocznika Statystycznego

województwa opolskiego 1963.

Zatrudnienie w przemyśle wynosi obecnie w przeliczeniu na 1000 mieszkańców np. w powiecie prudnickim - 121, kozielskim - 160, raciborskim - 153, a w krapkowickim - 226 osób, czyli dorównuje pozio­

mowi zatrudnienia we wszystkich działach gospodarki tych powiatów z roku

1945.

DYNAMIKA-PRODUKCJI W PRZEMYŚLE

1950*100

DYNAMIKA ZATRUDNIENIA W PRZEMYŚLE

1950*100

1949 1950 1955 1960 1963 1 9 *9 1950 1955 15H>0 1963

STRUKTURA PRODUKCJI I ZATRUDNIENIA W PRZEMYŚLE W 1962 R

N. BRZEG

B R Z E G G L U B C Z Y C i GRÓDKÓW

KLUCZBORK

K O Ź L E

KRAPKOWICE IAMYSLOW v NIEMODLIN

M NYSA NYSA OLESNO M. OPOLE OPOLE PRUDNIK M, RACIBÓRZ RACIBÓRZ STRZELCE Op.

1 8 %

—

28

B O L N I C T W O

V

Charakterystyki rolnictwa na Opolszczyinie po II wojnia światowej nie można dokonywać wyłącznie w oparciu o rafomacje doty­

czące poziojtu tego rolnictwa przed wojną. Ogrom zniszczeń, jakich dokonała wojna w rolnictwie śląska Opolskiego spowodował,lż osiągnię- sie poziomu produkcji rolniczej sprzed wojny stanowić miało cel dążeń państwa i rolników - jak się okazało - na długie lata powojenne.

W powiatach części południowo-zachodniej województwa zniszczenia się­

gały

budynków gospodarczych i mieszkalnych. Nie lepiej przedsta­

wiała się sytuacja powiatów wschodnich 1 północnych.

Gospodarstwa rolne,te które nawet ocalały, ogołocone zostały z inwentarza martwego i żywego. Cofające się wojska hitlerow­

skie wywoziły inwentarz, a czego nie udało się zabrać, celowo niszczy­

ły, zostawiając ponad 3 min. min w zaminowanych polach| reszty dzieła zniszczenia dokończyły po ustaniu działań wojennych różnę elementy przestępcze.

Straty w inwentarzu żywym szacowane są w tym okresie na ponad 70 % w stosunku do stanu z

r. W powiatach raciborskim, kozielskim i grodkowskim pozostało poniżej 5

bydła w stosunku do okresu przedwojennego, a w stosunkowo najmniej poszkodowanych powiatach:

strzeleckim, opolskim i oleskim pozostało ok. 30 X bydła. Na całym tęrenie śląska Opolskiego trzoda została wytępiona niemal doszczętnie.

Stosunkowo mniejsze ubytki odnosiły się do koni, których liczba s w 1945 r. szacowana jest na ok. 25

stanu przedwojennego.

Odbudowa zniszczeń wojennych w gospodarstwach rolnych, akcja osiedleńcza, zagospodarowanie opuszczonych gospodarstw i majątków poniemieckich oraz prawne uregulowanie spraw własnościowych, należały do szczególnie trudnych zadań, przy realizacji których nie ustrzeżono się poważnych błędów. Pomimo wszystkich tych trudności w latach

zasiedlono 47,7 tys. gospodarstw opuszczonych lub nowo utwo­

rzonych s rozparcelowanych poniemieckich maj-jtków junkierskich i wielkochłopskich, zagospodarowuj

w ten sposób 28fc,2 tys.hą ziemi /stanowiło to ok. 40

gospodarstw i ok. 30 X ^wiriyc^na Opolszczyinie/. W latach 1950-1962 nasilenie akcji osadniczej spadało sukcesywnie i w okresie tym osiedlono ^.907 rodzin rolników, w tym

» gospodarstwach chłopskich 3.774 rodzin.

Miarą dokonujących się przemian społecznych na wsi opolskiej są m.in. przeobrażenia struktury agrarnej. Gospodarstwa wielkochłopskie i majątki obsz&rnicze o wielkośęi ponad 100 ha stanowiły na Śląsku Opolskim w 1958 r. - 0,7

Qgólnej liczby gospo- darstw lecz .w, ich władaniu pozostawało ponad 40

ziemi. W drodze reformy rolnej i działalności osadniczej po wyzwoleniu, podzielono , dużą część tej zieiai tworząc do końca 1948 r. ok.' 15 tysięcy nowyil gospodarstw oraz upełnorolniając istniejące w pobliżu majątków.

drobne gospodarstwa.

Be'z‘większej przesady możemy powiedzieć, iż na Opolszczyź- nie rozpoczynaliśmy niemal od podstaw gospodarkę rolniczą. Dlatego tym większą wymowę mają późniejsze z roku na rok coraz większe osiąg- nięcia.

W zakresie p r o d u k c j i r o ś l i n n e j wskaźnikami obrazującymi stopniową odbudowę i rozwój rolnictwa są plony podstawowych

W zestawieniu z poziomem przedwojennym kształtowały się one jak następuje:

Przeciętny plon z 1 ha w kwintalach ZIEMIOPŁODY

1937 1950 1955 I 1956 1959 1962 1965 4 zboża 19,1 L"ii;; 14,8 ! 17,4 19,7 25,5 25,0 pszenica 18,7 14,7 15,5 j 18,5 21,1 25,5 25,8 żyto 17,7 . 14,1 15,7 { 15,9 18,2 20,1 18,2 jęczmień 19,9 12,9 16,2. } 18,5 19,7 24,4 25,8 owies 21,0 10,8 24,9 ! j 17,8 20,1 24,6 24,1

Ziemniaki 208 130 124 j 170 154 148 155

Buraki cukrowe 363 190 181 1 225 187 241 282 źródło: Dla roku 1927 - cune statystyk niemieckich; dla lat następnych

dane Państwowej Inspekcji Plonów /Statystyka Polski - Zeszyt 46 - GUS/ i Roczniki Statystyczne 1955-1963*

Przekroczenie przedwojennego poziomu produkcji 4 zbóż/

nastąpiło, jak wynika z powyższej taoeli,w 1959 roku. Bzieki coraz lepszemu zagospodarowaniu ziemi /w 1947 r. odłogi Stanowiły ok.10

powierzchni użytkowanej rolniczo, tj.ok. 5? tys.ha/ intensywniejszej uprawie i nawożeniu - zbicry 4 zbóż T/urosły na Opol3zczyżnie z ok.

400 tysięcy ton w rokti 1950 do 61*2 tysięcy ton w 1962 r. i pomimo

—

30

zmniejszonej o 11 i powierzchni obsiewu przekroczony został przed­

wojenny poziom zbiorów. Plony ziemniaków i buraków cukrowych, mimo poważnego wzrostu, nie dorównują jeszcze osiąganym plonom tych zie­

miopłodów przed wojną.

Poziom i tempo wzrostu plonów w województwie opolskim na tle danych krajowych ilustruje następujące zestawienie!

WYSZCZEGÓLNIENIE

Plony z ha w kwintalach 1950-1955 1956-1960 1961-1963

P o l s k a

4 zboża 12,7 15,1 17,1

Ziemniaki 117 131 149

Buraki cukrowe 187 211 262

O p o l s z c z y z n a

4 zboża

18,8 22,8

Ziemniaki 122 145 163

Buraki cukrowe 179 246 285

iródło: Obliczono w oparciu o dane Państwowej Inspekcji Plonów.

Dynamika produkcji roślinnej w 'województwie opolskim wskazuje na wyższe tempo -.'.zrostu aniżeli przeciętne w kraju. Prze­

ciętne plony 4 zbóż w okresie ostatnich 3-ch lat były w Opolskiem o 1/3 wyższe od przeciętnych krajowych.

produkcji zbóż w 1963 roku przodowały powiaty: raciborski - 27,1 q/ha, kozielski -

q/ha, prudnicki - 26,4 j/ha. Hajniisz; wydajność natomiast reprezentowały powiaty: niemodliński - 19,8 q/ha, krapkowicki - 20,0 q/ha i opolski

20,4 q/ha.

Osiągnięcia województwa opolskiego uwidaczniają się w ze­

stawieniu z województwami o różnej wydajności z hektara podstawowych ziemiopłodów w ostatnich latach; tj. w okresie 1961-1963:

\

WOJEWÓDZTWO

Plony z 1 ha w kwintalach 4 zboża ziemniaki buraki

cukrowe

Lublin 15,7 159 280

Kraków 16,6 141 270

P o l s k a 17,1 149 262

Bydgoszcz 20,5 154 260

Poznań 19,7 148 279

Wrocław 21,4 155 271

O p o l e

,

22,8 165 285

Źródło: Dane Państwowej Inspekcji Plonów. Rocznik Btatyatyczny 1962 i 196J.

Charakterystyczne dla kierunków produkcji roślinnej w województwie opolskim są zmiany dokonane w okresie

- 1963 w strukturze upraw przedstawione w poniższym zestawieniu:

Zbożowe

Strą Przemys­ F1 "

Ogó­ Kuku łowe Po-

łem czko zo-

za­

sie­

wy j

r a- zem psze­

nica ży­

to

dza we Ja­

dal­

ne ra­

zem bura­

ki cukro

we

ne ki sta- łe

1950 100,0 61,7 16,3 23,5 0,4 7,1 4,5

1.7 1963

,q

21,0 14,2 1,7 0,4 9,5 4,4

16,7 1.9 Źródło: Według surowych wyników spisu czerwcowego. Materiały TOS

- Opole.

W zakresie p r o d u k c j i z w i e r z ę c e j

osiągnięty poziom charakteryzują zmiany w ilości podstawowych rodzajów

zwierząt. Stan pogłowia zwierząt gospodarskich w latach powojennych

- według spisów czerwcowych - przedstawia ponizsza tablica:

—

32

LATA

Bydło Trzoda r -

Konie Bydło Trzoda Konie w tysiącach sztuk na 100 ha użytków rolnych

1946 114 57 37 18,8 '9,4 6,2

1947 159 169 51 28,2 30,0 9,0-

1948 192 173 63 33,2 30,0 10,9

1949 243 218 73 43,1 38,6 13,0 -

1950 254 313 77 42,0 51,7 12,7

1951 245 300 76 40,5 49,6 iz,r

1952 251 334 72 *1,5 55,2 11,9

1953 257 378 72 42,5 62,5 11,9

1954 272 384 71 42,0 63,5 11,7

1955 287 464 71 47,5 76,8 U, 9

1956 300 463 70 49,6 76,5 'li, 5

1957 298 483 77 49,3 79,8 12,7

1958

452 81 49,9 74,7 13,4

1959 311 394 85 51,4 65,1 14,0

1960 326 457 83 53,9 75,5 13,7

1961 352 463 82 58,3 76,4 13,5

1962 365 466 81 60,5 77,2 13,4

1963 381 432 80 . 63,0 71,3 13,2

Źródło: Skorygowane dane spi3ów czerwcowych. Statystyka Polski - Ze­

szyt 46.,

Liczba bydła i koni w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych przekroczyła poziom przedwojenny, natomiast w hodowli trzody chlewnej widoczna jest współzależność stanu pogłowia od zbiorów i plo­

nów ziemniaków, które nie osiągnęły poziomu przedwojennego.

W 196} roku najwyższy stan bydła w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wykazywały powiaty: raciborski - 76,2 sztuk, prudnicki - 72,4 sztuk, kozielski - 75,8 sztuk; najniższy zaś powiaty: klucz- borski - 56,4 sztak, niemodliński - 56,9 sztuk i grodkowski - 55,6 sztuk.

Najwyższy poziom hodowli trzody posiadały powiaty:

oleski - 106,8, prudnicki - 92,6, krapkowicki - 89,3 a najniższy

powiaty: grodkowski - 55,1, głubczycki - 55,1, nyski - 48,1.

Tendencje w rozwoju hodowli zwierząt gospodarskich na Opolszczyźnie w porównaniu z ogólnokrajowymi ilustruje następująca tablica:

RODZAJ ZWIERZĄT P - w Polsce 0 - na Opolszczyźnie

Na 100 ha użytków rolnych w sztukach

1937a/ 1950 1955 1960 1963

Bydło P 47,6 35,2 38,8 42,6 48,8

0 60,0

42,0 47,5 53,9 63,0

Trzoda chlewna P 46,4 45,7 53,4 61,8 57,7

0 93,0 51,7 76,8 75,5 71,3

Owce P 9,3 10,8 20,8 17,9

0 5,1 3,7 17,4 12,2 9,2

Konie P 15,1 13,7 12,5 13,7

0 13,2 12,7 11,9 13,7 13,2

a/ Dla Polski przyjęto dane z 1938 r.

Źródło: jak w poprzedniej tablicy oraz Roczniki Statystyczne z lat 1955-1963-

Pod względen hodowli v;ojewództwo opolskie należało w 1963 r. do na,¡lepiej rozwiniętych. Obrazuje to przytoczone zestawie­

nie:

WOJEWÓDZTWO

Na 100 ha użytków rolnydh w sztukach Bydło Trzoda

chlewna Konie

Białystok 40,7 58,0 13,4

Lublin 49,6 64,5 16,6

Kraków 69,1- 49,4 14,2

P o l s k a 48,8 57,7 13,0

Bydgoszcz 45,0 76,8 - 12,9

Poznań 50,5 82,6 12,5

’ .Troć ław 53,1 47,3 11,5

O p o l e 63,0 71,3 13,2

Źródło: Materiały GUS.

— 34 —

Produkcja rolnicza województwa opolskiego - według wartości pl-odukcji globalnej w cenach porównywalnych ■» wzrosła w 196?

roku o 28,4

w porównaniu z 1955 r. W 1961 r. wartość.produkcji globalaej w cenach bieżących w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych stanowiła 14.931 zł. /z czego na produkcję roślinną przypadało 8.961 tj. w 60

a na zwierzęcą-,5.189 zł- tj. 40 >»/ i była o 13 55 wyż3za ód przeciętnej ogólnokrajowej, stawiając pod tym względem Opolszczyznę na 1 miejscu w kraju. Województwo opolskie posiadało również najwyższą w kraju towarowoeć produkcji rolniczej. Charakceryzują to m.in. dane o 3kupie ważniejszych produktów rolnych w przeliczaniu na 100 ha powierzchni. Liczby te przedstawiały się następująco:

! 1 1 1 1

1 TCSZCr.EGÓIiiilS- 1 HIE

j 1 1

!

4 zbo­

ża

Ziem­

niaki

Trzoda ' " ¿ywiec chlewna' ¡ ' w prze mięsno-i . . .

licze- -słoni-j t ¡ ] niu

nowa i i szt! 1 u mięeo 1 ,na

B?dło /łącz­

nie z cielę­

tami

..ile ko w ty­

sią­

cach litrów

w tonach ¡ j w tonach

na 100 ha gruntów ornych ¡¡na 100 ha użytków rol­

nych

| Polska 1961 16,2 26,3 6,9 i 18,2 5,7 2,6 19,0 1962 12,8 25,1 6,8 j 17,7 | | 5,8 3,1 18,9

| Wojew. 1961 54,5 31,4 7,7 j 14,9 | | 7,4 '4,2 24,3 j opolskie lg62 29,8 32,5 7,7 ! 15,5 1 1 7,8

l

.---

_____ :______ J

w 23,7

źródło: Bocznik Statystyczny 19&3-

Na Opolszczyźnie - podobnie Jak w całej Polsce dokonały Się poważne przemiany społeczne. Spis powszechny przeprowadzony w 1960 roku wykazał, że liczba ludności rolniczej w województwie opolskim stanowiła J4,8 * /kraj - 38,2/ - podczas gdy wyniki spisu z 1950 roku wykazywały 41,2

/kraj 47,1 /• Stanowiło to konsekwencję szybkiego rozwoju prze.oysłu i pozostałych działów pozarolniczych, którego dal­

szym następstwem było zjawisko rozdrobniania gospodarstw rolnych związane z łączeniem przez użytkowników zajęć w drobnych gospodarst-' wach z pracą w działach pozarolniczych /zjawisko chłopa-robotnika/.

1» ciągu 10-lec.ia 19501960 - nastąpiły dalsze, nie

zawsze korzystne zmiany zarówno jeśli chodzi o liczbę jak i strukturę

gospodarstw indywidualnych. Ilustruje te zmiany poni-isze ¿estawie- nie:

---

1 9 '5 0 1 9 6 0

GOSPODARSTWA WEDŁUG //IliLKOSCI V HA

¿o3i>ociar- ¡ powierz- ¡J^ocpoaar- ctwa ■ chnia ¡ ¡ stv/a

powierz­

chnia

•v ty- -ł - cach_.

V

od-! w ty- ¡ w od-J jcc- i ^i.(-

set-i, kach ! oach J kach]¡

w ty-¡

3ią- i _cach_¡_

w od­

set­

kach w ty­

sią­

cach w od set­

kach O G Ó Ł E ŁI 10b,2 100,01*05,8 ¡100,0! |

,Ol 100,0 490,2 100,0

0,1 - 2 41,7 > j,7j 54,9 j 7,7|| 57,3¡

,8¡ 46,1 9,4 2 - 5

¿l,6t ?4,2 i 16,5Ü 26,4¡ 21,14 86,7 17,7 5 - 7 12,7! 80,3 1 17,6|| 14,5¡ 11.6, 85,3 17,4 7 - 10 19,7 lo,7.160,6 ! 35,2!,' 17,5! 14, C| 145,1 29,6 10 i więcej 7,7 j 7,>] 105,8 ¡ 23,21 | 9.í¡

1

7,i

12?,0

i 25,9

Źródło: Według wyników spisów powszechnych, ■ dla 1960 r. opracowanie metodą reprezentacyjną.

Strukturę

użytkowania ziemi * województwie opolskim

według form własności w

czerwcu 1962 r. obrazuje poniższe zestawienie:

--- r'"r A’.225 _ ^{I I W tym}

POWIERZCHNIA Ogó­

łem

^gospo­

darstwa indywi dualne ____

ssół- dziel nie produ kcyj-

ne

gospo I I Ogó- darst ¡ 1 łem

wa państ "

wowe | | I I

gospo­

darstwa indyivi dualne

spół-| gos- dzielj po- nie |dar- pro- stwa duk- ipań- cyjneistwo

— {.-?£_

w tysiącach hektarów u \ w odsetkach Użytki rolne

Zasiewy

603,8

480.2 399.2

i i

1

111,1 | | 100,0 92,9 I I 100,0

I I

79.5 79.6

1.5 ¡18,4 1.5 ¡13,5 źródło: Rocznik Statystyczny 1963.

Państwowe gospodarstwa rolne, zajmujące w województwie opolskim 18,5 * ogólnego obszaru zasianej i zasadzonej ziomi, charak­

teryzuje' wyższa aniżeli w gospodarstwach chłopskich /indywidualnych i spółdzielczych/ towarowość, gdyz dostarczają /dane za 1962 r./

- 20,7

ogólnej wartości skupu produktów rolnych.