KL. I wzb p

KL. I wzb p (temat zrealizować na podstawie podręcznika str.

138-142, temat i uzupełnione punkty wpisać do zeszyt)

.

Temat: Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów oraz wiatru.

Zdecydowana większość terenu dzisiejszej Polski przeszła przynajmniej jedno zlodowacenie. Oznacza to, że na niemal całym obszarze naszego kraju na powierzchni ziemi spoczywała warstwa lodu grubości dziesiątek, setek, a nawet tysięcy metrów. Czy taka masa lodu mogła zostawić jakieś ślady?

Morena czołowa w U-kształtnej dolinie polodowcowej na Nowej Zelandii.

Masz wiedzieć:

 jak Ziemia jest oświetlona przez Słońce;

 jaki jest rozkład klimatów na Ziemi;

 jak przebiegały geologiczne dzieje Ziemi.

Nauczysz się:

 opisywać warunki, w jakich tworzą się lodowce i lądolody;

 wyjaśniać, jak lodowce kształtują podłoże skalne;

 wymieniać przyczyny aktualnego rozmieszczenia lodowców na Ziemi;

 przedstawiać konsekwencje zlodowaceń.

1. Działalność lodowców górskich.

W wyniku działalności lodowców i lądolodów, które w przeszłości zajmowały znacznie większy obszar, powstało bardzo wiele różnorodnych form terenu.

Spływający lodowiec eroduje podłoże. Proces ten nazywamy egzaracją. Gdy jęzor lodowca wkracza w dolinę górską, utworzoną przez erozję rzeczną, to dolina ma początkowo kształt litery „V”, ale po przejściu lodowca zostaje poszerzona, jej dno zaokrąglone, a ściany stają się niemal pionowe i w efekcie przybiera kształt litery „U”. W miejscu pola firnowego powstaje tzw. cyrk lodowcowy – zagłębienie otoczone z trzech stron ścianami skalnymi, zamknięte przez próg (rygiel) skalny znajdujący się w miejscu, w którym lód z pola

firnowego przechodził w jęzor lodowcowy. Materiał skalny wleczony w dnie lodowca szlifuje, wygładza i niszczy dno doliny. Transport materiału skalnego odbywa się w całej objętości lodu. Materiał wynoszony przez lodowiec jest akumulowany przed czołem lub po bokach lodowca w postaci wielkich zwałów przemieszanych głazów, okruchów skalnych, piasku i iłu, nazywanych gliną morenową lub gliną zwałową. Wzniesienia powstające na skutek akumulacji lodowcowej to moreny. Wyróżnia się wiele ich odmian. Pomiędzy morenami powstają jeziora polodowcowe

Na przedpole topniejącego lądolodu wypłukiwane są piaski i żwiry, które tworzą rozległe stożki napływowe, tzw. sandry. Zespoły sandrów

formują równiny sandrowe.

W zależności od warunków powstawania, kształtu obiektów i materiału, z jakiego są zbudowane, wyróżnia się ponadto dziesiątki różnych innych polodowcowych form krajobrazu.

Cyrk lodowcowy wypełniony przez jezioro cyrkowe w Parku Narodowym Północnych Gór Kaskadowych (Stany Zjednoczone)

Morena czołowa w U-kształtnej dolinie polodowcowej na Nowej Zelandii

Krajobraz wzgórz morenowych i jezior polodowcowych na obszarze, na którym występował lądolód – Pojezierze Fińskie

Sandr w Parku Narodowym Denali na Alasce

Rzeźbotwórcza działalność lodowców - występowanie

Rzeźbotwórcza działalność lodowców występuje tam, gdzie istnieją lodowce góskie lub lądolody.

Działalność lodowców polega na erozji skalnego podłoża i akumulacji materiału skalnego.

Rzeźbotwórcza działalność lodowców - formy

W wyniku działalności lodowców (oraz wód powstałych z ich topnienia) powstają formy erozyjne (np. barańce, doliny U-kształtne) oraz formy akumulacyjne (np. moreny, ozy).

2. Czynnik rzeźbotwórczy – lód lodowcowy

 Lód w postaci lodowców górskich i lądolodów to jeden z czynników

rzeźbotwórczych, które działają w procesach zewnętrznych (egzogenicznych) kształtujących powierzchnię Ziemi.

 Lód w lodowcach jest plastyczny i się przesuwa.

 Lód lodowcowy nigdy nie jest czysty – zawsze zawiera wtopiony materiał skalny różnej wielkości: pył, piasek, żwir i wielkie głazy.

 Działalność lodowców polega na erozji i akumulacji materiału skalnego.

3.Formy utworzone przez lodowce górskie

 Formy erozyjne

 1. Kotły lodowcowe (cyrki lodowcowe) to zagłębienia, które powstają

pod polami firnowymi wskutek silnego żłobienia skał podłoża. Z czasem wiele takich zagłębień wypełnia się wodą. W ten sposób powstają jeziora cyrkowe, np.

Morskie Oko w Tatrach.

Kocioł lodowcowy i jezioro cyrkowe

2. Barańce (mutony) to skalne pagórki wyszlifowane i wygładzone przez materiał skalny wleczony na dnie lodowca. Od strony nasuwającego się lodowca barańce mają łagodnie nachylone stoki, a od strony przeciwnej – strome.

Baraniec - efekt wygładzenia skał przez lodowiec górski

3. Doliny U-kształtne to doliny rzeczne przekształcone przez jęzor lodowcowy, który przesuwa się i żłobi dno doliny. W efekcie z doliny rzecznej o przekroju poprzecznym w kształcie litery V (doliny V-kształtnej) powstaje dolina o przekroju poprzecznym w kształcie litery U – dolina U-kształtna.

Powstawania doliny U-kształtnej

.Formy akumulacyjne

Moreny to formy terenu zbudowane z materiału skalnego (wymieszanych dużych głazów, żwiru i drobnego piasku), który gromadzi się i osadza w różnych miejscach jęzora lodowcowego. Zależnie od miejsca gromadzenia się materiału skalnego wyróżnia

się moreny:

 czołowe,

 boczne,

 środkowe,

 denne.

.

Moreny w lodowcu górskim

4. Formy utworzone przez lądolody

 Lądolód zajmował w plejstocienie znaczną część Europy, w tym prawie całą Polskę.

 Działalnośc lądolodu polegała na erozji podłoża oraz na akumulacji róznorodnego materiału skalnego.

 Pozostałością po lądolodzie plejstoceńskim jest krajobraz polodowcowy.

 W krajobrazie polodowcowym występują formy terenu, które są efektem działalności:

1. lądolodu (formy glacjalne),

2. wód pochodzących z jego topnienia (formy fluwioglacjalne).

Formy erozyjne

1. Rynny podlodowcowe to długie i wąskie zagłębienia, które utworzyły się w wyniku żłobienia podłoża przez wody płynące pod lądolodem. Wiele rynien wypełniła woda i tak powstały jeziora rynnowe (np. Jeziorak, Gopło).

2. Pradoliny to szerokie doliny utworzone przed czołem lądolodu przez wody z topniejącego lądolodu, np. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, w której współcześnie płyną m.in. Wisła i Noteć.

Formy akumulacyjne

1. Moreny czołowe to wzgórza powstałe przed czołem lądolodu, który przez dłuższy czas pozostawał w jednym miejscu (np. Wieżyca, Dylewska Góra w pasie

pojezierzy).

2. Moreny denne to rozległe lekko faliste tereny utworzone z materiału skalnego, który występował na powierzchni, w środku i na dnie topniejącego lądolodu.

3. Sandry to rozległe równiny utworzone wskutek osadzania się żwirów i piasków naniesionych przez wody płynące z topniejącego lądolodu.

4. Ozy to długie i wąskie wały zbudowane z piasku i ze żwiru naniesionych przez wodę, która płynęła w lodowych tunelach na spodzie lądolodu.

5. Głazy narzutowe (eratyki) to głazy, które zostały przyniesione przez lądolód.

Formy w krajobrazie polodowcowym

Polecenie 1

Na mapach poszczególnych kontynentów odszukaj lodowce górskie.

Ciekawostka

Poza istniejącymi obecnie lądolodami Antarktydy i Grenlandii istnieją też zdecydowanie mniejsze, ale dosyć rozległe pokrywy lodowe, które trudno uznać za klasyczne lodowce górskie, więc uważa się je za pozostałości dawnych lądolodów. Występują one w Norwegii, na Islandii, na wielu wyspach Arktyki oraz w Patagonii (Ameryka Południowa).

Podsumowanie

 Linia, powyżej której panują warunki do powstania lodowców, nazywana jest granicą wiecznego lub wieloletniego śniegu.

 Znaczne obszary półkuli północnej wielokrotnie ulegały zlodowaceniu.

 Obecnie na Ziemi istnieją dwa wielkie lądolody i setki lodowców górskich.

 Lodowce niszczą podłoże skalne, transportują i akumulują materiał skalny.

 Po ustąpieniu lądolodu lub lodowca na powierzchni pozostają bardzo różnorodne formy jego niszczącej i budującej działalności, m.in. cyrki lodowcowe, u-kształtne doliny polodowcowe, wzgórza morenowe, sandry i równiny sandrowe, jeziora polodowcowe.

.

Słowniczek

cyrk lodowcowy (kocioł lodowcowy) zagłębienie w kształcie misy, otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi; kiedyś było wypełnione śniegiem, firnem i lodem lodowcowym; po ustąpieniu lodowca często taka misa erozyjna zostaje zajęta przez jezioro nazywane cyrkowym

egzaracja niszcząca działalność lodowca polegająca na szlifowaniu podłoża i wyrywaniu z niego fragmentów skał

firn forma przejściowa między śniegiem a lodem, powstająca na skutek częściowego topienia i ponownego zamarzania śniegu oraz ciśnienia, jakie wywierają jego nadległe warstwy

glina morenowa (zwałowa, lodowcowa) przemieszany materiał skalny o różnej wielkości ziaren, pochodzący z akumulacji lodowcowej

glina zwałowa patrz glina morenowa

granica wiecznego (wieloletniego) śniegu umowna linia, powyżej której w ciągu roku więcej śniegu przybywa, niż topnieje

jezioro polodowcowe każdy z wielu typów jezior, które znajdują się w obniżeniach terenu powstałych w wyniku działalności lodowców lub lądolodów

kocioł lodowcowy patrz cyrk lodowcowy

lądolód rozległa pokrywa lodowa zajmująca znaczną cześć lądu, a nawet cały kontynent

morena każdy rodzaj materiału skalnego transportowanego i akumulowanego przez lodowiec

pole firnowe część lodowca znajdująca się powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie więcej śniegu przybywa, niż topnieje

sandry stożki napływowe złożone z piasków i żwirów wypłukanych przez wody polodowcowe na przedpolu topniejącego lodowca

5 . Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał.

Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić

następujące czynniki:

 wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

 skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

 podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność

rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie.

Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych

i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do

wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu

i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

 (pustynia piaszczysta),erg

 serir (pustynia żwirowa),

 hamada (pustynia kamienista).

6.Rodzaje pustyń

Rodzaj pustyni zależy głównie od:

 rzeźby terenu,

 materiału, z którego jest zbudowane podłoże.

Wyróżnia się pustynie:

1. ilaste (playe), 2. piaszczyste (ergi), 3. żwirowe (seriry), 4. kamieniste (hamady).

Pustynie ilaste (playe)

 Powierzchnię tworzy stwardniały, popękany ił.

 Występują w Azji Środkowej, w Afryce (np. Sahara, Namib) i w Ameryce Północnej.

Pustynie piaszczyste (ergi)

 Występują tam wyraźnie ukształtowane wydmy.

 Takimi pustyniami są np. Wielkie Morze Piasku i Wielki Erg Zachodni (północna Afryka), Ar-Rab alChali (Płw. Arabski) i Kara-kum (Azja Środkowa).

Pustynie żwirowe (seriry)

 Są pokryte różnej wielkości odłamkami skalnymi (żwirem).

 Występują np. w Australii (Pustynia Simpsona).

Pustynie kamieniste (hamady)

 Powierzchnię pustyni tworzą nagie skały.

 Występują np. w południowo-zachodniej części Azji, na Płw. Arabskim

Pustynia piaszczysta (erg) na Saharze w południowej Algierii

Pustynia żwirowa (serir) w centralnej Australii (lokalna nazwa tego typu pustyni to gibber)

Pustynia kamienista (hamada) na jednej z Wysp Zielonego Przylądka.

Procesy eoliczne – co to?

Procesy eoliczne to procesy zachodzące pod wpływem działalności wiatru.

Budująca i niszcząca działalność wiatru

 Budująca i niszcząca działalność wiatru są najbardziej widoczne na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich.

 Erozja eoliczna (niszcząca działalność wiatru) prowadzi m.in. do powstania bruku deflacyjnego i grzybów skalnych.

 Budująca działalność wiatru (akumulacja) prowadzi do tworzenia wydm.

Czynnik rzeźbotwórczy – wiatr

 Działalność wiatru jest najsilniejsza tam, gdzie szata roślinna jest uboga lub gdzie nie ma jej wcale, np. na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach

morskich.

 Działalność wiatru może być zarówno niszcząca (erozyjna), jak i budująca (akumulacyjna).

 Wpływ wiatru na powierzchnię Ziemi zależy głównie od 2 czynników:

1. prędkości wiatru – im większa prędkość wiatru, tym grubszy materiał skalny i na większą odległość może być przenoszony (transportowany);

2. pokrycia terenu przez roślinność – im bujniejsza roślinność, tym dłużej przytrzymuje ona

drobny materiał skalny, przez co utrudnia wywiewanie i opóźnia skutki działalności wiatru

7.Niszcząca działalność wiatru

Niszcząca (erozyjna) działalność wiatru obejmuje 2 procesy charakterystyczne głównie dla pustyń. Są to delacja i korazja.

1. Deflacja – wywiewanie materiału skalnego z obszarów zbudowanych z luźnych skał.

 Najszybciej jest wywiewany najdrobniejszy materiał, czyli pył i piasek.

 Długotrwałe wywiewanie materiału skalnego prowadzi do obniżania się terenui powstawania niecek deflacyjnych.

 Większe okruchy skalne (np. żwir i głazy), których wiatr nie był już w stanie wywiać, tworzą bruk deflacyjny.

2. Korazja – niszczenie powierzchni skalnej przez uderzające z dużą siłą drobiny piasku.

W efekcie korazji powstają grzyby skalne.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na

piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru

nazywamy procesami eolicznymi.

Polecenie 2

Wypisz do zeszytu z mapy świata przynajmniej po 2-3 pustynie z Azji, Afryki, Australii, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej.Naucz się je pokazywać na mapie.

Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie

pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma

opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

Pustynia Błędowska – unikatowy w skali Europy wielki obszar lotnych piasków nazywany niekiedy „Polską Saharą”

8. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni

dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oaza.

Huacachina – oaza na pustyni Atakama w południowym Peru

Saharyjska oaza na południu Maroka

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki

nazywane wydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko

piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim

i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru).

W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do „sierpa” Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego

i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny.

Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymi.

Budująca działalność wiatru

Budująca działalność wiatru polega na akumulacji materiału niesionego przez wiatr. Wskutek akumulacji piasku powstają wydmy. Ich wygląd stale się zmienia w zależności od 4

czynników:

1. kierunku i prędkości wiatru, 2. ilości piasku,

3. wilgotności podłoża, 4. obecności roślin.

Wydmy powstają m.in. na pustyniach piaszczystych oraz na piaszczystych wybrzeżach.

9.Rodzaje wydm

W zależności od kształtu wyróżnia się różne rodzaje wydm. Najbardziej rozpowszechnione są:

1. barchany,

2. wydmy paraboliczne, 3. wydmy gwiaździste.

Barchany

 Powstają na pustyniach, gdzie nie występuje żadna roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, w którą wieje wiatr.

 Pod wpływem wiatru powoli się przesuwają w stronę, w którą wieje wiatr.

 Ramiona wydmy poruszają się szybciej niż jej środkowa część, gdzie jest więcej piasku.

Barchan

Wydmy paraboliczne

 Powstają na obszarach, gdzie rozwija się skąpa roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, z której wieje wiatr.

 Ramiona przesuwają się wolniej niż środkowa część wydmy, ponieważ są przytrzymywane przez

wilgotniejsze podłoże i kępy roślin.

Wydma paraboliczna

Wydmy gwiaździste

 Powstają na obszarach, na których kierunek wiatru często się zmienia.

 Mają charakterystyczne ramiona, a oglądane z góry przypominają gwiazdę.

 Nie przesuwają się, lecz zmieniają kształt.

Wydma gwiaździsta

Olbrzymie barchany na pustyni Namib

Barchany pustyni Ar-Rab al-Chali leżącej na Półwyspie Arabskim widziane z kosmosu

Olbrzymia wydma paraboliczna w pobliżu miasta Iquique w północnym Chile utworzona przez wiatry wiejące od Oceanu Spokojnego

Wielka wydma Piłata – największa wydma paraboliczna w Europie utworzona przez wiatry wiejące znad Zatoki Biskajskiej (Francja)

Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

Wydmy gwiaździste tworzą się na obszarach o zmiennych kierunkach wiatrów

Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu,

pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessem.

Obszar o największej na świecie akumulacji lessu – Wyżyna Lessowa we wschodnich Chinach

10. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać.

Proces taki nazywamy korazją. Im bliżej powierzchni Ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy.

W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części.

W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymi.

Grzyb skalny na pustyni w środkowym Egipcie

Grzyby skalne na algierskiej Saharze w fantazyjnym kształcie przypominającym słonia

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

 bruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

 wygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

 grzbietów skalnych – nazywanych także jardangami,

w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;

 graniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

Jardangi w Parku Narodowym Dunhuang Yardang w zachodnich Chinach

Graniaki wiatrowe

Podsumowanie

 Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

 Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

 Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamieniste – hamady.

 Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

 W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

 Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.