TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S la d ta tH & iy nr 4
A n to n i Ż a r c z y ń s k i
O słownictwie specjalistycznym używanym w czasopismach,
książkach i dziełach opisujących kauczuk i gumę
Wraz z rozwojem nauki i przem ysłu rozwija się także słownictwo danej d z ie d z in y w ie d z y i w y tw ó r c z o ś c i, p o w s ta ją j ę z y k i s p e c ja lis ty c z n e i środowiskowe. Wśród wyrazów tworzących leksykę branży gumy je s t wiele p r z y sw o jo n y c h za p o życ ze ń z ję z y k ó w obcych, j a k np. gum a, kauczuk, w u lk a n iza c ja . S ą ta kże n o w o tw o ry w ła sn e i za p o ży c ze n ia , któ re nie zasym ilowały się w polskim języku, mające tylko historyczne znaczenie.
A u to r dokonuje p rzeg lą d u zasobu używ anych w yrazów p o d kątem dostosowania do polskiej gramatyki i dzisiejszego znaczenia.
Słowa kluczowe: słownictwo, przem ysł gumowy
On special vocabulary used in papers and written works about rubber
In polish papers and written works about rubber we have a lot o f words which we borrowedfrom foreign language. Some o f them have been assimilated to polish language, some not.
The present writter p r o o f the words from the p o in t o f view o f degree o f assim ilation and usage, compliance with polish gram m ar and present day meaning.
K ey words: vocabulary, rubber industry
1. Wyjaśnienia wstępne
W tym roku m ija 45 lat od formalnego zaistnie
nia Instytutu Przem ysłu Gumowego “ Stom il” w Pia
stowie, z tej okazji Redakcja “Elastom erów ” przygo
towując num er specjalny, zaproponow ała mi, abym napisał artykuł na tem at, jak i uznam za stosowny.
Wybrałem: o słownictwie środowiska branży gumy.
Dlaczego ten temat?
- bo język środowiskowy wchodzi do języka narodo
wego - ogólnego, który jest bodajże najw ażniejszą wśród cech narodu... [1]
- bo jest to mój drugi język, którym się posługiwałem i posługuję w mowie i piśmie od ponad pół wieku w pracy zawodowej i “dodatkow ej”,
- bo dostrzegam niekorzystne trendy wprowadzania do języka środowiska wyrazów pozbawionych tych najw ażniejszych cech, jakim i powinny być: zrozu
miałość i stosowność,
- widzę potrzebę wskrzeszenia tradycji dyskusji nad popraw nością wcześniej przyjętych i nowo tw o
rzonych wyrazów i wyrażeń,
- mam nadzieję, że dyskusja pomoże zebrać materiały do lepszego niż dotychczasowe - słownika w yra
zów i wyrażeń środowiska branży gumy.
S fa & t< M teru f, nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
2. Od gummi optimum do In
dia rubber
W edług w spółczesnych autorów słowników j ę zyka polskiego w yraz guma pochodzi z łaciny. Sa
muel Bogumił Linde wskazuje na grekę [2], natomiast prof. S tanisław K iełbasiń ski w skrypcie dla szkół w yższych [3 ] pisze: “Guma od gummi, słowa egip- sko-grecko- łacińskiego używanego ogólnie dla ozna
czania zaschłych soków roślinnych. Nazwy tej używa
li od dawna aptekarze dla różnych gum znanych im w handlu drogeryjnym... ”
Używali i używają, nazwa gummi arabicum jest wciąż żywa w środowisku aptekarzy i drogistów, cho
ciaż o tych drugich słuch dzisiaj ginie. Tej starodawnej gummi i jej polskim przemianom poświęcimy rozdział następny, tymczasem zwrócimy baczniejszą uwagę na cargo statków powracających z drugiej wyprawy Krzysz
tofa Kolumba do Nowego Świata (1496). Wśród dro- biazgów-ciekawostek dostrzeżemy nadzwyczaj elastycz
ne piłki, wykonane z nieznanego w ówczesnej Europie materiału [4]. Dokonany przez P. M. d ’Anghiera najwcze
śniejszy zapis nazwy tego materiału (1530) nawiązywał do soku z drzew, a więc gummi z przy dawką klasyfiku
jącą optimum: gummi optimum - guma najlepsza.
Praktyczne w ykorzystanie nowego dla Europej
czyków surowca bazowało przez długi czas na m eto
dach stosow anych przez Indian. Nie znano jeszcze metod stabilizacji mleczka kauczukowego umożliwiają
cych przewóz surowca do Europy. To spowodowało, że wytwórczość miała miejsce wyłącznie w Nowym Świę
cie. F. J. Torquemada (1615) opisuje różne wyroby: obu
wie, nakrycia głowy, ubrania wodoszczelne wytwarzane w Ameryce z tkanin i soku drzew Castilloa elastica.
W 1736 r. uczestnik francuskiej ekspedycji nauko
wej wykonującej na terenie Peru, w pobliżu równika, pomiary łuku południka ziemskiego, Charles Maria de la Condamine (1701-1774) przesłał w liście do Francu
skiej Akademii Nauk informacje o osobliwym soku drzew, z którego miejscowi Indianie wyrabiają butle i obuwie, jak tym sokiem impregnują tkaniny, przez co stają się wodoszczelne. Informował, że pracownicy mi
sji w Kordylierach i Ajidach używają nieprzemakalnych butów, które wyglądają jakby osmalone; posypane bielą hiszpańską lub zwykłym kurzem tracą właściwą im lep
kość. W języku tubylców materiał ten nazywa się cahu- chu (caoutchouc) [5].
W 1847 r. C. F. Fresneau (1703-1770) odkrył w Gujanie Francuskiej wydzielające sok kauczukowy drze
wa hevea brasilliensis [6], o czym Condamine poinfor
mował AJcademię Francuską w 1751 r. Od tej daty kau
czuk staje się przedmiotem zainteresowania uczonych i przedsiębiorczych nowatorów, zaczyna być dostępny na rynku europejskim. Fresneau i Condamine przewidywa
li duże gospodarcze znaczenie tego odkrycia.
Znany i ceniony ju ż za życia angielski chemik, fizyk i filozof Joseph Priestley w przedmowie do swego dzieła “Teoria i praktyka perspektyw y” (1770 r.) do
pisał: “Gdy ta pra ca była ju ż wydrukowana widzia
łem taką substancją, która doskonale nadaje się do wycierania z papieru śladów ołówka ”. Nazwał tę sub
stancję India-rubber [7]. Sześcianik o boku 1/2 cala kosztował 3 szylingi.
Autorytet uczonego sprawił, a może i inne wzglę
dy, że nie starodawne “gummi optimum” ani indiańsko- francuski “caoutchouc”, lecz nowotwór India-rubber wszedł na stałe do słownictwa angielskiego.
Te trzy nazwy były w Europie jednoznaczne w latach 1770-1844, tj. w okresie wytwarzania wyrobów kauczukowych. Natomiast stulecie 1751-1851, rozpo
częte referatem o kauczuku wygłoszonym przez De la Condam ine’a w Akademii Francuskiej a zakończone
“W ielką W ystawą Przem ysłu W szystkich N arodów ” w 1851 w Londynie (Cristal Palace), możemy uznać za okres, w którym ukształtow ał się zasób podstaw o
wych wyrazów specjalności kauczuku i gumy. W tym okresie powstały i rozwinęły działalność ośrodki w y
twórcze w Paryżu (Fr.) Glasgow, Londynie, Mancze- ster (U.K.) i New Haven (USA).
Jak to często bywa, w Europie zaczęto od prób wytwarzania tego, co z dobrym skutkiem ju ż produ
kowali inni. W prawdzie już znano metody stabilizacji lateksu, jednak tego surowca nie brano pod uwagę ze względów ekonomicznych i praktycznych: transport lateksu przez Ocean był drogi, dostawy niepewne, ja kość różna. W grę wchodził tylko kauczuk zestalony w postaci “butelek”, otrzymywany przez Indian m eto
dą wielokrotnego m aczania glinianych form w latek
sie. Był on łatwy do m agazynowania i transportu. Po
wstał problem znalezienia odpowiednich rozpuszczal
ników kauczuku.
We Francji pewien lekarz rozpuścił kauczuk w eterze (1761) i w tym roztworze wielokrotnie maczał pręt woskowy, za każdym razem czekał, aż rozpuszczal
nik odparuje z nowej warstewki, a po uzyskaniu war
stwy uznanej za wystarczająco grubą usunął wosk zanu
rzając pręt do gorącej wody. Otrzymał elastyczną rurę kauczukową, która stała się pierwowzorem gumowych wyrobów cienkościennych i metody ich produkcji.
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S ta A ttw t& U f, nr 4
W 1768 r. wytworzono obuwie kauczukowe, a nie
wątpliwym sukcesem naukowców tamtych lat było zbu
dowanie - w 1783 r. także we Francji - balonu z tkaniny jedwabnej impregnowanej werniksem z kauczuku i ole
ju terpentynowego. Balon napełniono wodorem. Twór
cami balonu byli: fizyk Charles Jacques Alexandre Ce
sar (1746-1823) i mechanik Robert Annę Jean (1756- 1820) [8]. Tylko fizyk kilkakrotnie próbował lotu. Dzia
ło się to w pamiętnym dla lotnictwa 1883 r. Różne przy
czyny złożyły się na zahamowanie przetwórstwa kau
czuku we Francji lat 1789-1815, na uwagę zasługuje opracowana (Rattier&Guibal, St. Denis) metoda plastycz
nego (na ciepło) zgniatania denka kauczukowej butli do postaci płyty i spiralnego wycinania nici z tej płyty [9].
Prawdopodobnie udoskonalanie tego pomysłu doprowa
dziło do uruchom ienia fabrycznej produkcji nici kau
czukowych najpierw w W iedniu (~1826), następnie w St. Denis, później w Londynie i (prawdopodobnie) w Warszawie, o czym piszem y w następnym rozdziale.
W Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej w 1819 r. dwaj nowatorzy o nie
przeciętnej przedsiębiorczości zainteresowali się prze
twórstwem kauczuku.
Charles Macintosh (1766-1843) był wykształco
nym chemikiem, specjalistą w dziedzinie barwników i za
praw do utrwalania barwnika na płótnie. Gdy w 1819 r. w Glasgow wprowadzono w fabrykach oświetlenie gazo
we, w gazowniach zaczęły się gromadzić duże ilości odpadowej wody amoniakalnej i smoły pogazowej.
Macintosh zainteresował się utylizacją tych odpadów, szczególnie stosowanym do produkcji zapraw amonia
kiem, dotychczas uzyskiwanym z miejskiej uryny. Ja
mes Syme w 1818 r. oddestylował ze smoły frakcję naf
ty i stwierdził, że rozpuszcza ona kauczuk. Macintosh w 1821 r. użył tego “kleju” do połączenia dwóch tkanin, przez co uzyskał materiał nie przepuszczający wody [7].
M etodę w ytwarzania zdwojonej tkaniny w odo
odpornej M acintosh opatentował w 1823 r.; produko
wał z niej nieprzem akalne płaszcze nazywane “ma- kintoszam i” . Jeszcze w okresie m iędzyw ojennym płaszcze typu “m akintosz” były noszone. Dziś nazwa m akintosz uległa zapom nieniu, natom iast “ solvent naphta” żyje w słownikach pod hasłem solw ent nafta.
Thomas Hancock (1788-1865) rozpoczynał dzia
łalność od wycinania z kauczukowych “butli” pierście
ni, które stosowano do spinania rękawiczek i pończoch.
Przy wytwarzaniu pierścieni powstawało dużo ścinków nie wykorzystanego materiału. Przypadkowo zauważył, że gdy się zewrze ze sobą płaszczyznami cięcia dwa ka
wałki świeżo przeciętego kauczuku, to łączą się one
m ocno i trwale w jed n ą całość. Rozum ował tak: jeśli się potnie ścinki na bardzo małe kawałeczki, to w iel
kość powierzchni świeżej znacznie wzrośnie, a w te
dy, używając ciepła i siły (nacisku) będzie m ożliwe połączenie ich w jednolity, przydatny materiał. W tym celu Hancock skonstruował (1820) ręcznie napędza
n ą maszynkę do cięcia ścinków kauczuku, sw o ją “P/c-
&/e” *, drewniany masticator** (ry s.l) [4].
Istotę pomysłu stanowiły silne, ostre zęby w y
stające ze ścian nieruchomego cylindra i obracanego wałka. Podczas próby maszynki Hancock spostrzegł, że wysiłek wkładany w kręcenie korbą miast zm niej
szać się wraz z postępującym rozrywaniem ścinków - zwiększa się. Po otwarciu komory okazało się, że efek
tem włożonej pracy była bryłka jednolitego kauczuku a nie porcja okruchów. W ydajność prototypowej m a
szynki wynosiła zaledwie 2 uncje handlowe na godzi
nę (56,7 g), ale metoda była obiecująca. W następnym roku (1821) zbudował m asticator z żelaza napędzany siłą konia o wydajności 15 funtów/godz. (6,8 kg/godz.), w następnych latach skonstruował m asticator o napę
dzie parowym, pojemność komory powiększył do na
miaru 100 funtów, a później nawet do 200 funtów je d norazowo przerabianego m ateriału (batch).
Rys. 1. Pierwszy mastykator Hancocka (drewniany) AA - dwie połączone śrubami symetryczne połów
ki tworzące razem cylindryczną wnęką B, w niej wałek C. Przestrzeń pomiędzy wałkiem i ścianami wnęki sta
nowi komorę roboczą D, zamkniętą klocami bocznymi F i zastawką E. Powierzchnie robocze wałka i cylindra uzbrojone stalowymi nożami (kreski), G - korba
* Piekle - nazwa maszynki do cięcia
** masticator - ...a mashinc for grinding or pulping [15] = maszyna do mielenia, kruszenia, zgniatania itd.
S f a & tw t& ity nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
Hancock posiadł sposób i urządzenie do uczy
nienia jędrnego kauczuku bardziej podatnym na roz
puszczanie w solwent-nafcie lub terpentynie, mógł też m ieszać kauczuk z różnym i domieszkami. Swego ma- stykatora nie patentował, nazywał go “piekle”, a pro
ces - “pickling”, dla zm ylenia konkurentów. Opaten
tował dopiero w 1837 r., gdy go już okoliczności do tego zmusiły.*
Realizując swój pierwotny plan zbudował for
mę i prasę do zgniatania pociętego materiału w litą płytę o wymiarach: szerokość 305, długość 1829, gru
bość 178 mm. Następnie zbudował maszynę typu stru
garki stołowej z ruchom ym stołem i nieruchomym, skrapianym w odą nożem tnącym płytę na płaty do
wolnej grubości. M ając te maszyny mógł wytwarzać różne artykuły z kauczuku a także tkaninowe - im
pregnow ane kauczukiem . N aw iązał w spółpracę z Charlesem M acintoshem, najpierw jako dostawca pół
produktów , n astępnie jak o udziałow iec fabryki w Manchester.
W nowej fabryce wybudowanej w M anchester produkowano wiele asortymentów wyrobów tkanino
wo-gumowych, nie tylko płaszcze. M iały one wady:
w lecie były m iękkie, lepkie i intensywnie “pachną
ce” solwent naftą lub terpentyną, w zimie stawały się sztywne. Że mimo to w Wielkiej Brytanii cieszyły się wzięciem, jest w tym być może zasługa klimatu, ła
godnego zim ą i latem, o pogodzie często deszczowej, wietrznej. Zresztą, produkowano głównie dla M ary
narki. Wady usunęło wynalezienie wulkanizacji.
W tym czasie po drugiej stronie Oceanu Charles Goodyear (1800-1860) także produkował wyroby tka
ninowo-gumowe i m iał przykrą wpadkę na jednym artykule: torbach dla listonoszy. Zdawało mu się, że zawarł doskonały kontrakt, a tymczasem z powodu upałów i być może wpływu barwnika dodanego do mieszanki, torby zm iękły i rozkleiły się. Te błędy zni
weczyły sprzedaż i doprowadziły go do ubóstwa [10].
Postanowił dociec: dlaczego torby się rozkleiły. Sto
sując kom binację różnych m ateriałów zaczął (1834) badać wpływ ciepła na trwałość spoiny i po wielu pró
bach zauważył, że niektóre m ieszanki kauczukowe podgrzewane nie miękną, tylko się utw ardzają i tracą charakterystyczną lepkość. Od tego spostrzeżenia do wynalezienia sposobu świadomego dokonywania ta
kiej przem iany m ożna było dojść tylko m etodą licz
nych eksperymentów. Goodyear wynalazł ten sposób w 1839 r. [11].
* W 1836 r. Amerykanin Chaffee wynalazł walcarkę dwuwalcową.
Hancock w Anglii także pracow ał nad usunię
ciem kleistości pow ierzchni w yrobów z kauczuku.
W ynalazł sposób, zgłosił wniosek na udzielenie pa
tentu w Zjednoczonym Królestwie. Goodyear uczynił to mniej więcej w tym samym czasie w USA. Patenty zostały zarejestrowane:
Hancocka w U.K. BP9952/1843 21 maja 1844 Goodyeara w USA USP3633 15 czerwca 1844
Równie dociekliwym jak Charles był jego brat N elson Goodyear. K ontynuow ał on dośw iadczenia prowadzące do poznania zależności właściwości m a
teriału zwulkanizowanego od ilości siarki wm iesza
nej do kauczuku i param etrów wygrzewania. Efektem tych doświadczeń stało się wynalezienie ebonitu (daw
na nazwa hard rubber). Wyroby z tego nowego m ate
riału pokazał na W ystawie w Cristal Palace (1851), patent uzyskał w 1852 r. Produkcję wyrobów z eboni
tu podjęła fabryka Harburger Gummikam (przedmie
ście Hamburga) (1856 r.) [12].W 1844 r. kończy się okres produkcji w yrobów kauczukowych, rubber pro
ducts., zaczyna się produkcja wyrobów pozbawionych lepkości, zachow ujących elastyczność w szerokim zakresie temperatur, o znacznie lepszych w łaściw o
ściach fizycznych. Logicznie te nowe wyroby pow in
ny być nazwane inaczej niż dawne, nazwa powinna wyraźnie rozróżniać materiały. Tak stało się u nas.
Anglicy nie odczuwali takiej potrzeby, wulkanizow a
ny kauczuk (vulcanized rubber) tak samo dobrze, a odpowiednio spreparowany nawet lepiej ścierał ślady ołówka z kartki papieru.
Wielka Brytania po rewolucji przemysłowej stała się potęgą przem ysłow ą Europy, świata. Angielskie nazewnictwo przenikało do języków narodów o niż
szym stopniu rozwoju technicznego, także do języka polskiego. Skutki tego faktu były i są różne, np. uła
twienia wym iany myśli naukowej i technicznej przy stosow aniu przysw ojonych “internacjonalizm ów ” i utrudnienia komunikacji językowej wewnątrz środo
wiska przy nadużywaniu wyrazów/wyrażeń nieprzy- swojonych. Źródłem częstych pom yłek tłumaczy jest w ieloznaczny wyraz rubber.
Powiedzmy jeszcze, jak doszło do nazwania ope
racji technologicznej powodującej tę znam ienną w skutkach przemianę. Opisał to Hancock w [13], frag
menty oryginału cytowane w zał. 1, tu tłumaczenie:
Vulcanization-wygrzewanie albo wulkanizowa
nie je s t prowadzone w mocnych cylindrach z lanego żelaza. ...ciasto (dowgh, ang. tu w znaczeniu mieszan
ka gumowa) je s t wkładane do fo rm y o odpowiednim kształcie i wystawione w piecu wulkanizacyjnym na
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S fa A ta m & U f, nr 4
ciepło o 240-260 stopniach Fahrenheita (115-127°C).
Wkrótce p o wynalezieniu procesu wygrzewania lub wulkanizowania pojaw iła się konieczność nadania tej materii bardziej zdefiniowanej nazwy... i podczas dys
kusji w gronie p rzyjaciół M r Brockedon zapropono
wał termin vulcanization. Stąd nasza zapożyczona:
wulkanizacja i od niej pochodne formy: w ulkanizo
wać, wulkanizowany, wulkanizat. Były też propozy
cje nazwania tej operacji wypalaniem, bo i taki termin można wyprowadzić od ang. vulcan (m.in.: ogień, pło
mień), prawdopodobnie firmowej nazwy pieca płomie- nicowego, na którym ogrzewano kociołek wulkaniza
cyjny. Taki jest związek wulkanizacji z łaciną [14].
"R u b b er” nie je s t w yrazem jednoznacznym , przeciwnie, ma kilka odmiennych znaczeń. W oksford- skim słowniku języka angielskiego [15] objaśniono trzy podstawowe znaczenia tego wyrazu, podano wzię
te z literatury przykłady użycia. Nas interesuje zna
czenie III: rubber jako skrócona forma wyrażenia In
dia-rubber, a to, jako odpowiednik francuskiego ca
outchouc. Ten fragm ent objaśnień zaw iera zał. 2 [15].Tu podajem y jego tłumaczenie, dla lepszej przej
rzystości skrócone. Pominięto nazwy źródeł, z których pochodzą przykłady użycia, ograniczono liczbę przy
kładów do wystarczającego minimum, za to dodano objaśnienia skrótów, term inów literackich i form gra
matycznych. Pozostawione daty ułatw ią odszukanie przykładów w tekście oryginału.
R ub ber (por. zał. 2)
III. Ellipt f o r India-Rubber - elipsa czyli uprosz
czenie polegające na opuszczeniu wyrazu domyślne
go “India India-Rubber to nazwa kauczuku natural
nego (p. s. 3).
11. Caoutchouc - kauczuk
Także potoczna nazwa tegoż do w ycierania plam ołówka.
a. Rubber je s t podstaw ą (bazą) różnych tworzo
nych ostatnio nazw handlowych nazywających wyroby z przetworzonego kauczuku albo jeg o substytuty, np. rubberide, rubberine, rubberite, rubberoid.
1888-9 ...Encykl. p o d hasłem (s.v.) Kauczuk.
Bardzo użyteczny do wycierania plam ołówka z czarnego ołowiu, potocznie nazywany rubber i lead eater (pożeracz ołowiu).
1855 ... elongated tubes o f vulcanized rubber - ...wydłużone rurki z wulkanizowanego kauczu
ku (gumy)
...cylindrical piece o f hard rubber - ...wałeczki z ebonitu
1897 The pure rubber... Sam kauczuk, bez do
mieszek, gdy jest przerabiany, wygląda jak kit.
b. l.m. Overshoes or galoshoes made o f India - rubber, kalosze wytwarzane z kauczuku (ame- rykanizm)
1872 ...in America rubbers are worn almost uni
versally in wet ...weather - ...’’kauczuki” (lub gu
miaki) są noszone niemal uniwersalnie w (czas) mokrej pogody. (“Kauczuki” - niewulkanizowa- ne, indiańskie lub “gumiaki”- wulkanizowane).
C. A rubber tire fo r a wheel - ogumienie na koło (koła)
1882 ... red rubbers, czerwone gumy.
12. attrib. przydawka
a. W znaczeniu “wykonane z kauczuku”, jak na przy
kład worek z kauczuku, wąż z kauczuku... W bar
dzo powszechnym użyciu od około 1875 r. (tłu
maczymy: w orek gumowy, wąż gumowy) b. W znaczeniu “wytwarzający kauczuk” jak: rub
ber plant, rubber tree ...roślina kauczukodajna, drzewo kauczukodajne...
c. W różnorakim użyciu
Rubber gage, knife, ...m o u ld ,...saw, K auczuko
we rękawice, nóż do cięcia kauczuku, kauczu
kowa forma (matryca), nacinanie drzew kauczu- kodajnych.
1887 ...rubber export - eksport kauczuku. The rubber industry - przemysł kauczuku, przemysł gumowy...rubber trade - handel kauczukiem, rynek kauczuku, handel wyrobami z kauczuku, rynek gumy...
13. C o m b in a tio n s - w zw iązk ach , p o łąc z e n ia c h a. Dopełnieniowo z rzeczownikiem oznaczającym wykonawcę akcji, np. rubber - collector - zbieracz kauczuku...
b. Dopełnieniowo z imiesłowem przymiotnikowym czynnym, jak np., rubber cutting, rubber - gro
wing, rubber producing - (maszyną) tnąca kau
czuk, (terytoria) uprawiające kauczuk, (drzewa) dostarczające kauczuk...
c. Instrumentalnie - w połączeniu z imiesłowem bier
nym, jak np. rubber - covered, rubber-soled kry
ty gumą, podzelowany gum ą (1884).
3. Od gummi do gumy na Zie
miach Polskich
Słownictwo środowiska branży gumy jest cząst
ką słownictwa specjalistycznego dziedziny chem ii,
nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
z tą dziedziną wzrasta. Początek rozwoju języków spe
cjalistycznych w Polsce, na Ziemiach Polskich, przypa
da na ostatnie ćwierć XVIII i pierw szą ćwierć XIX wieku, jest więc jednoczesny z początkiem doby no- wopolskiej języka polskiego [1].
Chem icy dość zgodnie w idzą Wilno z przełomu wieków XV III/X IX i Szkołę G łów ną Wielkiego K się
stwa Litewskiego jako m iejsce zapoczątkowania na
zew nictw a chem icznego. W ażną rolę w tym dziele przypisuje się Jędrzejow i Śniadeckiemu, profesoro
wi wymienionej uczelni. Tak np. na zebraniu krakow
skiego koła Towarzystwa M iłośników Języka Polskie
go” Tadeusz Estreicher w odczycie “Z dziejów pol
skiego słow nictw a ch em iczn ego ” w yraził opinię:
"...począwszy od Jędrzeja Śniadeckiego, ten bowiem w dziele “Początki chemii... ” -które wyszły w trzech wydaniach 1800: 1807, 1816, dał podw alinę polskie
go słow nictw a c h e m iczn e g o ”, K raków 1939 [16].
Opinia ta została ogólnie przyjęta. Pisząc dziś o kau
czuku i gumie nie m ożna pom inąć przytoczenia frag
m entów wykładu Profesora na ten temat. W pierw je d no zdanie z przedm ow y do: Jędrzeja Śniadeckiego, medycyny doktora Teorii Jestestw Organicznych [17]:
“Nie miałem na ów czas zamiaru zaprzątać się tak obszerną pracą, ja k ą teraz przedsiębiorę, ale rozrzu
cone nayprzód w notach uwagi zebrać, w pew ny p o rządek ułożyć i rozsiać w uczonym świecie, umyśli
łem ”. ... “pierw szy ten rys pracy mojej ułożyłem w ię- zyku łacińskim, w szczupłym bardzo piśmie, któremu tytuł M yśli F izyologicznych n a d a łem ”... Zaniechał dokończenia tego dziełka bowiem: ... “postanow iłem w oyczystym p isać ięzyku ”.
W poszerzonym dziele [18] tak pisze o gumie:
I X K le je r o ś lin n e , g u m y i g u m y ż y w ic z n e . IX. 672 “Kleje i gum y tym się tylko od siebie różnią, iż ostatnie pozbaw ione są wody; lecz każdy klej wysu
szony nazywamy gumą, każda guma rozpuszczona w wodzie staje się na pow rót klejem. Kleje te w niektó
rych drzewach ta ksą obfite, iż się przez popękaną korę sączą i wysychają w masę przezroczystą, która się ła
two odmiękcza i rozpuszcza w w o d zie”.
“Takowe gum y dają nam niektóre gatunki M i
mozy, zwłaszcza M im osa N ilotica i znajome są w han
dlu p o d nazwiskiem “gumy arabskiej ”. Podobna guma zbiera się i na brzoskwini, wiśni i śliwie p o sp o litej”.
673. “Tak kleje ja k o i gum y rozpuszczają się łatwo w wodzie zim nej i gorącej... w wyskoku (się) nie rozpusz
czają ”. Dziś “w yskok” ostał się jeszcze w nazwie ogól
nej napojów wyskokowych.
XIV. Guma sprężysta
XIV. 694 “Niektóre rośliny wydają p rzez nacięcie sok mleczny, który w pow ietrzu atmosfery zagęszcza się i daje istotę sprężystą, o której mowa. Istota ta p rzy
wieziona naprzód do Europy z Am eryki Południowej w postaci butelek ciemnego koloru, znana była p o d nazwą caouthouk i używana jed yn ie do wycierania ołówka. Am erykanie otrzymują j ą z soku mlecznego dwóch roślin, je d n e j nazwanej Haevea Caouthouc, drugiej Jatropha Elastica, lubo niektórzy dwie te ro
śliny mają za je d n ę ”...
695. “Czysta guma sprężysta je s t biała, bez sm a
ku i zapachu, czarny albowiem kolor znajdującej się w handlu pochodzi od sposobu suszenia, przy tym je s t miękka i giętka na kształt skóry i tak sprężysta, iż naj
gwałtowniej rozciągana natychm iast do pierw szego swojego stanu odskakuje i na rozerwanie j e j znacznej potrzebuje siły ”.
696 “Na ogniu topi się ...zapala się i płonie j a snym białym płom ieniem wydając wiele dymu i zapach niemiły ”. W tym opisie gumy sprężystej Profesor pod
kreśla istotną cechę elastomerów: “rozciągana natych
m iast do pierwszego swojego stanu odskakuje” . Aleksander hr. Chodkiewicz, członek Paryskie
go Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk... au
tor siedmiotowej “Chem ii” opisał interesujące nas ter
m iny w tomie V (1817):
VI. § 1561 Gumma. Klej roślinny... pozbawiony wody stanowi gumm ę (gummi), która rozpuszczona w wodzie napowrót staje się klejem. Znajduje się w wie
lu nasionach, w tzw. gum ie arabskiej ...w gumm ie drzew wiśni, śliw i brzoskwini. Tu także opisy gumy żywicznej i woskożywicy - wydzielin z roślin skale
czonych. Rozróżnienie tych produktów roślinnych na podstaw ie rozpuszczalności w w odzie i wyskoku.
IX. Kauczuk. Niektóre rośliny w Am eryce rosnące ja k to: H evea G uianensis... n a cięte w ydają z sieb ie sok...który wystawiony na przystęp powietrza i uschnię
ty stanowi znaną wszystkim gummę sprężystą czyli ela
styczną.
Istota ta sprężysta przez krajowców caoutshouk zwana na początku dopiero 18 wieku z Am eryki do Europy przyw ieziona została; zwykle je s t ona przeda- wana w postaci baniek rozmaity kształt mających, które suszone w dymie mają wejrzenie mniej więcej płowe.
N astępnie (§ 1756) autor opisuje właściwości tego
“pierw iastka roślinnego”, który jest “miękki i giętki ja k skóra, niesłychanie sprężysty, bo się znacznie roz
ciągać daje i znowu do dawnego etapu powraca, skąd imię nosi gum m y sprężystej (resina elastica), które wszelako nie słusznie mu je s t nadane, bo ciało to róż
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. £ to A t< M te n c f, nr 4
ni się od gumm ”. Niesłuszność nazwy podkreśla w zdaniu: Nie rozpuszczanie się kauczuku w wodzie je s t dowodem, iż pierw iastek ten roślinny nie je s t natury gumm.
Prawdopodobnie ta opinia uczonych była brana pod uwagę przez wszystkich następnych autorów po
szukujących swojskiej nazwy zastępującej gumę sprę
żystą (Śniadecki), gumm ę elastyczną (Chodkiewicz), a w drugiej połowie ubiegłego wieku poszukujących nazwy dla vulcanized rubber. Chodkiewicz odnoto
wał także informacje o znaczeniu praktycznym: “R zu
cając p o trosze do rozpuszczonego wrzącego wosku kauczuk drobno pokrajany takowy w nim się rozpusz
cza i stanowi p okost giętki, do wielu rzeczy przydatny.
Oleje lotne ja k np. terpentynowy, lawendowy itd. przy pom ocy ciepła rozpuszczają kauczuk, czyniąc p okost bardzo zdatny. Oleje rozpuszczone w wyskoku winnym rozpuszczają najłatwiej ten pierwiastek, a p okost z tąd pow stający bardzo rychło usycha.
Opis doświadczenia Gaugha: p a sek kauczuko
wy... przyłożony do ust... w m iarępodłużania daje na ustach coraz większe uczucie ciepła, za odpuszczaniem zaś - coraz mniejsze. To doświadczenie zapoczątko
wało prace badawcze, których wynikiem jest kinetycz
na teoria zjawiska wysokiej elastyczności.
Warto zwrócić uwagę także na zam ieszczoną w t. 3. (1816) odpowiedź Chodkiewicza na krytykę za
w artą w skierowanym do niego liście J. Śniadeckie
go: Przekonany jestem ja k najmocniej iż tworzenie no
wych wyrazów często nie właściwych i rażących ucho nie je s t potrzebne, a czasem nawet szkodliwe; lecz nie dzielę zdania Śniadeckiego naszego, aby się ślepo trzy
mać raz ju ż podanych; w miarę kształcenia się nauk i wyrazy ulepszać się muszą...Ta uwaga i do nas się od
nosi.
Prawdopodobnie od wprowadzonej przez Chod
kiewicza gummy elastycznej a nie od gum elastic Char- lesa Goodyeara pochodzi używana od lat 40. ub.w. w Warszawie nazwa gum alastyka zam iast nazwy kau
czuk. O przysw ojeniu tej nazwy dowiadujem y się z urzędowej informacji zamieszczonej w czasopiśmie
“Korespondent Handlowy, Przem ysłow y i Rolniczy”
nr 22, dnia 18 M arca roku 1843 (zał. 3). Inicjatorem wystąpienia mógł być Józef Leo Wemmer, o którym M. Kwiatkowski pisze: “w 1837 zakupił na publicznej licytacji “dawny budynek spichlerza., i za ło żył tu pierw szą w Warszawie fa brykę wyrobów z gumy ela
styczn ej”.[20] Z opisanego w yposażenia fabryki m oż
na wnioskować, że zamierzano produkować taśmy ela
styczne, prawdopodobnie także nici kauczukowe do
tych taśm i być może płaszcze typu makintosz. Czy uruchom iono produkcję? Pewności nie ma. Fabryka została zajęta za dług w 1842 r.
Początek drugiej połow y ubiegłego wieku: w Ameryce i Europie Zachodniej ju ż wykorzystuje się wulkanizację, przetwórstwo kauczuku staje się prze
mysłem, zagraniczne produkty są dostępne na Zie
miach Polskich. W tym czasie w gwarze warszawskiej
„gumą” zaczęto nazywać dorożkarza i dorożkę pierw szej klasy.
W czternastym tomie Encyklopedyi Pow szech
nej S. Orgelbranda, 1863 [21] czytamy (fragmenty):
s. 462 “Kauczuk (Caoutchuk) zwany także, lubo nie
właściwie, gumą elastyczną, w wodzie bowiem się nie rozpuszcza, znajduje się - podobnie ja k i gutta-perka - w mlecznych sokach różnych roślin ...otrzymuje się zaś szczególniej z Siphonia cahuca (Jatropha elastica) w Południowej Ameryce. Sok, do Europy przychodzi w różnych naczyniach ...
Kauczuk liczne ma zastosowania: służy bowiem do wyrabiania płat, sznurków, nici itp., do wyrabia
nia tkanin wodotrwałych i tak zwanego kauczuku wul
kanizowanego, który przerabiany bywa na najrozma
itsze bardzo użyteczne narzędzia i przedmioty, obec
nie stanowi materiał mający ważne i obszerne w sztu
kach i przem yśle zastosowania...
Do przerabiania oczyszczonego kauczuku ...słu
żą stosowne machiny do tego celu wynalezione...
s. 464 Kauczuk wulkanizowany. Przez zanurzenie w stopionej siarce kauczuk doznaje szczególnej zmiany skutkiem której połączyw szy się z pew ną j e j ilością zamienia się w nadzwyczaj elastyczną massę koloru żółtawo-szarego... je s t to kauczuk, któremu nadano nazwę wulkanizowanego, różniący się od zwykłego tern, że w niskich nawet temperaturach, p rzy których zwykły kauczuk twardnieje - sprężystość swą zacho
wuje. T.C. (Teofil Cichocki).
Z apożyczony od Francuzów kauczuk w yparł wcześniejszągwwę sprężystą i gumę elastyczną, poja
wiło się nowe zapożyczenie: kauczuk w ulkanizow a
ny, kalka ang. vulkanized rubber. Zwróćmy także uw a
gę na zdanie: “Kauczuk ...służy do wyrabiania... kau
czuku wulkanizowanego, który przerabiany bywa na najrozmaitsze ...przedmioty ”... To się powtórzy za 100 lat, zostanie zapisane słowami o nowym znaczeniu, a -meritum pozostanie nie zmienione.
Teraz szukamy gumy w “Podręcznej encyklopedii powszechnej” Adama Wiślickiego, t. III (1897) [22].
Gummi elasticum, gumalastyka, patrz Kauczuk:
“K a u c zu k (gum m i elasticum ) w ęglo w o dó r nader
Z io A tM t& U f, nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
rozpowszechniony w soku mlecznym wielu roślin, naj
więcej otrzymuje się z ...Siphonia elastica (Hevea guy- anensis). .. przez zarobienie z siarką ...i ogrzewanie otrzy
muje się kauczuk wulkanizowany ...odsilniejszej wulka
nizacji kauczuk staje się twardym (k. rogowy, ebonit), ...w 1839 wynaleziono (Goodyear) wulkanizację”.
Sto lat temu światowa produkcja kauczuku w y
nosiła około 16 tys. t/rok. W iadomości bieżące o prze
twórstwie kauczuku podawały regularnie wychodzące pisma: The India-Rubber od 1878 r., Gummizeitung od
1886 r.
N a Ziemiach Polskich jeszcze się kauczuku nie przetwarzało. W encyklopedii W iślickiego powrócił nowotwór gumalastyka, sprawdzamy jego znaczenie w słowniku warszaw skim [23]:
Guma 1. M ateria roślinna ...
Guma elastyczna albo guma sprężysta p. Guma
lastyka
Guma stwardniała, p. Ebonit
2. Albo zdrobniale: Gumka - kawałek kauczuku używany do wycierania ołówka...
Gumalastyka - tu znajdujemy 11 dalszych, na po
dobieństwo tejże urobionych wyrazów (Gumaelasty- ka, G um elastyka, G um ielastyka...) i w yjaśnienie:
“stwardniały sok mleczny z różnych roślin podzwrot
nikowych, inaczej: gum a elastyczna, guma sprężysta, kauczuk... [12]
Gumować - gum ą pow lekać, smarować gum ą płótno. Przykład użycia; “A ja k że j a ich (wąsy) p ielę
gnowałem, j a k układałem i gumowałem ”. To guma z biurka Telimeny. Gumowanie - ogr. choroba roślin ...
5. szew. Boki gumowe w kamaszach, inaczej fo lg i <Łć, gummi>
To jest to, czego szukałem, guma w dzisiejszym znaczeniu.
Śmiem twierdzić: kołodzieje i warszawscy szew
cy pierwsi zaczęli używać słowa gum a w znaczeniu vulcanized rubber. Nie skrępowani brakiem wym aga
nej od “gum mi-gum y” rozpuszczalności w wodzie po
stąpili tak, jak 100 lat wcześniej postąpił J. Śniadecki:
spolszczyli obcą nazwę na swojsko brzm iącą gumę z tą jednakże różnicą, że nadali jej nowe znaczenie, zna
czenie kauczuk wulkanizowany. Dziś to nowe znacze
nie niemal całkowicie zastąpiło to pierwsze roślinne.
Jest to przykład neologizm u semantycznego.
Inż. K. Stadtmiiller (1922) nie odnotował gumy ani boków gum owych w “ Słownictwie rzem ieślni
czym ” [24]. W w ydanym 3 lata później XXXV tomie Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej [25]
pod wyrazem hasłow ym K auczuk, w części K auczuk
w technice opisującej wyroby, znajdujemy nazwy: tka
niny nieprzemakalne, makintosze, rury kauczukowe, kalosze gumowe, nitki kauczukowe, gąbki i (produko
wane we Francji) piłki, baloniki i lalki gumowe.
W następnym roku (1904) w Warszawie powstała
“Fabryka uszczelnień, wyrobów azbestowych i gumo
w y ch” R. Tschakert i S-ka. P rzym iotnik gum owy wchodzi do nazwy przedsiębiorstwa, zaczyna się nowy okres; na Ziemiach Polskich powstaje przem ysł gu
mowy.
4. 19 11-19 3 9 - rynek wolny
Lata 1911-1939 to okres inwestowania w docho
dowy przem ysł gumowy, także w Polsce. W tym cza
sie powstały fabryki: Fabryka W yrobów Gumowych 5 . A. w W olbrom iu (1911), “B rage” w W arszawie,
“Kauczuk” w Bydgoszczy (1921), “PePeGe” - skrót od “Polski Przem ysł Gum owy” w Grudziądzu (1923),
“Gum ina-Rubber” i “Wargum” w Warszawie (—1928),
“ R ygaw ar” w W arszawie, “P iastów ” w Piastow ie, A ngielsko-polski przem ysł gumowy “Gentlem an” - Łódź, “ Schweikert” - Łódź, Semperit - Kraków, “Wu- deta” - Krosno, “ Sanok” - w Sanoku - wszystkie z ini
cjatywy prywatnej. W 1931 r. do rejestru handlowego została w pisana Fabryka Opon, Dętek Sam ochodo
wych i Rowerowych “Stomil” S.A. w Poznaniu - po
wstała z inicjatywy rządu.
Niemal z dnia na dzień kauczuk, materiały po
mocnicze, maszyny produkcyjne, czynności, operacje, procesy stały się rzeczyw istością tu, w Polsce, a mimo to nie ukazała się żadna książka o gumie [26], zamiesz
czono tylko notatkę w encyklopedii [27] pod hasłem kauczuk. Przyczyna - ochrona w łasnych interesów przed konkurencją, niechęć ujawniania wiadomości o m etodach produkcji. W śród pracowników fizycznych zaczyna się tworzyć ję z y k środowiskowy - mówiony, jego ślady będą odnotowane dopiero po 1945 r. Jest on pochodną języka specjalistów; przeważnie zagra
nicznych majstrów. Do języka środowiskowego m oż
na zaliczyć też język przem ysłow ców -handlowców dających ogłoszenia w prasie i czasopiśmie jakie się wówczas ukazało [28]. Był to wydawany przez W ła
dysława Diamanda “Biuletyn dla przem ysłu gumowe
go”, którego 4 num ery z roku 1937 znajdują się w Bi
bliotece Publicznej m. st. Warszawy. Jest to dwutygo
dnik formatu A4 - kilkanaście stronic maszynopisu uwielokrotniane powielaczem spirytusowym. W ydaw
ca był zarazem tłumaczem, kompilatorem i redakto
rem czasopisma. Jego styl, słownictwo i temperament
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S C aA tavK & U f nr 4
dobrze oddaje artykuł o “Konkurencji m iędzy prze
mysłem gum owym i przem ysłem mas plastycznych”
(zał. 4). Informacje czerpał z czasopism zagranicznych (m.in. “Rubber A ge”), redagow ał szybko, pisał głów
nie o rynku, cenach, cłach, materiałach. Podał intere
sujące informacje o produkcji sadzy w Polsce, o pro
dukowanych (w świecie) kauczukach syntetycznych, o ograniczeniach finansowych na import kauczuku.
Opisując sadze używ ał określeń: sadze aktywne, sa
dze nieaktyw ne. Pisząc o oponach rowerowych w ypo
wiedział charakterystyczne dla ówczesnych stosunków zdanie: <(Psucie jako ści dla zwiększenia obrotów nie może być metodą... ”. Swój “produkt” w ycenił nisko (6 zł/mies =~1,20$), a mimo to zaprzestał wydawania pisma z powodu braku abonentów. Przemysłowcy czy
tali te same czasopisma w oryginale, nie potrzebowali tłumacza.
K ilka przykładów stanu słow nictw a w latach m iędzyw ojennych [28]:
...softenedrubber (kauczukzm iękczony)...celem wynalazku je s t oszczędność na sile i czasie pra cy p rzy mastykacji gumy... (wyraźne wpływy języka angiel
skiego - A. Ż.)
- <(Sposób obróbki cieplnej materiałów a zwłaszcza masy gum owej ” (opis patentu)
- “Sposób wprowadzenia środków wulkanizacyjnych lub przyspieszaczy do mieszaniny kauczukowej ” - (opis patentu)
- “K lejprzeznaczony specjalnie do mieszanek kauczu
kowych i fabrykacji g u m y ” (opis patentu, 1936).
W 1937 r. Związek Inżynierów Chemików R.P.
zaczął wydawać “Przegląd Chemiczny”, w którym za
mieszczano artykuły interesujące także pracowników przemysłu gumowego. M.in.:
- M ilewski J. “Obecny stan techniczny i gospodarczy zagadnienia syntezy kauczuku ” [29];
- Patryn T. “S a d za ” [30]. Autor używa wyrażeń: sa dze krótkie i sadze długie w znaczeniu: sadze o nierozwiniętej i sadze o rozwiniętej strukturze.
W 1936 r. została zaw arta um ow a licencyjna pomiędzy “Stomilem ” Poznań i am erykańską General Tire a. Rubber. Comp., w ram ach tej um owy dwaj polscy inżynierowie: chemik Henryk Saganowski i mechanik Józef Becker wyjechali do USA na prakty
kę. Z owoców tej um owy czerpaliśmy przez lata po wojennej przerwie.
5 .19 4 5 - trud pisania
(Ze w zględ u na zn aczn ą ob jętość rozdział 5 zostanie zam ieszczon y w jed n ym z n astęp n ych nu
m erów “E la sto m eró w ” R ed.)
6 .0 ograniczonym zaufaniu do encyklopedii*
Słowa - nowotwory, używane początkowo przez wąskie grono specjalistów tw orzących now ą gałąź nauki lub techniki, w miarę rozwoju tej gałęzi i w zro
stu społecznego zainteresowania wynikami działalno
ści specjalistów przechodzą z języka środowiskowe
go do ogólnego. Słowniki i enfcyklopedie, w których te nowotwory są zamieszczone i objaśnione stają się dla społeczeństwa podręcznym źródłem wiadomości, a dla autora notatki świadectwem wystawionej na w i
dok publiczny wiedzy o danej dziedzinie. Przekaz taki jest informacją, a informacja może być rzetelna lub mylna, wyczerpująca lub powierzchowna, aktualna lub przestarzała... Takich par przym iotników m ożna ze
staw ić w iele, zaw sze b ęd ą to oceny uogólnione. In form acja je s t bowiem tow arem nietypow ym , nie da
jący m się w staw ić w norm y jak ościow e z d o p usz
czaln ą to le ran c ją odchyłek. C hcielibyśm y - czy ta
ją c y i - piszący o technice, aby inform acja była ak
tualna, rzetelna i dobrze zredagowana.
W poprzednich rozdziałach przedstawiliśmy ety
mologię i znaczenie wyrazów/wyrażeń opatrzonych faktycznie lub domyślnie kwalifikatorem gum. W tym spróbujemy sprawdzić ich obiegowe znaczenie i uży
cie. Jako teren penetracji obieramy “N ow ą encyklo
pedię powszechną” t. 1 - 6, PWN, Warszawa, 1995- 1997 (skrót NEP) [14] z m ożliw ością porów nań o p i
sów w E ncyklopedii pow szechnej t. 1- 4, - 1976 (E P ), M ałej e n c y k lo p e d ii p o w sz e c h n e j - 1959 (M EP) i Słow nika jęz y k a polskiego - t. 1-3, 1988- 1989 (SJP) tegoż w ydaw nictw a. W ybór u z asad n ia
my w yłącznie praktycyzm em : przyjm ujem y, że en
cyklopedia pow szechna je s t pow szechnie d o stęp na, w ięc nie m usim y przepisyw ać całych opisów w yrazów hasłow ych, w ystarczy p rzedstaw ić an a li
zow ane ich fragm enty. A lfabetycznie u szereg ow a
ne hasła zw aln iają nas także od podaw ania nr tom u i nr stronicy. W ynik analizy p rzedstaw iam y w try bie “naszym zdaniem ” (NZ), czyli n ie ja k o o rzek a
nie, ocenianie, a tym bardziej popraw ianie tekstów, bo m am y w pam ięci prof. W. D oroszew skiego zda
nie o “p op raw iaczach ” :
...„(ich) najmocniejszymi atutami pow inny być:
znajomość historii języka, zdrowy rozsądek i nieprze- cenianie samego siebie” .
* Tytuł jest plagiatem
S tc te tM te r u f nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
K a u c zu k natu raln y
NEP: “W wyniku wulkanizacji kauczuku natu
ralnego otrzymuje się gumę stosow anąjako surowiec do produkcji opon... oraz innych wyrobów ”.
NZ: guma nie jest surowcem (p. SJP), guma jest tworzyw em sztucznym . Wyraz “gum a” jest ogólną nazw ą m ateriału o szczególnej elastyczności, rozcią
gliwości itd. w pewnych sytuacjach (sytuacyjnie) bywa używany zastępczo zam iast nazwy konkretnego w y
robu (...koła na gumach - koła o obręczach gumowych, pękła guma - pękła dętka gumowa, itp.) W formie zdrobniałej gumka oznacza (sytuacyjnie) gumkę do ścierania, gumkę do majtek, recepturkę. Najczęściej występuje jako przy dawka przym iotna (gumowy) lub przyim kowa (z gumy). W łaśnie ta przyimkowa forma przydawki utw orzona wg wzoru “wyroby z drewna”
sugeruje, że istnieje guma jako m ateriał - półfabrykat, z którego metodami wykrawania, odlewania itd. w y
twarza się wyroby z gumy. Tak bywa, ale niezmiernie rzadko. M ylne nazywanie gumy “surowcem do pro
dukcji” przyczynia się do podtrzym ywania pokutują
cego w społeczeństw ie m niem ania, że starą gumę można użyć jako surowiec i przetopić na nowe w yro
by. Przydawka przym iotna nie wzbudza tego kierun
ku myślenia, raczej przywołuje inne przymiotniki: wąż gumowy (giętki, elastyczny).
K a u czu ki syntetyczne
NEP.: “Z kauczuków syntetycznych term opla
stycznych nie poddanych wulkanizacji można otrzy
mać wyroby o właściwościach g u m y ”.
N.Z.: tworzywa syntetyczne nazwane tu kauczu
kami syntetycznym i term oplastycznym i w literaturze specjalistycznej nazywane są “termoplastycznymi ela
stom eram i”, w tekstach skrótem TPE. Jest to grupa nowych polimerów, zalicza się ją do elastomerów, obok takich jak kauczuki i guma.
M ylne je s t też tw ierdzen itC m o żn a otrzym ać wyroby o właściwościach g u m y ”: TPE ogrzane po
wyżej tem peratury m ięknienia fazy twardej ulegają całkowitej deformacji, stopieniu, w rozpuszczalniku typowym dla danego polim eru rozpuszczają się, pod
czas gdy guma z tego samego (chemicznie) m ateriału tylko pęcznieje ograniczenie. To wielka różnica!
G um a (łac.)
NEP.: ...właściwości gum y zależą od rodzaju i ilości składników mieszanki gumowej ...do składni
ków... należą ...wypełniacze.
NZ nazwa wypełniacze została tu użyta błędnie, bowiem w języku środowiskowym branży gumy ozna
cza ona część składow ą opony samochodowej, część
w ypełniającą przestrzeń, jaka się tworzy podczas kon
fekcjonowania opony pom iędzy zbiegającymi się nad drutów ką warstw am i osnowy (rys. 2).
R y s . 14.27-7. O g ó ln y sch e m a t b u d o w y o p o n y : i — pnsek o c h ro n n y , 2 — d ru tó w k ą , 3 — iz o la c ja d ru tu , 4 — o w ljk a , 5 — w y p e łn ia c z , 5 — w czep (2, 3, 4, !i, fl — tw o rzy sk rz y d e łk o ), 7 — b o k b ie żn ik a, 8 — b ie ż n ik , 9 — ro w k i rze źb y p r z e c iw ś liz g o w e j, JO — czoło b ie ż n ik a , 31 b a rk b ie ż n ik a , 12 — gu m a m ięd zy w a rs tw o w a , 13 — sto p k a , 14 — p ię tk a , 15 — n o sek , 15 — p o d k ła d , 17 — o sn o w a,
18 — p a se k g u m o w y .
Rys. 2. Kopia rysunku zamieszczonego w Kalendarzu Chemicznym, P W T 1955 cz. II, t. 2 s. 343
N atom iast do składników m ieszanki gumowej należą napełniacze. Wobec tego, że ta pom yłka jest nagminnie popełniana przez okazjonalnych tłumaczy, a szczególnie przez specjalistów od przetwórstwa ży
wic, różnice znaczeń wyjaśnim y przy omawianiu w y
razu napełniacze.
O gum ienie
NEP ”opony samochodów wyścigowych zwane slickami są pozbaw ione bieżnika ”. Zauważmy:
- slick (ang.) - gładki, powierzchnia gładka - pozbawić - spowodować utratę czegoś (SJP)
NZ: opis sugeruje czynność usuw ania rzeźby bieżnika oraz, z braku podania innych ważnych cech opon wyścigowych, uspraw iedliw ia jazdę na oponach ze startym ponad miarę bieżnikiem.
NZ tych sugestii nie zawiera zapis ...opony sa
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S io A to m e n y nr 4
m ochodów wyścigowych - specjalne, gładkie, o gład
kim bieżniku. N ow otw ór “slicki” zbędny.
Regeneracja
NER: “regeneracja - przyw racanie niektórych właściwości materiałom (n.p. elastyczności gumie) ”.
NZ opis jest mylący, sugeruje, że m ożna stary przed
miot gumowy oddać do regeneracji w celu przyw ró
cenia mu elastyczności. Nic z tych rzeczy, żadnego podobieństwa z odświeżaniem aktywności katalizato
rów być nie może.
R egeneracja - w języ k u środow iskow ym b ran ży gumy oznacza proces technologiczny w y tw arza
nia regeneratu ze zużytej gum y (np. z opon o sta r
tym bieżniku lub przeciętej osnow ie). W w yniku tego procesu otrzym uje się m ateriał, który m oże być dodany do niektó ry ch m ieszanek gum ow ych p rze znaczonych na w yroby o n iskich w ym aganiach j a kościow ych.
Sadza biała
N azw a: sadza b iała to typow y p arad ok s, w słow nictw ie branży gum y nie używ any. B iałe na- pełniacze aktywne krzem ionkow e to nie tylko “krze
m ionka piro g en iczn a” , bardzo droga i używ ana w w yjątkow ych przypadkach, ale także “krzem ionka strącana” produkow ana i używ ana w dużych ilo ściach. O statnio krzem ionka strącana m od y fiko w a
na chem icznie zastępuje sadzę (w pew nym p ro ce n cie) w m ieszankach na bieżniki opon. K rótki opis krzem ionki p iro g en iczn ej zaw iera b łęd n e m iano (zam iast nm n a p isa no /urn, p o w ię k sz a ją c e 1000- krotnie w ielkość cząstek).
N apełniacie
NER: brak opisu, odsyłacz do hasła wypełniacze Wypełniacze, napełniacze, obciążniki
N E R : “Substancje stałe aktywne lub obojętne do
dawane (m. in. w postaci proszków, włókien...) do mie
szanek gum ow ych...
NZ: pom inięcie w yrazu hasłow ego n ap ełn ia
cze jak o nazw y m ateriałów o w yraźnie określonej odrębności, przesu nięcie go do grupy m ateriałów tak różnych ja k w ypełniacze i obciążniki m ogłoby być uspraw iedliw ione, gdyby nastąpił zanik ich p ro dukcji, stosow ania i funkcji, ja k ą sp ełn iają w p rze m yśle. A je s t w ręcz przeciw nie: w m iędzyczasie (1959-1988) n astąpił ogrom ny postęp w badaniach, produkcji i stosow aniu nap ełniaczy do kauczuków . W w yrobach gum owych napełniacze stanow ią około 30% masy, n ad ają w yrobom z kilku dziesięciu ro dzajó w k au c zu k ó w s y n te ty c z n y c h o d p o w ie d n ie w łaściw ości fizyczne. Bez now ych kauczuków i n a
pełn iaczy niem ożliw y byłby w spółczesny rozw ój techniki. C zytając opisy w yrazów hasłow ych: na pełniacze, w ypełniacze, sadza, kopeć (tu użyto n a
zwy napełniacze), krzem ionka, krzem u dw utlenek, sadza biała - odnosi się wrażenie naukowego zastoju i niedostrzegania różnicy znaczenia wyrazów: napeł- niacze-wypełniacze, także brak odniesień do źródeł.
Co znaczą te wyrazy w języku środowiska już podali
śmy (p. guma), teraz wyjaśnimy, dlaczego.
Czasowniki: napełnić, napełniać, wypełnić, w y
pełniać (zapełnić, zapełniać itd.) należą do wspólnego gniazda synonimicznego, w słowniku [25] p. wyraz hasłowy napełniać. Różnicę znaczenia tych synoni
mów pokazują zaczerpnięte z tego źródła i SJP przy
kłady:
- wypełniać: lukę, salę, beczkę wodą, teczkę książkami - napełniać: balon gazem, spiżarnię żywnością, izbę dy
mem, powietrze krzykiem. Napełnić kogoś radością.
W ypełnia się w ym ierną przestrzeń konkretnym materiałem, napełnienie wnosi ponadto zauważalny lub w yczuw alny pozam aterialny efekt: lotność (gazu), pew ność o kresu dosy tu (ży w ność), szk od liw ość (dymu), zaniepokojenie (krzykiem).
Domieszki (sadza, krzem ionka strącana, piroge
niczna, kaolin itd.) są dodawane do kauczuku, bo przy
dają m ieszankom gumowym korzystnych właściw o
ści przerobowych a gumie pożądanej mocy, w ytrzy
małości, odporności itd. One nie wypełniają przestrze
ni, razem z m ateriałem do którego zostały dodane, z nim zmieszane, stanow ią now ą jakość.
Nazw a napełniacze była i jest używana przez wszystkich autorów znających słownictwo środowi
ska gumy z praktyki, także przez autorów, dla których różnica znaczenia tych dwóch synonimów jest wyczu
walna, oczywista. Tak np. tej nazwy używali: prof. S.
Porejko [44,42], mgr inż. A. Paraszczak [26], prof. S.
Kiełbasiński [3], mgr inż. S. Chudzyński [32], auto
rzy monografii o napełniaczach mieszanek gumowych [33] i wielu innych autorów [43]. Dla tych, którzy nie wyczuwają różnicy znaczeń proponujemy doświadcze
nie: w czwartym wersie przytoczonego fragmentu “Hi
storii ostatniego zajazdu na Litw ie...” prosimy zastą
pić “napełniła” przez “w ypełniła” :
...“Telimena otwiera petersburskie składy, Dobywa flaszki perfum, słoiki pomady, Pokrapia Zosię wkoło w yborną perfum ą (Woń napełniła izbę), włos namaszcza gumą...
(A.M.)
S fa a tM t& U f' nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
7. O projekcie normy PN-ISO 1382. Guma. Terminologia
Projekt normy jw. otrzymałem od Redakcji “Ela
stom erów”, wykorzystuję go w niniejszym opracowa
niu jako publikację o szczególnym dla sprawy zna
czeniu. Jest to tłum aczenie na język polski oficjalnej w ersji trzyjęzycznej norm y m iędzynarodow ej ISO 1382:1996 (E/F/R), wydanie trzecie. Została o n zp rze
tłumaczona przez Polski Kom itet Normalizacyjny i ma ten sam status, co wersje oficjalne. Jest faktem, że pracownicy branży gumowej a także redakcje wydaw
nictw specjalistycznych od dłuższego czasu odczuwają brak słownika term inów i wyrażeń zaliczanych do lek
syki specjalności kauczuku i gumy. Potrzeba stworze
nia słownika jest teraz dodatkowo wzmocniona przy
jęciem strategii w łączania polskiej nauki i techniki do struktur m iędzynarodowych.
Dobrze się stało, że Polski Komitet N orm aliza
cyjny wyszedł naprzeciw tej potrzebie. Ma on długo
letnie doświadczenie w pracy nad jakością słownic
twa technicznego: w tym roku upływa 75 lat od po
wstania w W arszawie, tuż po pierwszej wojnie świa
towej (1923 r.) Kom isji Polskiego Słownictwa Tech
nicznego Akademii Nauk Technicznych, w pracach tej Komisji pew ną rolę odegrał PKN [1].
W przyszłym roku obchodzić będziem y setną rocznicę utworzenia (w 1899 r.) Wydziału Słownic
twa Technicznego przy Stowarzyszeniu Techników w Warszawie. N iech przypom nienie tych historycznych faktów pomoże wzm óc prace nad przygotowaniem i wydaniem dobrego słownika wąskiej lecz gospodar
czo ważnej branży.
Cel wydania słownika jest znacznie szerszy niż tylko doskonalenie kom unikacji wewnętrznej środo
wiska. We wstępie do projektu normy (s. 5) czytamy:
“Niniejsza norma międzynarodowa pow inna być p o mocą dla osób niew prow adzonych w term inologię dotyczącą gumy. Pow inna ona również być przew od
nikiem p rzy wyborze zalecanych terminów, stosow a
nych w innych normach międzynarodowych, ja k rów
nież w publikacjach i sprawozdaniach dotyczących gumy
W tym opisie bardzo istotne znaczenie ma pas
sus: w innych normach międzynarodowych.
Do tych innych zalicza się przede wszystkim normy techniczne, które załączone do umów handlo
w ych sta ją się dokum entem techniczno-praw nym określającym właściwości (np. rodzaj materiału) lub
wym agania ilościowe (np. wym iary) jakim powinien odpowiadać dany przedmiot. N iepopraw ne wyrazy i wyrażenia w normach m ogą stać się przyczyną niepo
rozum ień a nawet strat.
P rojekt norm y zaw iera 383 w yrazy (w yraże
nia) angielskie z dziedziny specjalności kauczuku i gumy, ich rów noznaczne odpow iedniki leksykalne francuskie i rosy jskie oraz proponow ane polskie.
Dużo - a przecież nie w szystkie nam znane. Nie leży w intencji autora dokonyw anie oceny p rojektu p o l
skiej norm y, to by w ykraczało poza zakres m yśli przew odniej artykułu, k tó rą je s t - przypom nijm y - rozw ój ję z y k a środow iskow ego przy zachow aniu znanych reguł popraw nościow ych. Ale nie m ożna pom inąć okazji, by w łaśnie na tych w jak im ś stop
niu “nobilitow an ych znaczeniem u rzęd u ” je d n o s t
kach spraw dzić przydatność om ów ionych wcześniej reguł. Do tego w ystarczy 10 w ybranych w yrazów - haseł.
T ytuł norm y:
Guma - terminologia Rubber - vocabulary Caoutchyouc - vocabulaire K a y n y k - cnoeapb
W opisie zakresu norm y (s. 6) stw ierdza się:
“wszystkie terminy są rzeczownikam i, je że li nie za
znaczono innej części m o w y”. Ta uwaga ma istotne znaczenie odnośnie do wyrazów angielskich, które bez zmiany formy zapisu m ogą pełnić różne funkcje w zdaniu lub wyrażeniu.
Uwzględniając to zastrzeżenie rubber znaczy tu:
India rubber, czyli kauczuk [15].
Vocabulary J. Stanisławski tłum aczy [34]:
1. słownik (słowniczek) specjalistyczny (do danego tekstu),
2. słownictwo; zasób (dobór) słów Otrzymujemy:
ru b b er-vocab u lary= k au czu k -słow n ik (słow nictw o) To tłum aczenie jest zgodne z jednoznacznym i (z hasłem angielskim) wyrażeniami w językach francu
skim i rosyjskim. Wyraz term inologia ma inne zna
czenie [SJP].
287. Rubber - kauczuk - caoutchouc - KayuyK M imo zgodności wyrazów: polskiego, francu
skiego i rosyjskiego wieloznaczność rubber dopusz
cza, a definicja sugeruje, że opisanym elastomerem (materiałem) jest kauczuk lub mieszanka gumowapod- wulkanizowana lub guma. Prześledźmy dwa opisy:
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. nr 4
1. Z projektu normy:
“elastomer, który może być lub ju ż je s t doprowa
dzony do takiego stanu, w którym staje się praw ie nierozpuszczalny (lecz może ulegać pęcznieniu) we wrzącym rozpuszczalniku, takim ja k: benzen, me- tylo-etyloketon i mieszanina azeotropowa etanolu i toluenu”
2. Z “Glossariusza gumy przem ysłow ej” [35] podają
cego term iny dawne, tj. publikow ane przed więcej niż 15 laty (licząc od 1969 r.) w środowisku w y
twórców różnych artykułów technicznych w A n
glii (p. zał. 5):
“material, który może być lub ju ż je s t zm odyfiko
wany do takiego stanu, w którym staje się zasadni
czo nierozpuszczalny, lecz może pęcznieć we wrzą
cym rozpuszczalniku takim jak: benzen, metylo-ety- lo keton i azeotrop etanolow o-toluenow y” (tł. AŻ) O w yborze polskiego odpowiednika dla tak opi
sanego angielskiego ru b b er decyduje odpowiedź na pytania:
1. Co może być zm odyfikowane?
2. Co ju ż jest zm odyfikowane do takiego stanu, że nie rozpuszcza się w wymienionych rozpuszczalnikach a tylko pęcznieje: kauczuk czy guma?
NZ: odpowiedź na 1. - kauczuk odpowiedź na 2. - guma
A więc: 287 R u b b er - k au czu k , gum a - ...
Tę dwoistość znaczenia słowa rubber w yjaśnili
śmy w rozdziale 2.
321. Stiffener - przeciw zm iękczacz
Przeciwzmiękczacz - nowotwór zbudowany wg wzoru (np.): przeciwciało, przeciwciężar, przeciwjad, a więc oznacza substancję lub środek działający prze
ciw zmiękczaczowi, co nie odpowiada znaczeniu sło
wa stiffened W prawdzie słownik techniczny polsko- niemiecki zawiera to hasło i podaje:przeciwzmiękczacz (gum.) - Verstdrker m., Verstdrkermittel n ., to jednak w części niemiecko-polskiej te rzeczowniki są tłum a
czone: napełniacz aktywny, napełniacz wzmacniają
cy, a nie przeciwzm iękczacz.
Stiffener wg różnych słowników ma znaczenia:
usztywniacz [37], substancja usztyw niająca [34]. W słowniku [38] stiffener nie występuje, jest natom iast równoznaczne mu hasło stiffening agent - czynnik usztywniający.
NZ: p rzeciw zm ięk czacz nie jest rów n ozn acz
ny z ang. Stiffen er.
Nie zauważyliśmy, aby w tym znaczeniu był uży
wany w środowisku branży.
62. Colourant - kolorant
Kolorant - słowo w języku środowiskowym nie używane, nowotwór zbędny gdyż znaczeniow o nie wnosi nic więcej od używanego i przyswojonego barw
nika. Barwnik ma form ant przyrostkow y wyraźnie w skazujący na czasownikowe pochodzenie w yrazu (barwić - zabarwiam). Kolorant przez form ant -ant kojarzy się z: mistyfikant, pozorant itp. Z tymi skoja
rzeniami jest zgodny czasownik koloryzować.
33. Batch - nam iar
W języku mówionym środowiska słowo namiar zwyczajowo znaczy: um ieszczone w pojem niku (lub na taśmie zasilającej mieszarkę) odważone składniki mieszanki gumowej (podawane do otworu zasypow e
go lub na walcarkę), przeznaczone do wykonania por
cji mieszanki (półfabrykatu). Stanowią one całość lub część tego, co się “w sadzi” do mieszarki (lub na w al
carkę) czyli wsadu. Słowniki tłum aczą batch różnie:
szarża [38], partia towaru [34], partia materiału [39], porcja i in. [40]. Z tych najlepiej jednostkow y proces wytwarzania m ieszanek oddaje porcja - słowo o w y
raźnie zdefiniowanym znaczeniu w języku pow szech
nym, namiar ma znaczenie wyłącznie środowiskowe.
NZ: poszerzy informację zapis:
b atch = porcja (m ieszan k i), nam iar
35. Blank = konfekcja, w sad
Konfekcja - w fabrykach produkujących obuwie gumowe m etodą “konfekcjonowania” czyli “sklejania z części” słowo (żargon) określające zbiorowo części.
Tu użyte błędnie, m oże być p rzy czy n ą pom yłek.
Z zaleconych przez [34] wyrazów (surówka, półfabry
kat, wykrojka, wykrój) znaczeniowo najbliższa jest wykrojka^ Dobór polskiego odpowiednika ang. w y
razu blank powinien być poprzedzony zebraniem opi
nii od pracowników fabryk.
Jaka m ieszanka?
W języku środowiskowym mamy:
- mieszankę gum ową czyli taką, w skład której w cho
dzą wszystkie składniki niezbędne do jej zwulka- nizowania w określonych warunkach i nadania wul- kanizatow i (gumie) oczekiw anych właściw ości, oraz
- mieszankę kauczukow ą czyli ta k ą w której kauczuk pełni rolę lepiszcza, modyfikatora właściwości m a
teriału nie poddawanego wulkanizacji.
Terminu “m ieszanka” używa się skrótowo tylko wtedy (w sytuacji, tekście), gdy okoliczności lub kon
