ZBIOROWISKA LEŚNE TERENÓW PODMOKŁYCH DOLINY NOTECI NA ODCINKU RADOLIN – RADOLINEK

ZBIOROWISKA LEŚNE TERENÓW PODMOKŁYCH DOLINY NOTECI

NA ODCINKU RADOLIN – RADOLINEK

Mieczysław GRZELAK

¹⁾

, Tomasz BOCIAN

¹⁾

, Piotr GAJEWSKI

²⁾

, Zbigniew KACZMAREK

²⁾

1)

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego

2)

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gatunków

Słowa kluczowe: obszar leśno-torfowiskowy, tereny podmokłe, zbiorowiska leśne

S t r e s z c z e n i e

Badania zbiorowisk leśnych doliny Noteci na odcinku Radolin – Radolinek, w powiecie czarn- kowsko-trzcianeckim w województwie wielkopolskim przeprowadzono w 2003 oraz 2004 r. Zbioro- wiska leśne na badanym terenie występują w dolinach wzdłuż głównych cieków, tzn. Łagi i Kanału Romanowskiego, tworząc zwarte, lecz o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty. W płatach tych dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa Gaertn.). W większości przypadków zbiorowiska te mają charakter juwenilny. W ramach badań siedliskowych na poszczególnych stanowiskach wykonano odkrywki glebowe. Opisano budowę morfologiczną oraz systematykę gleb. Wszystkie badane gleby reprezentowały dział gleb hydrogenicznych, rząd gleb pobagiennych oraz typ gleb murszowych.

WSTĘP

Dolina Noteci charakteryzuje się znaczną zmiennością warunków siedlisko- wych i geomorfologicznych. Jest to przyczyną dużej różnorodności spotykanych tu zbiorowisk roślinnych [O KRUSZKO , C HURSKI 1962; B OCIAN 2004]. Na omawia- nym terenie potencjalna roślinność, w warunkach glebowych, wilgotnościowych i rzeźby terenu, to łęgi jesionowo-olszowe (Fraxino-Alnetum) [W OJTERSKI i in.

1979]. Zbiorowiska te są związane z siedliskami hydrogenicznymi, czyli takimi, na

www.itep.edu.pl © Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2011

Adres do korespondencji: dr hab. M. Grzelak, Uniwersytet Przyrodniczy, Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego, ul. Wojska Polskiego 38/42, 60–627 Poznań; tel. +48 (61) 848-74-23, e-mail: grzelak@au.poznan.pl

W

ODA

-Ś

RODOWISKO

-O

BSZARY

W

IEJSKIE

2011: t. 11 z. 1 (33)

W

ATER

-E

NVIRONMENT

-R

URAL

A

REAS

s. 75–86

76 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

które zdecydowanie największy wpływ wywarły wody powierzchniowe w postaci okresowych, mniej lub bardziej długotrwałych, zalewów [M ATUSZKIEWICZ 2002].

Niestety, większość tych cennych pod względem przyrodniczym terenów ule- gła w ostatnich latach degradacji, na skutek działalności człowieka (głównie sto- sowania melioracji odwadniających [K RZYWAŃSKA , K RZYWAŃSKI 1974; C IEŚLAK

2000]), a także niskiego poziomu wód gruntowych, spowodowanego notowanym w regionie Wielkopolski brakiem opadów oraz ich niekorzystnym rozkładem w sezonie wegetacyjnym. Na obraz roślinności duży wpływ mają nie tylko histo- ryczne i obecne formy antropopresji, ale również nakładająca się na rezultaty tej presji spontaniczna dynamika fitocenoz [F UKAREK 1967; M ATUSZKIEWICZ 2002;

W YSOCKI , S IKORSKI 2002].

Budowa sieci kanałów melioracyjnych, umocnienia skarp brzegowych, wały

„cofkowe” w sąsiedztwie jazów i kilometry wałów przeciwpowodziowych zmieni- ły obraz doliny Noteci i wielu dolin polskich rzek. Są to czynniki w istotnym stop- niu przekształcające florę dolin rzecznych [R ATYŃSKA , S ZWED 1999]. Rzeka Noteć i jej dolina jest tego dobitnym przykładem. Praktycznie cały badany teren jest zme- liorowany i zmieniony przez człowieka. Doprowadziło to do zaniku roślinności pierwotnie zajmującej ten obszar. Do czasów obecnych zachowały się tylko nie- liczne jej fragmenty, które mogą dać pewien obraz szaty roślinnej, występującej tu w przeszłości [F ALKOWSKI , K ARŁOWSKA 1957].

Celem badań było rozpoznanie i scharakteryzowanie, występujących na bada- nym odcinku doliny, zbiorowisk o charakterze leśnym. Zbiorowiska te są charakte- rystyczne dla doliny Noteci. Znajdują tu one dogodne do rozwoju siedliska, zarów- no w obrębie terasy zalewowej, jak i w wyższych położeniach [S ZOSZKIEWICZ

1995]. Ich kształt, struktura i rozmieszczenie zależy nie tylko od jakości zajmowa- nego siedliska i wzajemnych oddziaływań między populacjami współtworzących je gatunków roślin, ale również od oddziaływań między poszczególnymi osobnikami, tworzącymi te populacje. Oddziaływania te mają najczęściej charakter konkurencji i w naturalny sposób kończą serie sukcesyjne. To jednocześnie najczęstsza forma zbiorowisk klimaksowych w warunkach klimatycznych Polski.

MATERIAŁ I METODY

Badania zasadnicze przeprowadzono w sezonach wegetacyjnych lat 2003 i 2004, a uzupełniające, głównie siedliskowe – w 2009 r. Teren badań obejmował dolinę rzeki Noteć, poniżej ujścia Gwdy. Jest to fragment doliny o przebiegu połu- dnikowym. Pod względem administracyjnym obszar ten jest położony w północnej części województwa wielkopolskiego, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim.

Wykonano ponad 150 zdjęć fitosocjologicznych powszechnie stosowaną meto-

dą Brauna-Blanqueta [B RAUN -B LANQUET 1951], z których 10 dotyczyło zbioro-

wisk leśnych. Nazewnictwo zespołów fitosocjologicznych oraz podział syntakso-

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych… 77

nomiczny przyjęto za M ATUSZKIEWICZEM [2002], natomiast nazewnictwo roślin jest zgodne z listami florystycznymi programu TURBOVEG 9.38 [N OWAK i in.

1994; O CHYDRA i in. 1994; R UTKOWSKI i in. 1994], z którego korzystano na etapie opracowania wyników [H ENNEKENENS 1991–1994]. Program ten służy do groma- dzenia i przetwarzania danych fitosocjologicznych. Zdjęcia fitosocjologiczne upo- rządkowano za pomocą algorytmu TWINSPAN.

Przed przystąpieniem do prac terenowych wyznaczono granicę obiektu ba- dawczego na mapach topograficznych w skali 1:10 000, wydanych przez „Geo- kart” w Państwowym Układzie Współrzędnych 1965 r. Wykorzystano arkusze:

402.412 Trzcianka, 402.414 Radolinek, 402.421 Walkowice i 402.423 Kruszewo.

Średnie współczynniki pokrycia, podane w procentach, przyjęto dla różnych stopni ilościowości, zgodnie z wartościami zapisanymi w bazie danych programu TURBOVEG 9.38 [H ENNEKENENS 1991–1994]. Wynoszą one kolejno: 5 – 88; 4 – 68; 3 – 38; 2 – 18; 1 – 3; + – 2; r – 1. Możliwy największy współczynnik pokrycia wynosi zatem: [(88 · n) : n ] · 100 = 8800, gdzie: n – liczba gatunków.

W ramach badań siedliskowych wykonano po trzy odkrywki glebowe. Opisano budowę morfologiczną badanych gleb oraz ich systematykę [Systematyka... 1989].

Z poszczególnych poziomów genetycznych pobrano próbki o strukturze naruszonej oraz nienaruszonej, w których oznaczono następujące właściwości:

− gęstość gleby – z wykorzystaniem naczynek Nitzscha o pojemności 100 cm

³

,

− wilgotność – metodą suszarkowo-wagową,

− porowatość – na podstawie oznaczeń gęstości [M OCEK , D RZYMAŁA 2003],

− gęstość fazy stałej – w poziomach mineralnych metodą piknometryczną [Soil...

1992], natomiast w poziomach organicznych – ze wzoru Okruszki [O KRUSZKO

1971],

− zawartość materii organicznej – wagowo, na podstawie strat prażenia.

Zamieszczone wyniki są wartościami średnimi z pięciu powtórzeń.

WYNIKI I DYSKUSJA

BADANIA FLORYSTYCZNE

Zbiorowiska leśne występują na badanym terenie przede wszystkim w doli-

nach, w pobliżu głównych cieków, tzn. Łagi i Kanału Romanowskiego (rys. 1), jak

również w sąsiedztwie licznie występujących starorzeczy. Zazwyczaj tworzą zwar-

te, jednak o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty, a areał ich występowania

jest ograniczony do wąskiego, maksymalnie 200–300-metrowej szerokości pasa

wzdłuż wspomnianych cieków oraz wzdłuż dawnego, odciętego w wyniku prac

melioracyjnych, koryta rzeki Noteć. W przypadku większości płatów brak wyraź-

nie wykształconej, struktury dolinowo-kępkowej, co zaobserwowali również

w swoich badaniach C YZMAN [1992], Z AŁUSKI [1992] i F ORYSIAK [2008].

78 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

Rys. 1. Położenie badanego obszaru (ilustracja poglądowa) Fig. 1. Position of the examined region (graphic presentation)

Zgromadzony materiał pozwala jedynie na ogólną charakterystykę tego rodzaju zbiorowisk na danym obszarze i jest pewnego rodzaju rozpoznaniem możliwości badawczych w zakresie powszechności ich występowania w dolinie Noteci, zróż- nicowania, jak również zmian sukcesyjnych, zachodzących na skutek zaniechania użytkowania łąkowo-pastwiskowego dominujacych w krajobrazie doliny zbioro- wisk (tab. 1).

We wszystkich udokumentowanych płatach w drzewostanie dominowała olsza czarna (Alnus glutinosa L. Gaertner) (stałość – V, współczynnik pokrycia – 8400), jedynie w zdjęciu 3. odnotowano sporadyczny pojaw brzozy brodawkowatej (Betu- la pendula L.), a w zdjęciu 9. – jednostkowy udział topoli osiki (Populus tremula L.). W warstwie krzewów, oprócz podrostu olszy czarnej (Alnus glutinosa Ga- ertn.), najliczniej spotykanym gatunkiem była kruszyna pospolita (Frangula alnus Mill.). Spotykane były również kalina koralowa (Viburnum opulus L.) oraz, z mniejszą stałością i mniej licznie, bez czarny (Sambucus nigra L.). Gatunki te miały jednak niewielki udział w strukturze zbiorowiska. W dwóch przypadkach odnotowano w podszyciu nieznaczny udział wierzby szarej (Salix cinerea L.).

Warstwa zielna była na ogół dobrze rozwinięta, a jej trzon w większości przypad- ków stanowiły gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea. Fakt

granica badanego obszaru border of examined region lokalizacja zdjęć fitosocjologicznych location of phytosociological relevés

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych… 79

ten może świadczyć o związkach przestrzenno-siedliskowych ze zbiorowiskami łąk pólnaturalnych i antropogenicznych [B OCIAN , 2004]. Jedynie w zdjęciu 9. nie od- notowano obecności gatunków charakterystycznych dla tej klasy

.

Gatunkiem wy- różniającym się pod względem stałości występowania, jak również udziału w war- stwie zielnej jest śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.) (tab. 1).

Pośród udokumentowanych płatów zarysowuje się grupa o nieznancznie więk- szym udziale w runi gatunków charakterystycznych dla rzędu Glechometalia, z klasy Artemisietea vulgaris oraz widocznie mniejszej częstości występowania gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea.

Zdecydowanie odmienny pod względem składu florystycznego charakter miała powierzchnia opisana zdjęciem 10. Spotykane są tu gatunki nieobecne na pozosta- łych powierzchniach, takie jak tojeść rozesłana (Lysimachia nummularia L.), ja- skier rozłogowy (Ranunculus repens L.), babka zwyczajna (Plantago major L.) i wiele innych. Na uwagę zasługuje też w tym przypadku fakt współdominacji w runie wiechliny zwyczajnej (Poa trivialis L.) i kuklika pospolitego (Geum urba- num L.). Świadczyć to może o postępującym przesuszaniu siedliska.

Prawie we wszystkich omawianych płatach zaobserwowano udział gatunków ze związku Magnocaricion. Przedstawicieli klasy Querco-Fagetea notowano ra- czej sporadycznie w warstwie mszystej, a jedynym jej przedstawicielem odnoto- wanym w opisywanych płatach jest mech – płożymerzyk falisty (Plagmomnium undulatum (Hedw. 1801) Kop 1968). Warstwa mszysta była rozwinięta w widocz- nym stopniu w pięciu płatach i tworzyły ją drabik drzewkowaty (Climacium den- droides (Hedw.) F.Weber & D.Mohr) oraz wspomniany płożymerzyk falisty.

BADANIA SIEDLISKOWE

Wszystkie badane gleby, zgodnie z Systematyką... [1989], reprezentowały dział gleb hydrogenicznych, rząd gleb pobagiennych oraz typ gleb murszowych (tab. 2).

Profile 2. i 3. należały do podtypu gleb namurszowych, a profil 1. – do gleb torfo- wo-murszowych. Epipedon w profilu 1. stanowił mursz, a w profilach 2. i 3. – na- muły mineralno-organiczne. Wymienione gleby na głębokości 90–110 cm były podścielone piaskiem luźnym aluwialnym (tab. 2).

Gęstość fazy stałej w poziomach organicznych wynosiła od 1,647 (profil 3., poziom Ot) do 2,320 Mg·m

^–3

(profil 1., poziom Mt). W poziomach mineralnych, z uwagi na dominację kwarcu, była zbliżona lub równa 2,65 Mg·m

^–3

(tab. 3).

Gęstość gleby suchej w poziomach mineralnych wynosiła około 1,5–1,7

Mg·m

^–3

, a w organicznych – od 0,195 (profil 3., poziom Ot) do 0,720 Mg·m

^–3

(pro-

fil 1., poziom Mt). Porowatość w poziomach mineralnych wynosiła od 0,3340

(profil 3., poziom D) do 0,6663 m

³

·m

^–3

(profil 2., poziom AO), a w organicznych –

od 0,6897 (profil 1., poziom Mt) do 0,8908 m

³

·m

^–3

(profil 1., poziom Otni). Naj-

większą wilgotność notowano w poziomach organicznych położonych w pobliżu

zwierciadła wody gruntowej (tab. 3).

Tabela 1. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych badanego obszaru

Table 1. Floristic diversification of the forest communities on research area Numer kolejny zdjęcia

Successive number 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Numer zdjęcia w terenie

Number of relevé in the field 25 40 39 41 50 124 51 156 154 2

2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2003

07 07 07 07 07 07 07 07 07 07

Data Date

04 08 08 08 08 08 08 27 27 07

Powierzchnia zdjęcia

Area of record in, m² 250 250 250 250 200 200 200 200 200 350

Pokrycie warstwy drzew (%)

Cover of tree layer (%) 95 90 95 70 90 90 80 90 70 90

Pokrycie warstwy krzewów (%)

Cover of shrub layer (%) 30 20 10 10 10 05 05 00 00 10

Pokrycie warstwy zielnej (%)

Cover of herb layer (%) 70 70 60 70 70 70 80 70 60 80

Pokrycie warstwy mchów (%)

Cover of moss layer (%) 00 05 10 05 00 00 00 00 00 00

Liczba gatunków w zdjęciu

Number of species 15 24 24 23 14 19 12 12 13 21

Liczba wystąpień Frequency Stałość Constancy Współczynnik pokrycia Cover coefficient

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Ch.Cl. Alnetea glutinosae / D Ass.

Fraxino-Alnetum (Cl. Querco-Fagetea)*

Alnus glutinosa a 5 5 5 4 5 5 5 5 4 5 10 V 8400

Alnus glutinosa b 2 1 + + . . . . r . 5 III 210

Frangula alnus * b 1 1 1 r 1 1 1 . . . 7 IV 190

Frangula alnus * c + + + . r . . . . . 4 II 70

Ribes nigrum * c 1 + + . + + r + . . 7 IV 140

Lycopus europaeus * c 1 1 1 1 . 1 . . . . 5 III 110

Solanum dulcamara * c + . . 1 . . . + 3 II 70

80 Woda- Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33 )

cd. tab. 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Salix cinerea b . . . 1 . r . . . . 2 I 40

Ch.Cl. Molinio-Arrhenatheretea

Deschampsia caespitosa c 2 3 3 2 2 2 . . . + 7 IV 1300

Cirsium oleraceum c + + + + . + 1 + . . 7 IV 150

Filipendula ulmaria c . + + + + 1 . . . . 5 III 110

Geum rivale c 2 . . . . 2 . 1 . . 3 II 290

Climacium dendroides d . 1 1 + . + . . . . 4 II 100

Stachys palustris c . . r . r . . . . . 2 I 20

Ch.Cl. Artemisietea

Urtica dioica c + + + . + + 2 2 2 . 8 IV 490

Geum urbanum c . 1 2 . . . . 4 3 II 840

Galium aparine c . . . . + . 3 . 1 1 4 II 460

Glechoma hederacea c . . . . + . + + . 1 4 II 90

Eupatorium cannabinum c . + 1 . . . . . 1 . 3 II 80

Ch.Cl.O. Phragmitetea, Phragmitetalia

Carex paniculata c + . . 1 2 r . . . . 4 II 190

Scutellaria galericulata c + + . . . r . + 4 II 70

Galium palustre c + . . r . + + . . . 4 II 70

Iris pseudacorus c . . . 1 r . . . . . 2 I 40

Carex gracilis c . . . + . . . . + . 1 I 40

Equisetum fluviatile c . . r + . . . . 2 I 30

Scrophularia umbrosa c r . . . + . . 2 I 30

Carex pseudocyperus c . . r . + . . . . . 2 I 30

Ch.Cl. Rhamno-Prunetea

Viburnum opulus b + 1 r r . r + . . . 6 III 100

Viburnum opulus c r 1 . . . . r . . + 4 II 70

Ch.Cl. Querco-Fagetea

Plagiomnium undulatum d . + 1 + . . . . . 4 II 90

M. Grze lak i in. : Zbiorowisk a le śne terenów pod mok łych… 81

cd. tab. 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Inne Other

Symphytum officinale c . r . + . . . + 3 II 50

Dryopteris dilatata c . r + + . . . . 3 II 50

Myosotis sylvatica c . r r . . . + 3 II 40

Sambucus nigra b . . + . . . . 1 2 I 50

Galeopsis tetrahit c . . . r . . + 2 I 30

Humulus lupulus c . . . + + . 2 I 20

Galeopsis speciosa c . r r . . . . 2 I 20

Sporadic species: Gatunki sporadyczne:

Ch.Cl. Alnetea glutinosae Alnus glutinosa c 50 (r), Thelypteris palustris 41 (+)

Ch.Cl. Molinio-Arrhenatheretea Lysimachia nummularia 2 (2), Poa trivialis 2 (4), Caltha palustris 39 (r), Cirsium palustre 40 (r), Lythrum salicaria 39(+), Ranunculus repens 2 (+), Plantago major 2 (+), Lychnis flos-cuculi 2 (+), Ranunculus acris 2 (+)

Ch.Cl. Phragmitetea Phragmites australis 154 (+), Poa palustris 156 (+), Carex acutiformis 154 (+), Acorus calamus 41 (r) Ch.Cl. Artemisietea Cirsium arvense 156 ( r ), Calystegia sepium 154 ( r), Rubus caesius 2 (+), Epilobium hirsutum 154 (1) Ch.Cl. Rhamno-Prunetea Rosa canina 2 (r)

Inne: Other: Senecio paludosus 154 (r), Bidens tripartita 156 (+), Plagiothecium sp 39 (+), Moehringia trinervia 2 (+), Sphagnum sp 41 (+), Hydrocotyle vulgaris 124 (1), Populus tremula (b) 154 (r), Betula pendula (a) 39 (r ), Sambucus nigra (c) 2 (1).

82 Woda- Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33 )

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych… 83

Tabela 2. Systematyka i morfologia badanych gleb Table 2. Taxonomy and morphology of investigated soils

Systematyka badanych gleb Taxonomy of investigated soils Profil

Profile

Poziom genety-

czny Genetic horizon

Głębo- kość Depth

cm

dział division

rząd order

typ type

podtyp subtype

Głębokość zalegania

wody Water depth

m 1 Mt

Otni

1

Otni

2

D1 D2

0–35 35–80 80–170 170–180 180–200

hydrogeniczne hydrogenic

pobagienne post-bog

murszowe muck

torfowo- murszowe peaty-muck

0,65

2 AO Mt Ot D

0–28 28–65 65–80 80–200

hydrogeniczne hydrogenic

pobagienne post-bog

murszowe muck

namurszowe overmucky

1,05

3 AO Mt Ot D

0–27 27–77 77–89 89–200

hydrogeniczne

hydrogenic pobagienne

post-bog murszowe muck

namurszowe overmucky

0,90

Tabela 3. Podstawowe właściwości badanych gleb Table 3. Basic properties of investigated soils

Wilgotność, % Moisture, % Profil

Profile Poziom

gene- tyczny Genetic horizon

Głębokość Depth

cm

Materia organicz-

na Organic

matter g·kg^–1

Gęstość fazy stałej

Specyfic density Mg·m^–3

Gęstość gleby suchej Bulk density Mg·m^–3

w/w v/v Porowa-

tość Porosity

m³·m^–3 pH w in

1 M KCl

Mt 5–25 210,0 2,320 0,720 88,19 63,50 0,6897 5,70 Otni

1

50–70 541,2 1,956 0,214 379,23 81,16 0,8908 5,50 Otni

2

90–110 485,5 2,017 0,221 386,76 85,47 0,8904 5,30

D1 170–180 58,8 2,590 1,512 26,21 39,63 0,4162 5,95 1

D2 190–200 8,2 2,650 1,764 17,11 30,18 0,3343 6,10 AO 5–15 92,3 2,571 0,858 62,75 53,84 0,6663 5,90

Mt 30–50 651,2 1,835 0,341 177,12 60,40 0,8142 5,70 Ot 70–80 772,3 1,701 0,199 410,18 81,63 0,8830 5,40 2

D 90–110 5,1 2,650 1,712 19,12 32,73 0,3540 6,25

AO 5–15 119,4 2,550 0,790 69,37 54,80 0,6902 5,80

Mt 40–50 754,3 1,721 0,211 200,32 42,27 0,8774 5,50 Ot 75-85 822,1 1,647 0,195 390,77 76,20 0,8816 5,35 3

D 90-110 7,6 2,650 1,765 17,23 30,41 0,3340 6,30

84 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

Uzyskane wyniki są zbliżone do danych publikowanych w literaturze polskiej i zagranicznej, dotyczących gleb o podobnej genezie i morfologii [S MÓLCZYŃSKI

i in. 2000; H ENDRIADI , S ALOKHE 2003; P IAŚCIK 1986; I LNICKI 2002].

PODSUMOWANIE

Na omawianym terenie, potencjalnym, wynikającym z warunków glebowych, wilgotnościowych i rzeźby terenu typem roślinności jest łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum). Na większości powierzchni doliny Noteci wykształciły się przede wszystkim seminaturalne zbiorowiska trwałych użytków zielonych z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Roślinność rzeczywista różni się od potencjalnej.

Jednak zmiany warunków siedliskowych oraz zmniejszenie presji na utrzymanie dotychczasowego, kośno-pastwiskowego sposobu użytkowania, spowodowało uruchomienie procesu o charakterze sukcesji wtórnej [B ARABASZ -K RASNY 2002;

T RĄBA i in. 2006], czego rezultatem jest wykształcenie zbiorowisk leśnych o charakterze inicjalnym, z dominującą w drzewostanie olszą czarną (Alnus gluti- nosa Gaertn.). Areał występowania tego typu zbiorowisk jest ograniczony do wąskiego, 200–300 metrowej szerokości pasa wzdłuż cieków Łagi i Kanału Romanowskiego. Tworzą one zwarte, lecz o stosunkowo niewielkiej powierzchni płaty.

Opisane fitocenozy wykształciły się na glebach hydrogenicznych, o różnej ge- nezie. Ich właściwości są charakterystyczne dla typu gleb murszowych.

LITERATURA

B

ARABASZ

-K

RASNY

B. 2002. Sukcesja roślinności na łąkach, pastwiskach i nieużytkach porolnych Pogórza Przemyskiego. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica. Suppl. 4 ss. 81.

B

OCIAN

T. 2004. Roślinność Doliny Noteci na odcinku Radolin–Radolinek. Pr. magist., maszyn. Po- znań. AR ss. 129.

B

RAUN

-B

LANQUET

J. 1951. Pflanzensoziologie. 2 Aufl. Wien. Springer-Verlag Universitatis.

C

IEŚLAK

P. 2000. Struktura przestrzenna roślinności torfowiska Żabieniec koło Brzezin. Acta Univ.

Lodziensis Folia Botanika 14 s. 125–145.

C

YZMAN

W. 1992. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych i zaroślowych w Kotlinie Toruńskiej i Kotlinie Płockiej. Pr. doktor. Toruń. UMK maszyn.

F

ALKOWSKI

M., K

ARŁOWSKA

G. 1957. Rys historyczny przebiegu gospodarki łąkowo-pastwiskowej w dolinie rzeki Noteci i jej dopływów. Roczniki Nauk Rolniczych. Ser. F t. 72 z. 2 s. 431–523.

F

ORYSIAK

J. 2008. Wstępne badania geomorfologiczne i geologiczne na torfowisku Czarny Las w do- linie Warty. W: Woda dla lasu, las dla wody. Pr. zbior. Red. D. Anderwald. Studia i Materiały CEPL. R. 10 z. 2 (18) s. 320–329.

F

UKAREK

F. 1967. Fitosocjologia. Warszawa. PWRiL ss. 218.

H

ENDRIEDI

A., S

ALOKHE

V.M. 2003. Ivastigations into mechanical properties of peat soils. Journal Enjiniring Pertanian. Vol. 1 no 1 ss. 13.

H

ENNEKENS

S. 1991–1994. Turboveg (versie 9.07). Wageningen. IBN.

M. Grzelak i in.: Zbiorowiska leśne terenów podmokłych… 85

H

ILL

M.O. 1992. Twinspan. Wageningen. Landbouwuniversiteit s. 237–249.

K

RZYWAŃSKA

J., K

RZYWAŃSKI

D. 1974. Zarastanie dołów potorfowych i rowów melioracyjnych w dolinie Warty pod Małkowem i Bartochowem. Cz. 2. Zbiorowiska szuwarów turzycowych oraz zbiorowiska zielne, zaroślowe i leśne. Zeszyty Naukowe UŁ. Ser. 2 54 s. 65–86.

I

LNICKI

P. 2002. Torfowiska i torf. Poznań. Wydaw. AR ss. 606.

M

ATUSZKIEWICZ

J.M. 2002. Zespoły leśne Polski. Warszawa. PWN s. 247–293.

M

ATUSZKIEWICZ

W. 1999. Szata roślinna. W: Geografia Polski – środowisko przyrodnicze. Pr. zbior.

Red. L. Starkel. Warszawa. PWN s. 427–475.

M

OCEK

A., D

RZYMAŁA

S. 2003. Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Poznań. Wydaw. AR ss. 416.

N

OWAK

J., R

ATYŃSKA

H., S

ZWED

W. 1994. Porosty. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN.

O

CHYDRA

R., R

USIŃSKA

A., S

ZWED

W. 1994. Mchy. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN.

O

KRUSZKO

H., C

HURSKI

T. 1962. Związek między rodzajem torfowiska a geomorfologią terenu na przykładzie doliny Noteci. Roczniki Nauk Rolniczych. Ser. F t. 75 z. 2 s. 311–392.

O

KRUSZKO

H. 1971. Określenie ciężaru właściwego gleb hydrogenicznych na podstawie zawartości części mineralnych. Wiadomości IMUZ. T. 10 z. 1 s. 47–54.

P

IAŚCIK

H. 1986. Gleby siedlisk hydrogenicznych Doliny Łyny I i II. Zeszyty Naukowe ART Olsztyn.

Z. 16 s. 77–101.

R

ATYŃSKA

H., S

ZWED

W. 1999. Waloryzacja przyrodnicza oraz wskazania ochronne dla terasy zale- wowej Warty w parkach krajobrazowych środkowej Wielkopolski. Biuletyn Parków Krajobra- zowych Wielkopolski. Z. 4 (6) ss. 115.

R

UTKOWSKI

L., R

ATYŃSKA

H., S

ZWED

W. 1994. Rośliny naczyniowe. Listy taksonów roślin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych. W: Turboveg 9.38. Wageningen. IBN.

S

MÓLCZYŃSKI

S., O

RZECHOWSKI

M, P

IAŚCIK

H. 2000. Właściwości fizyczno-wodne oraz prognostycz- ne kompleksy wilgotnościowo-glebowe gleb hydrogenicznych w krajobrazie Delty Wiślanej.

Biuletyn Naukowy UWM. Nr 9 s. 93–102.

Systematyka gleb Polski. 1989. Roczniki Gleboznawcze PTG. T. 40 nr 3/4 s. 45–54.

Soil survey laboratory methods manual. 1992. Soil Survey Laboratory Investigation Report No. 42.

S

ZOSZKIEWICZ

K. 1995. Fitosocjologiczna i rolnicza ocena łąk w dolinie środkowej Noteci z uwzględnieniem skutków melioracji. Praca doktorska. Poznań. AR maszyn.

T

RĄBA

C

Z

., W

OLAŃSKI

P., O

KLEJEWICZ

K. 2006. Różnorodność florystyczna wybranych zbiorowisk nieleśnych doliny Sanu. Annales UMCS. Sec. E vol. 61 s. 267–275.

W

OJTERSKI

T., W

OJTERSKA

H., W

OJTERSKA

M. 1979. Badania fizjograficzne nad Polską Zachodnią.

Ser. B. T. 32.

W

OŁEJKO

L., J

ASNOWSKA

J. 2004. The future of Polish mires. Szczecin. Wydaw. AR ss. 274.

W

YSOCKI

C

Z

., S

IKORSKI

W. 2002. Fitosocjologia stosowana. Warszawa. Wydaw. SGGW ss. 448.

Z

AŁUSKI

T. 1992. Zbiorowiska roślinne projektowanego rezerwatu „Olszyny Bobrowe”. Acta Univer-

sitatis Nicolaus Copernicus. Biologia. 40, 79 s. 205–233.

86 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 11 z. 1 (33)

Mieczysław GRZELAK, Tomasz BOCIAN, Piotr GAJEWSKI, Zbigniew KACZMAREK FOREST COMMUNITIES OF WETLAND AREAS OF THE NOTEĆ RIVER VALLEY

IN THE SEGMENT FROM RADOLIN TO RADOLINEK

Key words: forest communities, peat-bog complex, wetland areas S u m m a r y

Investigations on forest communities were carried out in years 2003 and 2004 along the Noteć River valley at the segment from Radolin to Radolinek in Czarnków-Trzcianka district situated in Wielkopolska Voivodeship. Forest communities in the examined region are found along the main water courses in the area of the valley, i.e. the Łaga River and Romanowski Canal and form compact but not very extensive patches. These patches are dominated by black alder (Alnus glutinosa) and, in the majority of cases, are of juvenile nature. Within the framework of performed investigations, soil pits were carried out on individual sites. All the examined soils represented the section of hydrogenic soils, the order of semi-bog soils and the type of mucky soils. It was found that the occurrence of fo- rest communities in the examined region was associated with high level of ground waters.

Recenzenci:

dr hab. Beata Matowicka dr Monika Szewczyk

Praca wpłynęła do Redakcji 11.09.2009 r.