Wst¿p
Introduction
Miasto jest strukturñ wielowy- miarowñ i choè posiada okreĈlonñ liczbö mieszkaþców to narastajñca koncentracja i intensywnoĈè funkcji wpäywa na ksztaät ukäadu, który ni- gdy nie jest skoþczony[Szymaþska 2007, Zuziak 2008]. JednoczeĈnie kompleks czynników ekonomicz- nych, spoäecznych, demograficznych i kulturowych tworzy przestrzeþ Ĕy- cia miejskiego. Wytworzenie rów- nowagi pomiödzy tymi elementami w ukäadzie hierarchicznym umoĔli- wia lepsze lub gorsze funkcjonowa- nie miasta. Lepsze – powodujñce roz- wój i gorsze – prowadzñce do stagna- cji, nietrwaäoĈci, niestabilnoĈci ukäa- du, a w konsekwencji do zmniejsza- nia siö liczby mieszkaþców.
Wspóäczesna urbanistyka, w tym wizje miast idealnych, próbujñ znaleĒè proporcje pomiödzy terena- mi zabudowanymi i otwartymi. Pew- nym jest, iĔ te drugie stanowiñ nie- zbödne dopeänienie dla pierwszych, gäównie ze wzglödów spoäecznych, potrzebö wytworzenia przestrze- ni dajñcej moĔliwoĈè odpoczynku i rekreacji, a takĔe ze wzglödu na:
kompozycjö, estetykö, higienö ukäa- du[Szulczewska 2002]. Nie moĔna jednak zapomnieè, Ĕe jednym z waĔ- niejszych warunków utrzymania sta- nu równowagi jest kryterium ekono- miczne [Zipser, Ossowicz 2006; Zu- ziak 2008]. Niestety, utrzymywanie duĔych powierzchni terenów otwar-
tych i zielonych jest duĔym obciñĔe- niem dla budĔetu miasta i nie kaĔde miasto moĔe sobie na ten „luksus”
pozwoliè.
W sieci osadniczej wojewódz- twa lubuskiego ćwiebodzin zajmu- je miejsce o znaczeniu regional- nym i ponad lokalnym, po pierw- sze: z uwagi na poäoĔenie – w po- bliĔu wözäa komunikacji drogowej i kolejowej, äñczñcego szlaki kory- tarzy tranzytowych (autostrady A -2, drogi ekspresowej S -3, europejskiej linii kolejowej E -20 Berlin – War- szawa – Moskwa) oraz w ciñgu miej- scowoĈci pasma przyspieszonego rozwoju Gorzów Wlkp. – Zielona Góra – Nowa Sól; po drugie: z uwa- gi na liczbö mieszkaþców1.
Pierwotnie miasto zaäoĔone zo- staäo na niewielkiej wyniosäoĈci wy- äaniajñcej siö z dna równoleĔnikowe- go obniĔenia polodowcowego, wy- peänionego licznymi jeziorami i ba- gnami. Wyniesienie, o Ĉrednicy ok.
400 metrów, wypiötrzaäo siö 2–3 m ponad taflö jeziora, które otaczaäo je z trzech stron. Jedynie od poäu- dnia äñczyäo siö ono päaskim, suchym przesmykiem z pagórkami moreno- wymi. Wzniesienie to speäniaäo po- dwójnñ rolö. Pozwalaäo na korzystne usytuowanie grodu obronnego i pod- grodzia, a jednoczeĈnie umoĔliwia- äo dogodne przejĈcie przez bagniste dno obniĔenia z poäudnia na póänoc.
Wiodäy tödy trzy waĔne szlaki han- dlowe: z ChociebuĔa, przez Krosno i dalej przez Miödzyrzecz do Pozna- nia, z Frankfurtu do Poznania oraz z Wrocäawia do Szczecina. Dlatego
Z a gr o Ëe ni a d la p rz yr o d ni cz ego i k ul tu ro w ego ro zw o ju d o lin y S tru g i Äw ie b o d zi Ãs ki ej A nn a B a za n -K rz yw o sz a Ãs ka , M a rta S ki b a
Threats for the
Natural and Cultural Development
of the Struga ÄwiebodziÃska Valley
Forum
teĔ w poczñtku XIII wieku zaäoĔono tu miasto na planie prostokñta, po- zbawione wstöpnie fortyfikacji. Siat- ka ulic wybiegaäa pod kñtem prostym z naroĔników prostokñtnego rynku.
Rozplanowanie Ĉredniowiecznego miasta czytelne jest do dziĈ.
Aktualny model miasta
Present model of the city
Model przestrzenny ćwiebo- dzina moĔna przedstawiè jako ukäad pasmowy z centralnie usytuowanym Starym Miastem – centrum (ryc. 1).
ćrodkowe pasmo tworzy dolina Strugi ćwiebodziþskiej. Sñ to tereny otwar- te i zielone przylegajñce do Stare- go Miasta, zamkniöte od póänocy i poäudnia terenami zainwestowa- nymi o róĔnych formach zabudowy (ryc. 2). Pasmo to ukäada siö wzdäuĔ cieku zasilanego z licznych stru- mieni, bödñcych dopäywami Pakli- cy, Gniäej Obry i Oäoboku (ryc. 3).
Zasilajñ one teĔ jeziora: Zamkowe i Trzcinno, a takĔe wiöksze zbiorni- ki wodne, usytuowane poza granicñ administracyjnñ miasta, jak np. zbior- nik Wilkowo. Pasmo terenów otwar- tych i zielonych wyznaczajñ obszary o niekorzystnych warunkach dla bu- downictwa: podmokäe, powyrobisko- we, o duĔym spadku, stanowiñce wy- dzielone ogrody przydomowe, ogro- dy dziaäkowe i rezerwy terenowe dla pobliskich zakäadów przemysäowych (ryc. 4, 5).
W ćwiebodzinie, z uwagi na dostatecznñ iloĈè terenów ko- rzystniej poäoĔonych dla budownic- twa, pasma wzdäuĔ Strugi ćwiebo- dziþskiej do tej pory nie zabudowa- no. Stwarza to doskonaäñ moĔliwoĈè
dla zmian strukturalnych, umoĔli- wiajñcych uwzglödnienie w polity- ce przestrzennej potrzeb mieszkaþ- ców, jakimi sñ przestrzenie publicz- ne i rekreacyjne w mieĈcie.
Ryc. 1. Schemat struktury przestrzennej miasta ćwiebodzin (oprac. autorki) Fig. 1. Scheme of spatial structure of ćwiebodzin (by author)
Badanie oczekiwaà spoÁecznych
dla okreÅlenia
perspektywy dalszego rozwoju miasta
Research of social expectations for
determination of further prospect of city development
Autorki niniejszego artykuäu, przygotowujñc siö do realizacji zmia- ny studium uwarunkowaþ i kierun- ków zagospodarowania przestrzen- nego miasta i gminy ćwiebodzin2, za pomocñ badaþ ankietowych3 prze- analizowaäy preferencje ludnoĈci za- mieszkujñcej m.in. miasto ćwiebo- dzin. Wyniki ankiety staäy siö jednym ze Ēródeä danych wyjĈciowych dla sformuäowania potrzeb i wskazania moĔliwych kierunków rozwoju mia- sta, w perspektywie kolejnych kilku- nastu lat. Analiza wyników wskaza- äa, m.in. Ĕe mieszkaþcy ćwiebodzi- na, wolny czas najchötniej spödzajñ aktywnie nad wieloma pobliskimi je- ziorami (pojezierze lubuskie jest bar- dzo malownicze – co takĔe podkre- Ĉlano w ankietach) oraz na wäasnej dziaäce (prawie 30% respondentów).
Ogrody dziaäkowe peäniñ najczö- Ĉciej rolö wäasnego miejsca do rekre- acji. ToteĔ mimo, Ĕe tereny ogrodów dziaäkowych wokóä miasta sñ bar- dzo rozlegäe (zajmujñ prawie 20%
analizowanego obszaru, na terenie miasta dziaäa ich 15), to ich zarzñ- dy stale poszukujñ nowych gruntów pod rozwój. OczywiĈcie, jest to tak- Ĕe zwiñzane z tym, Ĕe wiökszoĈè te- renów mieszkaniowych ćwiebodzi- na stanowi zabudowa bardzo inten- sywna o niskim standardzie bardzo maäych mieszkaþ. Przeciötna wiel- koĈè mieszkania w ćwiebodzinie jest o ponad 5 m2 na osobö mniejsza od Ĉredniej w województwie i kraju.
GöstoĈè zaludnienia jest równie wy- soka, jak w obu miastach grodzkich
województwa. Dlatego teĔ nie dziwi fakt, Ĕe 85% respondentów deklaru- je chöè zamieszkania w domu jedno- rodzinnym. Polityka przestrzenna, re- spektujñca deklarowane przez miesz- kaþców preferencje mieszkaniowe, powinna uwzglödniaè przeznacze- nie nowych terenów pod zabudowö jednorodzinnñ, równowaĔñc tym sa- mym zachwiane proporcje miödzy intensywnñ zabudowñ wielorodzin- nñ, terenami ogrodów dziaäkowych, a udostöpnionymi publicznymi tere- nami otwartymi i zielonymi.
Ryc. 2. Widok na stare miasto przez tereny zielone w ćwiebodzinie (fot. A. Bazan -Krzywoszaþska) Fig. 2. View of old town through the green
and natural open landscape of ćwiebodzin (photo A. Bazan -Krzywoszaþska)
Zagospodarowanie doliny Strugi
ÄwiebodziÃskiej
Development of the Struga Valley in Äwiebodzin
Analizujñc stan zagospodaro- wania i sposób funkcjonowania pa- sma terenów otwartych i zielonych poäoĔonego w granicach admini- stracyjnych miasta moĔna stwier- dziè, Ĕe tworzñ go duĔe przestrze- nie (oddziaäujñce na róĔnorodnoĈè gatunkowñ i liczebnñ roĈlin, zwie- rzñt, a takĔe na klimat), jak równieĔ niewielkie, drobne obszary zielone [Szulczewska 2002]. Wiele podmo- käych terenów otwartych to äñki se-
zonowo koszone. Sñ to obszary cen- ne przyrodniczo, choè przecinajñce je trzy gäówne trasy miejskiego ukäa- du komunikacyjnego, znacznie ogra- niczajñ moĔliwoĈè ich prawidäowe- go funkcjonowania jako caäoĈci sys- temu (ryc. 6). Teren jest wäaĈciwie niedostöpny dla mieszkaþców, po- przecinany „wygrodzeniami”. Brak jest dróg i ĈcieĔek, brzegi jezior i cie- ków porasta wysoka roĈlinnoĈè unie- moĔliwiajñc dostöp do wody. Tereny äñk, cieki, zieleþ wysoka nie sñ po- äñczone w jeden system, a poszcze- gólne przestrzenie rozdziela komuni- kacja koäowa i kolejowa (relacji Ber- lin – Warszawa), a takĔe wygrodze- nia ogrodów dziaäkowych i przydo- mowych. Jednak skala tego pasma wyróĔnia ćwiebodzin spoĈród wielu
miast regionu i stanowi o potencjale jego terenów otwartych i zielonych.
W ostatnim czasie moĔna za- uwaĔyè niepokojñce zjawisko: „wy- lewajñcej siö” przestrzeni zurbani- zowanej, zwiñzanej z zabudowñ mieszkaniowñ jednorodzinnñ, no- wymi terenami aktywnoĈci gospo- darczej i produkcji rolniczej (ryc. 7).
Zajmujñ one coraz wiöksze tereny, dotñd niezagospodarowane, stale uszczuplajñc zasób terenów otwar- tych i zielonych.
W dokumentach planistycz- nych obecnie funkcjonujñcy ukäad urbanistyczny miasta pozostawia jako niezagospodarowanñ, prze- strzeþ zlokalizowanñ w bezpoĈred- nim sñsiedztwie cieku wodnego, nie wskazujñc przy tym na koniecznoĈè jego ochrony i bezwzglödne ogra- niczenie zabudowy. Rozszerzajñca siö wzdäuĔ szlaków komunikacyj- nych nieplanowa zabudowa powo- duje bezpowrotnñ utratö moĔliwoĈci wykorzystania doliny Strugi ćwiebo- dziþskiej jako korytarza ekologicz- nego lub rekreacyjnego z zieleniñ pu- blicznñ dla potrzeb mieszkaþców.
Ryc. 4. Tereny otwarte w ćwiebodzinie (fot. M. Skiba)
Fig. 4. Natural open landscape of ćwiebodzin (photo M. Skiba)
Podsumowanie
Conclusion
Opisany stan zagospodarowa- nia terenów otwartych ćwiebodzina zwiñzany jest z brakiem formuäowa- nej na poziomie dokumentów gmi- ny, wäaĈciwej polityki przestrzennej:
1) w mieĈcie brakuje urzñdzonej zieleni publicznej, zaspokajajñ- cej potrzeby mieszkaþców mia- sta w zakresie: rekreacji, sportu i wypoczynku;
2) ogólnodostöpnych, publicznych terenów zielonych nie zastñpiñ ani tereny ogrodów dziaäkowych, ani ogrody przydomowe, gdyĔ te – z uwagi na wygrodzenia, wäa- snoĈè i sposób funkcjonowania, nie mogñ stanowiè przestrzeni ogólnodostöpnej;
3) bäödna jest polityka zaspokajania potrzeb mieszkaþców w odnie- sieniu do rekreacji i wypoczyn- ku, za pomocñ wyznaczania co- raz to wiökszych obszarów pod ogrody dziaäkowe;
4) gäównym problemem jest obec- na polityka przestrzenna sprzy- jajñca przeksztaäcaniu terenów otwartych wzdäuĔ doliny na róĔ- nego rodzaju zespoäy zabudo- wy, uszczupla to tym samym za- sób cennych biologicznie tere- nów, a ponadto zagospodarowa- ne, wzdäuĔ doliny tereny sñ wy- gradzane utrudniajñc dodatkowo dostöp do Strugi ćwiebodziþskiej;
5) brak troski o tworzenie równo- wagi ekologicznej i klimatycznej
cennych przyrodniczo terenów niezbödnych w zespoäach zur- banizowanych skutkuje pogor- szeniem sposobu funkcjonowa- nia miasta.
Obecna polityka przestrzenna determinuje traktowanie przestrze- ni zielonej miasta jako zäa koniecz- nego, które z poziomu budĔetu sa-
morzñdu, stanowi raczej nierentow- ne przedsiöwziöcie.
BliskoĈè aglomeracji miejskich nieuchronnie prowadzi do degrada- cji naturalnych Ĉrodowisk przyrod- niczych. Brak zdecydowanych dzia- äaþ w zakresie ochrony ekologicz- nego skarbu jakim dla ćwiebodzi- Ryc. 6. Schemat funkcjonalny systemu
terenów otwartych i zielonych w ćwiebodzinie (oprac. autorki) Fig. 6. Scheme of functional and landscape relations of natural open landscape in ćwiebodzin (by author)
na jest dolina Strugi, bödzie niewy- baczalnym grzechem wobec przy- szäych pokoleþ.
Anna Bazan -Krzywoszaþska Marta Skiba Wydziaä InĔynierii Lñdowej i ćrodowiska Uniwersytet Zielonogórski
Faculty of Civil and Environmental Engineering University of Zielona Góra
Przypisy
1 Najwiöksze miasta w województwie lubu- skim pod wzglödem iloĈci mieszkaþców to:
Gorzów Wlkp., Zielona Góra, Nowa Sól, ēa- gaþ, ćwiebodzin.
2 W myĈl Ustawy o planowaniu i zagospoda- rowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r.
( Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717, z póĒn. zm.) studium uwarunkowaþ i kierunków zagospo- darowania przestrzennego nie jest aktem pra- wa miejscowego, stanowi jednak podstawö do opracowania miejscowych planów zago- spodarowania przestrzennego oraz wskazuje däugoterminowe kierunki rozwoju gminy.
3 Badania ankietowe preferencji mieszkanio- wych ludnoĈci miasta ćwiebodzin i jego okolic przeprowadzone zostaäy przez autorki niniej- szego artykuäu w czerwcu 2008 r.
Literatura
1. Oräowska B., 1999, ãad i rozwój [w:] „Maäopolskie Zeszyty Samorzñ- dowe”, t. 2, Kraków, s. 53.
2. Szulczewska B., 2002, Teoria ekosystemu w koncepcjach rozwo- ju miast, Wyd. SGGW, Warszawa, s. 45, 78, 84–85.
3. Szymaþska D., 2007, Urbaniza- cja na Ĉwiecie, PWN, Warszawa.
4. Zipser T., Ossowicz T., 2006, Urbanistyka w dziaäaniu: teoria i praktyka, Urbanista, Warszawa.
5. Zuziak Z., 2008, O toĔsamoĈci urbanistyki, Politechnika Krakowska, Kraków.
Ryc. 7. Schemat powstajñcych spontanicznie nowych lokalizacji inwestycji w ćwiebodzinie (oprac. autorki)
Fig. 7. Scheme of new investment locations spontaneously coming into existence in ćwiebodzin (by author)
