Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo

DZIEJE OSADNICTWA

NA TERENIE

WSPOŁCZESNYCH /

GMIN

GDYNIA I KOSAKOWO

oo. Xlll ^DO XV ^WlEl(U

STUDIA I MATERIAŁY MUZEUM MIASTA GDYNI SERIA: li. STUDIA I MONOGRAFIE NR 2

TOMASZ REMBALSKl

0Z1EJE OSADN1CTWA

NA ~EREN1E

WSPOŁCZESNYCH

, GM1N

GDYN1A 1 KOSAKOWO OD Xlll ^DO XV ^WlEKU

GDYNIA 2006

Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku wydanie pierwsze

Copyright ^© by Muzeum Miasta Gdyni Copyright © by Tomasz Rembalski

Projekt okładki:

Daniel Markowski

Na frontyspisie:

Tabula Geographica exhibens districtum inter Weichselmundam et promontorium Reesehoeft, una cum delineatione littorum vicinorum nec non Classis Svedicae, qua sub duetu Exellentiss Dn. Com. Caroli Gustavi Wrangelii potrus Dantiscanus, Sinus Bautzensis, una cum oppidoeiusdem nominis eingebatur A⁰ 1655. Milliare Ger- manicum commune sive 1800 perticae. FD Lapointe Sculp (fragment)

Redakcja:

Wioleta Rembalska

Skład:

Marek Smoliński

ISBN

83-905656-8-4

Wydawca:

Muzeum Miasta Gdyni ul. Starowiejska 30 81-356 Gdynia

tel./fax. 62190 73, 6216218 muzeum.mmg@wp.pl

Spis treści

Wykaz skrótów ... 7

Od Autora ...

9

Wstęp

...

11

1. Temat, cel i zakres pracy ... 11

2. Stan badań . . . ... 11

3.

Źródła

. . . ... 15

4. Metoda i konstrukcja pracy ... 18

Rozdział I

Warunki geograficzne i

ślady

najstarszego osadnictwa ...

21

Rozdział II

Stosunki polityczne i

kościelne

...

38

1. Struktura administracyjna ... 3 8 2. Stosunki kościelne . . . ... 43

3. Spór o Kępę Oksywską . . . ... 50

Rozdział III

Dzieje

średniowiecznych

osad z terenu

współczesnej

Gdyni i

północnej części Kępy

Oksywskiej ...

69

1. Bargi

I

Barkocino . . . ... 69

2. Chylonia . . . ... 71

3. Cisowa . . . ... 76

4. Dębogórze . . . ... 79

5. Gdynia . . . ... 82

6. Gogolewo . . . ... 91

7. Grabówek . . . ... 92

8. Gradolewo . . . ... 95

9. Grisca . . . ... 96

1

O.

Januszewo

I

Popendorf . . . ... 97

11. Mały Kack . . . ... · ... 99

12. Wielki Kack . . . . ... 107

13.Kiedrzyno . . . ... 110

14. Kochowo . . . ... 111

15. Kolibki . . . ... 114

16. Kosakowo . . . ... 115

17. Mechelinki i Niemichowo ... 117

18. Mosty . . . ... 120

19.Nasięcino . . . ... 124

-5-

20. Niebudowo

I

Wasino . . . 126

21. Obłuże . . . .. . . 127

22. Oksywie . . . 128

23. Pierwoszyno . . . 134

24. Pogórze . . . 137

25. Przymorze

I

Wojska . . . 138

26. Redłowo . . . ... . . . 139

27. Skrobotowo

I

Chwarzno . . . 142

28. Sławęcin . . . 147

29. Wiczlino . . . 148

30. Witomino . . . 149

31. Zbikowo . . . .... . . 156

32. Zbychowo . . . 157

Rozdział IV

Stosunki

własnościowe,

ustrojowe i gospodarcze ...

¹⁶⁰

1. Przemiany własnościowe . . . 160

2. Wielkość, ustrój i powinności osad . . . 167

a) Wielkość . . . 167

b) Ustrój . . . 171

c) Ciężary i sądownictwo prawa książęcego . . . 173

d) Dobra rycerskie na prawie polskim . . . 176

e) Wsie czynszowe (kmiece) na prawie niemieckim. Powinności ich mieszkańców . . . 176

f) Wsie zagrodnicze i folwarki na prawie niemieckim . . . 182

g) Sołtysi we wsiach na prawie niemieckim . . . 182

h) Dobra rycerskie na prawie niemieckim . . . 18 8 3. Karczmy i młyny . . . 191

4. Rybołówstwo . . . 197

5. Lasy . . . 203

Zakończenie . . . 204

Spis map, tabel i ilustracji . . . 209

Indeks osobowy . . . 211

Indeks geograficzny . . . 216

Bibliografia . . . 224

Zusammenfassung . . . 241

-6-

Wykaz skrótów

AD - Archiwum Diecezjalne

AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AP - Archiwum Państwowe

ASPK -Akta Stanów Prus Królewskich, t.

J-IY,

wyd. K. Górski i M. Biskup BG PAN - Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk

CPD - Codex Pomeraniae diplomaticus, hrsg. von K.

F.

W Hasselbach, J. G.

L.

Ko- segarten,

F.

Baron von Med em, Greifswald

184 3 -185 4

FTNT - Fontes Towarzystwa Naukowego w Toruniu

KD P - Kodeks dyplomatyczny Polski, t.

II,

cz.

1

i

2,

wydali L. Rzyszczewski i A. Muczkow- ski, Warszawa

1848-852

KDW -Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t.

II,

wyd. I. Zakrzewski, Poznań

1878

KH - Kwartalnik Historyczny

KKG - Księga komturstwa gdańskiego, wyd.

K.

Ciesielska i I. Janosz-Biskupowa,

Warszawa-Poznań-Toruń

1985

MAG - Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

MHDW - Monumenta Historica Dioeceseos Wladislawiensis MK - Metryka Koronna

MKart. - Monastica Kartuzy

MPH -Monumenta Poloniae Historica, t.

4,

Lwów

1884

MRPS - Matricularum Regni Poloniae summaria, t.

I - IV,

wyd. T. Wierzbowski, Warszawa

1905-1910

MŻ

- Monastica

Żukowo

P - I'ommerellisches Urkundenbuch, hrsg. M. Perlbach, Danzig

1882

PH - Przegląd Historyczny

Por. - porównaj

PrUB - Preu{lisches Urkundenbuch, Bd.

I-V,

hrsg. von R. Philippi, A. Seraphin, M. Hein,

E.

Maschke, H. Koeppen, K. Conrad, Konigsberg-Marburg

1882-1975

PSB - Polski słownik biograficzny, t.

1-28,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk -Łódź

1935-1985

Reg. - regest

RG - Rocznik Gdański RGdy- Rocznik Gdyński RH - Roczniki Historyczne Rozdz. - rozdział

RTNT- Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu

RTPNP - Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego

SBPN -Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t.

1-4,

Suplement

1,

pod red. Z.H. Nowaka, Gdańsk

1992-1998

Sygn. - sygnatura

ZH - Zapiski Historyczne

ZHVM - Zeitschrift des Historischen Vereins fur den Regierungsbezirk Marien- werder

Zob. -

zobacz

ZTNT -

Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu

ZWG -

Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins

Od Autora

Książka, którą oddaję Państwu do rąk jest nieznacznie zmodyfikowaną wersją dy- sertacji doktorskiej, powstałej w latach

1999-2004

w Instytucie Historii Uniwer- sytetu Gdańskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Błażeja Sliwińskiego, który czu- wał nad moimi badaniami historycznymi począwszy już od pracy magisterskiej i przez wiele lat udzielał mi wszechstronnej pomocy. Za to w tym miejscu składam mu gorące podziękowania.

Na obecny kształt pracy miały wpływ uwagi i recenzje prof. dr. hab. Stanisła­

wa M. Zajączkowskiego z UŁ oraz prof. dr. hab. Andrzeja Grotha z PAP, którym

również chciałbym wyrazić podziękowanie. Za pomoc i cenne uwagi dziękuję pra- cownikom naukowym Zakładu Historii Średniowiecza Polski i Nauk Pomocni- czych Historii UG: dr hab. Beacie Możejko, dr. Sobiesławowi Szybkowskiemu oraz dr. Markowi Smolińskiemu.

Książka ta nie mogłaby powstać bez przychylności mojej przełożonej, dyrektor Muzeum Miasta Gdyni - mgr Dagmary Płaza-Opackiej. Dzięki Jej wsparciu mo- głem prowadzić liczne kwerendy w bibliotekach i archiwach w Gdańsku, Pelpli- nie, Warszawie, Bydgoszczy i we Włocławku. Prowadzenie kwerend z pewnością ułatwiały mi fundusze ze stypendiów ufundowanych przez Prezydenta Miasta Gdyni oraz Fundację Rozwoju UG.

Wdzięczny jestem za życzliwość i pomoc moim Koleżankom i Koledze z Działu

Dokumentacji Historii Miasta i Portu: mgr Barbarze Mikołajczuk, mgr Marzenie Mar- kowskiej i mgr Dariuszowi Małszyckiemu oraz mgr Monice Zakroczymskiej z Dzia- łu Sztuki za wykonanie rekonstrukcyjnych rysunków herbów. Pragnę podziękować także mgr Małgorzacie Klinkosz z Instytutu Filologii Polskiej UG za cenne uwagi ję­

zykoznawcze, które pomogły mi odtworzyć wiele niejasnych nazw zaginionych osad.

Na koniec dziękuję Żonie Wiolecie, pierwszej czytelniczce i recenzentce moich wszystkich historycznych prac, za cierpliwość i wsparcie przez wszystkie nasze wspólne lata.

Wstęp

1. Temat, cel i zakres pracy

Tematem niniejszej pracy są dzieje średniowiecznego osadnictwa na obszarze

współczesnych gmin: miejskiej - Gdynia i wiejskiej - Kosakowo, obejmującej

w przypadku tej ostatniej w przybliżeniu północno-zachodnią część Kępy Oksyw- skiej. Ponieważ miasto Gdynia w swych granicach administracyjnych obejmuje po-

łudniowo-wschodnią część tej jednostki geograficznej, wydawało się zasadne ob- jęcie badaniami całości tego terytorium. Dodatkowym argumentem na rzecz łącz­

nego omówienia obu gmin był fakt, iż Kępa Oksywska we wczesnym średnio­

wieczu stanowiła pewną całość, rozbitą d~piero w XIII w. Podział Kępy między

dwa klasztory pomorskie (norbertanek w Zukowie i cystersów w Oliwie) stał się przyczyną długoletniego konfliktu, zakończonego dopiero w początkach XIV w.

Skutkiem tego sporu było powstanie licznych źródeł dokumentowych, w których oba klasztory starały się wykazać swoje prawa do spornej ziemi. Dla historyka sta-

nowią one dziś cenne źródło do poznania przeszłości tego terenu. Najstarszy z nich, wystawiony w 1212 r., stanowi dolną cezurę niniejszej pracy. Za górną granicę chronologiczną obrano schyłek średniowiecza, przypadający na koniec XV w.

Prócz Kępy Oksywskiej praca swym zasięgiem obejmuje pozostałe tereny wcho- dzące współcześnie w obręb miasta Gdyni, które w średniowieczu stanowiły osob- ne i dość zróżnicowane jednostki osadnicze. Celem pracy jest więc przedstawienie dziejów wszystkich osad funkcjonujących od XIII do XV w. na wskazanym tere- nie, łącznie z przedstawieniem rozwoju stosunków administracyjnych, własno­

ściowych, kościelnych i gospodarczych.

2. Stan

badań

W dotychczasowej historiografii brakuje opracowania dziejów całego obszaru objęte­

go współcześnie granicami miasta Gdyni. Z pewnością wpływało na to wiele czynni- ków, jak choćby ten, że gdyński organizm miejski jest stosunkowo młody, bo liczący zaledwie 80 lat. Stąd większość badaczy do tej pory koncentrowała się na najnowszych dziejach miasta, a zwłaszcza portu.

Za pioniera badań tych terenów, wówczas będących częścią powiatów puckiego i wejherowskiego, można uznać Franza Schultza ¹• Ten niemiecki historyk u progu XX w.

jako pierwszy, w sposób słownikowy, opracował przeszłość ówczesnych wsi, które z cza- sem weszły w skład miasta - Wielkiej Gdyni. Pierwszą przedwojenną polską pracą, opi- sującą dzieje średniowiecznego Oksywia, był artykuł Karola Górskiego²• Wiele poglą­

dów autora zdążyło się jednak już zdeaktualizować, gdyż oparł on je na oryginalnej me- todzie badań historycznych, polegającej na uznaniu legend jako miarodajnego źródła.

I E Schultz, Geschichte der Kreise Neustadt und Putzig, Danzig 1907.

2 K. Górski, Oksywie, RG, 12, 1938.

Zbychow~

Reda r·"''

,.-·

, ~·

,...i

r·'·

i_ ....

( G111ina

\ \ Pierwoszyno•

\ Dębogórz~

Zatoka Gdańska

.,/ Kosakowo• ~\•? Kochowo

Rumia• \ i

} Kosakowo _J

....

;

.,.,·

l ;... .,

Zagórze•

I ·...._. . ·, ... i, ... ...,,,.-·-·---.._.,.

r.·-·"·' '·,. Pogórze

~

.

t·'' ,.,·"' ^·"'

i

'-,,., ^.

^..,

I Łężyce , .

.,"·"

r.,.·

i

·,

i

,.,. ... ·"'

.i

i

.... Obłuże

Cisowa

•

Chylonia•

Grabówek

•

Miasto Gdynia

Chwarzno

(Skrobotowo• Witomino i.

r .. ,."' •

Koleczkowo'·-·'

.

\ ^\

Kielno

•

\,\

\..,·

Bojano• \ Wielki Kack•

·,

...

'·

' \ Januszewo

V

^_/,)

{

) ?

'i!azj~;~ .-·-·-·-.i

l I

Chwaszczyno \ ,,,..,)

• ·,r·-., ·, '·

\

')

\., ,..I""} ( . '• '·

, ...

^{) \.} j

Wysoka-... -·-..,

i

\/

Oprac. T. Rembalski

Mapa 1: Średniowieczne osady na tle granic współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo

- 12-

W okresie powojennym historią większej części miasta Gdyni zajęli się, w sposób popularnonaukowy, Władysław Szulist³ i Wacław Odyniec4. Nie ujęli oni jednak w swych badaniach wszystkich osad leżących w granicach obecnego miasta, jak rów-

nież północnej części Kępy Oksywskiej. Pierwszą powojenną krytyczną pracą poświę­

coną klasztorowi norbertanek w Żukowie, a przy okazji traktującą o dziejach Kępy Oksywskiej była monografia Antoniego Czacharowskiego⁵. Podobnie wnikliwą była praca o klasztorze kartuzów w Kartuzach autorstwa Pawła Czaplewskiego6, w któ- rej sporo miejsca poświęcił on Gdyni i Grabówkowi. Dzieje większości dzielnic

i

osie- dli gdyńskich, uwypuklając zagadnienia z dziedziny geografii historycznej, przedsta- wiła w swych pracach Maria Jolanta Sołtysik7. W pełni naukowe, XIII-wieczne dzie- je jednej z dzielnic gdyńskich - Witomina, opracowali dwaj gdańscy historycy Kle- mens Bruski i Błażej Śliwiński⁸•

Swe poglądy na temat średniowiecznych dziejów Gdyni i Grabówka zaprezen- towali wspomniany _już K. Bruski⁹ i Tomasz Rembalski¹⁰, przy okazji publikacji do- kumentów dla tych miejscowości.

Za niespełniający zamierzonego przez autora celu należy uznać artykuł Piotra Sobaczyńskiego¹¹, poświęcony najdawniejszym dziejom Oksywia. W zasadzie jest to dosyć dowolna przeróbka pracy K. Górskiego pt. Oksywie. Krytycznie przyję­

to również pracę Jerzego Więckowiaka¹², w zamierzeniu mającą szeroko omawiać

3 W. Szulist, Zarys dziejów Gdyni do powstania miasta, Biuletyn Nautologiczny, 8, 1965, z. 1-9;

tenże, Gdynia i jej dzisiejsze dzielnice przed powstaniem miasta, w: Gdynia, Pomorze Gdańskie nr 5,

Gdańsk 1968; tenże, Z przeszłości wsi Gdynia do nadania jej praw miejskich, RGdy, 15, 2003.

4 W. Odyniec, w: Dzieje Gdyni, pod red. R. Wapińskiego, Wrocław 1980; tenże, Przeszłość Gdyni (do 1920 r.), RGdy, 7, 1986; tenże, Przeszłość Gdyni do 1920 roku, w: Sesja na temat: Gdy- nia wczoraj, Gdynia 1986; tenże, Z przeszłości Oksywia, Przegląd Morski~ 25, 1971, z. 7-8.

5 A. Czacharowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Zukowie od XIII do po- lowy XV wieku, Toruń 1963.

6 P. Czaplewski, Kartuzja Kaszubska, Gdańsk 1966. Na uwagę zasługuje również praca tegoż badacza pt. Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W.M. Gda,1ska, RG, 7-8, 1933-1934.

7 M. Sołtysik, Szkic do historii układu przestrzennego Gdyni, RGdy, [2], 1978-1979; taż, Historyczne układy przestrzenne Oksywia, RGdy, 3, 1980/1982; taż, Rekonstrukcja lokacyjnego układu działek niwy siedliskowej wsi kmiecych na terenie objętym granicami miasta Gdyni, RG, 42, 1982, z. 2; taż, Historyczne podziały terytorialne obszaru leżącego w granicach administra- cyjnych miasta Gdyni, RG, 44, 1984, z. 2; taż, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojenne­

go. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993.

8 K. Bruski, B. Śliwiński, Najdawniejsze dzieje Witomina w świetle źródeł pisanych, RG, 50, 1990, z. 1.

9 K. Bruski, Najdawniejszy przywilej lokacyjny Gdyni z 1362 roku, w: Władcy, mnisi, ryce- rze. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza. Nr 3, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk 1996.

10 T. Rembalski, Dokumenty do średniowiecznych dziejów Gdyni (1253-1457). Omówienie, w: Pomorze, Mazowsze, Prusy. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza. Nr 7, pod red. B. Śliwiń­

skiego, Gdaf1sk 2000; tenże, Dokumenty do dziejów średniowiecznej Gdyni (1253-1457). Regesty i teksty źródłowe, w: Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza.

Nr 8, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk 2002; tenże, Kontrakt sprzedaży dóbr Witomino z 8 VI 1419 r., w: Biskupi, lennicy, żeglarze. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza. Nr 9, pod red. B. Śliwiń­

skiego, Gdańsk 2003; Dokumenty Gdyni i Grabówka 125 3 -1772, wyd. tenże, Gdynia 2003.

11 P. Sobaczyński, Wczesnośredniowieczne Oksywie, RGdy, 6, 1985.

12]. Więckowiak, Kościół Katolicki w Gdyni, Pelplin-Gdynia 2000.

-13 -

dzieje Kościoła katolickiego na terenie Gdyni od średniowiecza do współczesno­

ści. Autor korzystał głównie ze starych opracowań, pomijając najnowsze osiągnię­

cia historiografii, i utrwalił tym samym w świadomości przeciętnego czytelnika dawno już nieaktualne poglądy na temat początków Kościoła na terenie Gdyni ¹³•

Za pozbawiony jakichkolwiek walorów poznawczych trzeba uznać artykuł Michała

Sikory¹

4,

opisujący rzekomo średniowieczne dzieje Cisowej.

Średniowiecznymi dziejami Gdyni i okolic zajmowali się historycy również przy okazji prowadzenia badań poświęconych z założenia innym zagadnieniom, aczkolwiek

zahaczającym o interesujący nas temat. Ze starszych badaczy należy tu wymienić takich jak: Hans Prutz¹⁵, Lotar Weber¹⁶ Theodor Hirsch¹⁷, Georg Adalbert v. Mi.ilverstedt¹⁸,

Reinhold v. Flanfs¹⁹, Stanisław Kujot²⁰, Friedrich Lorentz²¹, Karl Kasiske²² i Richard Stachnik²³• Do powojennych historyków należeli: Władysław Łęga²4, Friedrich Benninghoven²

5,

Stefania Kamińska²6, Peter Kriedte²⁷, Kazimierz Dąbrowski²⁸ (kry- tykowany przez Franciszka Sikorę²⁹), Heinz Lingenberg³⁰, Reinhard Wenskus³¹,

13 Zob. recenzję tej pracy autorstwa W Szulista w: RGdy, 15, 2003, s. 389-¹391.

14 M. Sikora, Cmirowo jedno z najstarszych osiedli obecnej Gdyni, RGdy, 15, 2003. Zob. uwagi krytyczne T. Rembalslci, Z.aginione średniowieczne osady na obszarze współczesnej Gdyni, w: Wędrówki po dziejach Gdyni, pod red. D. Płaza-Opackiej i T. Stegnera, Gdynia 2004, s. 7-8, przyp. 2.

15 H. Prutz, Geschichte der Kreises Neustadt in Westpreussen, Danzig 1872.

16 L. Weber, Preussen von 500 Jahren in culturhistorischer, statistischen und militiirischer Bezeihung nebst Special-Geographie, Danzig 1878.

17 T. Hirsch, Geschichte des Karthauser Kreises bis zum Aufhoren der Ordenherrschaft, ZWG, 6, 1882.

18 G. A. v. Mi.ilverstedt, Zurmittelalterlichen Orts- undAdelskunde Westpreufsens, ZHVM, 34, 1896.

19 R. v. Flang, Die von Exau bezw. Kczewski 1380-1901. Stammgenossen. I. Die von Russo- czyn, II. Die von Straschin, ZHVM, 40, 1901.

20 S. Kujot, O majqtkach biskupich na Pomorzu, RTNT, 2, 1880; tenże, Kto założy/ parafie w dzisiejszej diecezji che/mińskiej? Studium historyczne, RTNT, 9, 1912; tenże, Dzieje Prus Kró- lewskich, cz. I (do roku 1308), RTNT, 20-21, 1913-1914.

21 F. Lorentz, Die Bevolkerung der Kaschubei zur Ordenszeit, ZWG, 66, 1926.

22 K. Kasiske, Das Deutsche Siedelwerk der Mittelalters in Pommerellen, Konigsberg 19 3 8;

tenże, Beitrage zur Bevolkerungsgeschichte Pommerellens im Mittelalters, Konigsherg 1942.

23 R. Stachnik, St. Brigitten Danzig. Geschichte des Brigittennenklosters und der St. Brigitten- kirche in Danzig, Danzig 1940.

24 W Łęga, Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XI! i XIII w., Poznań 1949; tenże, Spo-

łeczeństwo i pa,istwo gdańsko-pomorskie w XI/ i XIII wieku, Poznań 1956.

25 F. Benninghoven, Die Kriegsdienste der Komturei Danzig um das Jahr 1400, Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, hrsg. P. K. Wieser, Bd. 1, Bad Godesberg 1967.

26 S. Kamińska, Klasztory brygidek w Gda11sku, Elblqgu i Lublinie. Założenie i uposażenie, Gdańsk 1970.

27 P. Kriedte, Die Herrschaft der Bischofe von Wloclawek in Pommerellen von der Anfangen bis zum Jahre 1409, Gottingen 1974.

28 K. Dąbrowski, Opactwo cystersów w Oliwie od XI[ do XVI wieku, Gdańsk 1975. Odpo-

wiedź na zarzuty stawiane przez F. Sikorę zoh. tenże, W sprawie najstarszych dziejów klasztoru oliwskiego, ZH, 47, 1982, z. 1.

29 F. Sikora, Z dziejów klasztoru oliwskiego w Xll-XIII wieku, ZH, 42, 1977, z. 4; tenże,Jesz­

cze raz w sprawie pracy o opactwie oliwskim, ZH, 47, 1982, z. I.

30 H. Lingenherg, Die Anfange des Klosters 0/iva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgart 1982.

31 R. Wenskus, Eine Prussische Familie in Pommerellen und ihre Erben, w: Europa Slavica - Eu- ropa Orientalis, Berlin 1980.

- 14 -

Józef Spors³² i Maksymilian Grzegorz³³• Tego ostatniego prace krytycznie ocenili m.in. B. Śliwiński³⁴ i Tomasz Antoni v. Piechowski³⁵•

W ostatnich czasach wiele ciekawych zagadnień do interesującego nas tematu wnie- śli w swych pracach wspomniani już K. Bruski³⁶ i B. Śliwiński³⁷ oraz Beata Możejko³⁸•

Pozostałą literaturę, którą wykorzystano w mniejszym stopniu w tej pracy ze- brano w bibliografii.

3. Źródła

Dla średniowiecznych dziejów obszaru współczesnego miasta Gdyni i gminy Ko- sakowo dysponujemy w zasadzie trzema rodzajami źródeł: dokumentami, aktami oraz rejestrami skarbowymi. Mniejszą rolę odgrywają źródła kronikarskie³⁹, są­

dowe zapiski na tabliczkach woskowych⁴⁰ oraz księgi zmarłych⁴¹•

32

J.

Spors, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Slawieńsko-Slupskiego od XI[ do

początku XN w., Słupsk 1983.

33 M. Grzegorz, Struktura administracyjna i własnościowa Pomorza Gdańskiego pod rządami Zakonu krzyżackiego w latach 1309-1454, Warszawa-Poznań-Toruń 1987; tenźe, Osady Po- morza Gdańskiego w latach 1309-1454, Warszawa-Łódź 1990; tenźe, Pomorze Gda11skie pod rządami Zakonu krzyżackiego w latach 1308-1466, Bydgoszcz 1997.

34 B. Śliwiński, Uwagi o spisie osad Pomorza Gdańskiego z lat 1309-1454, ZH, 61, 1991, z. 2-3; tenże, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w la- tach 1306-1309, Gdańsk 2003, s. 10, przyp. 22.

35 T. A. v. Piechowski, Problem pochodzenia rodziny von Ziegenberg. Przyczynek do dziejów osadnictwa rycerskiego w ziemi che/mińskiej i na Pomorzu Gdańskim na prze/omie XIII i XN wieku, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, 5 (16), 2001, s. 20, przyp. 139.

36 K. Bruski, w: Dzieje Kartuz, pod red. R. Kuppera i W Odyńca, Kartuzy 1998; tenże, Lokal- ne elity rycerstwa na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zakonu krzyżackiego, Gdańsk 2002.

37 B. Śliwiński, Rola polityczna rycerstwa gdańskiego w okresie wojny domowej na Pomorzu Gdmiskim w latach 1269-1272, ZH, 51, 1986, z. 2; tenże, Rola polityczna możnowładztwa na Po- morzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gdańsk 1987; tenże, Dowódcy grodu gdańskiego w 1308 r.

Z bada11 nad orientacjami po_fitycznymi rycerstwa pon_zorskiego, ZH, 53, 1988; tenże, Pomorze Wschodnie; tenże, w: Dzieje Zukowa, pod red. tegoż, Zukowo 2003.

38 B. Możejko, w: Dzieje Żukowa; taż, Czynsz gdmiski w polityce Kazimierza Jagiellończyka i jego synów ( 146 8 -15 16), Gdańsk 2004.

39 Die A/tere Chronik von Oliva und die Schrifttafeln von Oliva, hrsg. von T. Hirsch, Scrip- tores Rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der Preussischen vorzeit bis zum untergange der ordensherrschaft, hrsg. von T. Hirsch, M. Toppen, E. Strehlke, Bd. 1, 1861; Fortsetzung der Danziger Chroniken, hrsg. von T. Hirsch, Scriptores Rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der Preussischen vorzeit bis zum untergange der ordensherrschaft, hrsg. von T. Hirsch, M. Top- pen, E. Strehlke, Bd. 5, 1874;

J.

Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskie- go ks. X (Anna/es seu cronicae inclicti Regni Poloniae. Liber decimus 1370-1405), Warszawa

1981-1985.

40 Die Wachstafeln der Grossen Koniglichen Bibliothek zu Kopenhagen, !usg. von G. v. Buch- wald, ZWG, 1, 1880; Die Wachstafeln der Danziger Stadtbibliotek, hrsg. von A. Bertling, ZWG,

11, 1884.

41 Fragmentum menologii olivensis, wyd. W Kętrzyński, w: MPH, t. 4, Lwów 1884; Das To- tenbuch des Praemonstratenserimten-Kloster Zuckau bei Danzig, hrsg. von M. Perlbach, Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, 5, 1906; Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, hrsg. von R. Frydrychowicz, ZWG, 54, 1912.

Należy zaznaczyć, iż dla poszczególnych punktów osadniczych zachowała się zróż­

nicowana liczba źródeł pisanych, tzn. jedne posiadają ich więcej, inne zaś prawie wcale, poza kilkoma skromnymi wzmiankami. Dla XIII w. stosunkowo najbogatszymi źródłami dyplomatycznymi dysponuje Kępa Oksywska, Witomino i Skrobotowo/Chwarz- no. Wszystkie one zostały opublikowane w pomorskim kodeksie dyplomatycznym Maxa Perlbacha42. Jego uzupełnieniem (zwłaszcza o dokumenty z

XN

i XV w.) jest ko- deks klasztoru norbertanek w Żukowie, wydany przez A. Czacharowskiego43 . Pruski kodeks dyplomatyczny zawiera zaledwie kilkanaście przywilejów lub ich regestów z

XN

w. dla interesujących nas osad44. Podobnie kilka posiada tzw. księga komturstwa gdańskiego, ale w zamian znajdują się w niej bezcenne rejestry skarbowe z początku XV w. dla poszczególnych wsi, za wyjątkiem Kępy Oksywskiej45. Źródła skarbowe dla I połowy XV w. opublikowane są również w księdze czynszowej biskupa Jana Kropi- dły (tu na uwagę zasługuje szczególnie wykaz dziesięcin dla omawianych miejscowo- ści)46 oraz w tzw. wielkiej księdze czynszowej Zakonu Krzyżackiego⁴⁷.

Dzięki publikacjom K. Bruskiego i T. Rembalskiego kompletem opublikowa- nych dokumentów z epoki przedrozbiorowej dysponuje Gdynia i Gr~bówek48 . Au- torzy oparli swe publikacje na bogatym archiwum poklasztornym kartuzów, znaj- dującym się obecnie w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie49 , Archiwum Pań­

stwowym w Gdańsku⁵⁰ i British Library London51 oraz archiwum poklasztornym

42 Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. von M. Perlbach, Danzig 1882 (dalej cyt. P).

43 Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, wyd. A. Czacharowski, ZH, 23, 1957, z. 4.

Oryginał przechowywany jest w AD Pelplin, Monastica Żukowo, sygn. 1 (Privilegia tam antiqua quam noua monastery Zucouiensis per reverendum dominum Gregorium Błędowski eius mona- sterii praepositus diligenter manu ipsius inscripta sub anno domini 1596 et 97).

44 Preu(sisches Urkundenbuch, Bd. I -V, hrsg. von R. Philippi, A. Seraphin, M. Hein, E. Masch- ke, H. Koeppen, K. Conrad, Konigsberg-Marburg 1882-1975 (dalej cyt. PrUB).

45 Księga komturstwa gdańskiego, wyd. K. Ciesielska i I. Janosz-Biskupowa, Warszawa-Poz-

nań-Toruń 1985 (dalej cyt. KKG).

46 Das Zinsbuch Bischof Johannes Kropidlos von Włocławek vom Beginn des 15 Jahrhunderts, hrsg. von P. Kriedte, Jahrbuch fur die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands, 22, 1973.

47 Das Grosse Zinsbuch des Deutschen Ritterorden (1414-1438), hrsg. von P. G. Thielen, Mar- burg 1958.

48 Por. przyp. 9 i 10.

49 W zespole Monastica Kartuzy znajdują się następujące kopiariusze klasztorne: Codex diploma- ticus Cartusiae Paradisi B.M. V., 1382-1601 (kopiariusz z XVII w.), sygn. 1; Codex diplomaticus Car- tusiae Paradisi B.M.V., 1382-1696 (kopiariusz z XVII w.), sygn. 2; Codex diplomaticus Cartusiae Pa- radisi Beatae Mariae Virginiae. Continens privilegia, diplomata a/iasque literas a prima fundatione Mo- nasterii usque ad annum 1526 (kopiariusz z XVI w.), sygn. 28 oraz dzieła historyczne przeora kartu- skiego Jerzego Schwengla: Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi Beatae Mariae Virginiae prope Dan- tiscum ab anno 1380 ad annum 1521. Tomus I, ok. 1750 r., sygn. 5; Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi Beatae Mariae Virginiae prope Dantiscum ab anno 1521 ad annum 1582. Tomus II, ok. 1750 r.; sygn. 6; Documenta varia de prima fundatione domus nostrae, de erectione ecclesiarum et parochia- rum in Cu/pin, Goręczin, Grabou et de a/iis ecclesis ac monasteriis per Pomeraniam, 1749, sygn. 1 O.

50 W zespole Akta klasztoru kartuzów w Kartuzach znajdują się dwa kopiariusze: Copiae pri- vilegiorum antiquum, 1382-1554, sygn. 945/102; Acta cum Zukov conventu ratione limitum inter Gdingen & Oxive ... , sygn. 945/130.

51 W przypadku zasobów British Library London korzystano z publikacji fotooffsetowych prze- chowywanych tam rękopiśmiennych kopiariuszy klasztoru kartuskiego. Por.: Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi Beatae Mariae Virginiae, co//ectus a F[rater] Georgio Schwenge/ priore, M DCC L,

-16-

norbertanek52, a także na odpisach z zaginionego archiwum sołeckiego w Gdyni, wykonanych w XIX w. przez urzędników pruskiej Komisji Generalnej53 . Należy zaznaczyć, iż na publikację czekają dokumenty dla pozostałych wsi (zwłaszcza od XV do XVIII w.), a obecnie dzielnic i osiedli miasta Gdyni. Na razie druku docze- kał się kontrakt sprzedaży Witomina z

1419

r. 54

Ze źródeł drukowanych należy wspomnieć również o aktach stanów Prus Kró- lewskich, w których znajdują się wzmianki z końca XV i początków XVI w. o Kac- kich i miejscowościach należących, bądź dzierżawionych przez tę rodzinę, a także o Mostach, Chyloni i Cisowej55 . Podobne znaczenie posiada publikacja Metryki Koronnej 56, którą konfrontowano z oryginalnymi księgami przechowywanymi w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie57.

Wykaz wykorzystanych w mniejszym stopniu publikacji źródeł średniowiecznych, a także źródła kartograficzne i szeroki wachlarz wydawnictw poświęconych źródłom nowożytnym, którymi wspierano się w tej pracy, zamieszczono w bibliografii.

Na koniec kilka słów poświęcić należy źródłom niepublikowanym, przecho- wywanym w archiwach. Do najważniejszych dla tematu zaliczono dokumenty wchodzące w skład zespołu Akta miasta Gdańska - Dokumenty w Archiwum Państwowym w Gdańsku. W dużej części dotyczą one właścicieli Małego Kacka, a także granic posiadłości cysterskich w Mostach oraz karczmarzy w Cisowej i Chy- loni58. Natomiast przechowywany w tym samym archiwum zespół Akta klasztoru cystersów w Oliwie, zawierający liczne kopie XIII-wiecznych dokumentów dla Kępy oraz nieliczne dokumenty nowożytne⁵⁹, podobnie jak dwa nowożytne

pars I, Annalecta Cartusiana, 90: 10, ed.: James Hogg, Salzburg 1982; Die Privilegien des Kar- tiiser-kloster Marienparadies nach der Londoner Handschrift British Library additio11al 17096, hrsg. von W Brauer, Annalecta Cartusiana, 82:3, ed.: James Hogg, Salzburg 1980 oraz Di- plomata Poloniae et Prusiae, collectus a Frater Georgio Schwengel priore Cartusiae Dantisci, 1758. Tomus I. Pars I, ab anno 1067 ad annum 1440, Annalecta Cartusiana, 90: 11, ed.: James Hogg, Salzburg 1982. Wydawnictwa te szerzej omawia R. Witkowski, Jerzy Schwengel (1697-1766) przeor kartuzji kaszubskiej i dziejopis Kościoła, Poznań 2004, s. 116-1 l 7, 154.

52 Mamy tu na myśli dokument z najstarszą wzmianką o Gdyni z 1253 r. Zob. AP Gdańsk, Akta klasztoru norbertanek w Żukowie, sygn. 944/21 (kopiariusz klasztorny z przełomu XIV/XV w.).

53 AP Bydgoszcz, sygn. G 10 (Kommissions-Akten berteffend die Cemeinheitsteilu11g von Gdi11- gen Kreis Neustadt - znajduje się tu kopia zaginionego oryginalnego przywileju lokacyjnego dla

Gdyni i Grabówka z 1429 r.).

54 Por. przyp. 10. Dokument ten (AP Gdańsk, sygn. 345/6) w dużej części jest uszkodzony, nie- stety poszukiwania jego kopii nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Zob. AP Gdańsk, Stare Miasto, sygn. 300,41, 186 (Spis staromiejskich ksiqg sądowych przechowywanych w kościele św. Katarzyny w 1715 r.); sygn. 300,41,187 (Fragmenty ksiąg Starego Miasta 1439-1443); sygn. 300,86 (Sprawy klasztoru w radzie z lat 1S95, 1602-1640, 1661-1694); Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/A,24 (Ko- piariusz klasztoru brygidek w Gdańsku z XVI! w. Dokumenty z lat 1484-1599) oraz AD Włocławek, sygn. 2-ABKI~ dział 11 (30) (Volumen Quartum Actorum Rozrażevianorum Regestrato ... 1591-1596).

55 Akta Stanów Prus Królewskich, t. I-IV, wyd. K. Górski i M. Biskup, FTNT, 41, 1955; 43, 1957; 50, 1961; 54, 1963; 57, 1966.

56 Matriwlarum Regni Poloniae swmnaria, t. 1-IY, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905-1910.

57 AGAD, Metryka Koronna (dalej cyt. MK), sygn. 14, 16, 80.

58 AP Gdańsk, sygn. 300 D/2, 162; 300 D/2, 224; 300 D/40, 37; 300 D/45A, 17; 300 D/59, 15; 300 D/59, 21; 300 0/59, 22; 300 D/59, 31; 300 D/59, 87; 300 D/79, 5.

59 Tamże, sygn. 940/413 (Liber privilegiorum Monasterii Oliviensis - odpis notarialny ko-

piariusza klasztornego, wykonany przez Jana Fryderyka von Lerchenfeld w XVIII w.); sygn. ~ilUtq1

o

~

~ i\\f' ~~\,\\

kopiariusze cysterskie z Biblioteki _Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk⁶⁰, spełniły jedynie rolę pomocniczą i uzupełniającą w badaniach. Podobnie uzupełniającą rolę odegrały zespoły Gedanensia⁶¹, zawierające protokoły wizytacji biskupich i Varia⁶² w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie.

4. Metoda i konstrukcja pracy

Jak już wspomniano, dotychczasowe badania na interesującym nas obszarze dotyczy-

ły poszczególnych osad bądź całego regionu, nigdy natomiast historia tego obszaru nie

była rozpatrywana całościowo w takim kształcie, w jakim stara się to przedstawić ni- niejsza praca. Wynikało to głównie z faktu, iż obszar ten w minionych wiekach był nie- jednorodny zarówno pod względem administracyjnym, jak i własnościowym.

Na obszarze Polski podobny problem badawczy posiada współczesne miasto

Łódź, którego granice zawierają w sobie wiele różnorodnych, a dawniej samodziel- nych osad. Historią osadnictwa tego obszaru zajął się Stanisław M. Zajączkowski⁶³, który przedstawił ją w sposób słownikowy, omawiając alfabetycz.1ie dzieje każdej

osady z osobna, metodą chronologicznego nawarstwiania przekrojów osadniczych.

Z pracy tej zaczerpnięto wzór alfabetycznego przedstawienia osad z terenu miasta Gdyni oraz gminy Kosakowo. Jak nadmieniono, włączenie tej ostatniej jednostki sa- morządowej do niniejszej pracy wynika z faktu wspólnej historii całej Kępy Oksywskiej - pod względem własnościowym do XIII w., a pod względem administracyjno-

940/419 (Uposażenie klasztoru oliwskiego 1178-1597, XVII w.); sygn. 940/427 (Libercontrac- tuum, consensuttm et privilegiorum sub auspicis I Il. DD. Benedicti Dombrowski, Francisci Nico- lai Zaleski et Hyacynthi Rybiński Abbatuum de Oliva concissorum 1707-1763); sygn. 940/428 (Rerum notabilium liber primus 1786 - alfabetyczny wykaz majątków klasztornych z zaznacze- niem ich pochodzenia i przywilejów 1786-1803).

60 BG PAN, sygn. Ms. 1222 (Privilegia quaedam et alia Acta Publica Terras Prussiae, Civitatem Ge- danensem et Monasterium Olivense concernentia - kopiariusz klasztoru cystersów w Oliwie z XVII w.);

sygn. Ms. 1355 (Lexicon Rerum Notabi/ium Ex Variis Libris et Metricis collectum et Ordine Alphabe- tico pro faciliori usu dispositum per F. Hieronynwm Teschner p.t. Priorem Olivae S.O.C. Anno 1790

- wykaz dokumentów i ich kopii, przechowywanych w archiwum klasztornym w Oliwie).

61 AD Pelplin, sygn. G 1 ~ (Visitacio per totum Pomeraniae Archidiaconatuum qui Rura/es De- canatttus habet decem ex voh.ntate reverendissimi in Christo Patris Dni Dni Hieronimi comitis a Rozdrazow Dei Gratia Episcopi Wladislauiensis et Pomeraniae per Sebastiani Liwierski S.R.R Ca- pellanum in Anno M.D.LXXX.Ill" Die 19 July incepta, terminala vero 22 Augusti (acta); sygn. G 11 (Wizytacja Archidiakonatu Pomorskiego przeprowadzona przez biskupa włocławskiego Miko/aja Wojciecha Gniewosza, 1649); sygn. G 63a (Visitatio generalis decanatuzun Pucensis, Leoburgensis, Mirachoviensis & Butthoviensis et diaecesi Pornerana consistentium sub felici regimine i!lustrissi- mi excellentissimi & reverendissimi domini Antonii Casimiri de Ostrow Ostrowski, Dei & apo- stolicae sedis gratia episcopi Vladislaviensis & Pomeraniae officialattt vero illustrissimi et reveren- dissimi domini Cypriani Casirniri de Komorze Wolicki episcopi sinopensis, praepositi ecclesiae ca- thedra/is Vladislaviensis, suffraganei Pomeraniae, vicarii in spiritualibus generalis ac parochi Ge- danensis per me Basilium Złocki archidiaconum Pomeraniae, praepositum Skarszeviensem, visita- torem generałem expedita anno a salutifera nativitate Domini nostri !esu Christi 1766-¹⁰).

62 Znajduje się tu bardzo ciekawy rękopis, zawierający opis i historię parafii w Oksywiu.

Zob. tamże, sygn. 9

O·

G. Bork, Echo Sepulchralis .. . , t. II, fBorzyszkowy] 1765).

63 S.M. Zajączkowski, Studia z dziejów osadnictwa na obszarze Łodzi do ko11ca XVI wieku,

Łódź 1976.

- 18 -

-kościelnym (jedna parafia) do początków XX w. Pominięto jednak proponowaną przez S. M. Zajączkowskiego metodę nawarstwiania przekrojów osadniczych, ze względu na duże luki w materiale źródłowym dotyczącym omawianego tematu.

W przeprowadzonych badaniach za podstawową przyjęto metodę progresyw-

ną i szczegółowe analizowanie treści zachowanych źródeł pisanych. W niektórych jednak przypadkach skąpość źródeł zmuszała do sięgania po materiały późniejsze, zwłaszcza XVI-wieczne, ale nie brakuje i późniejszych, zwłaszcza gdy chodzi o bar- dzo ubogą w źródła przeszłość północnej części Kępy Oksywskiej. Stosowanie metody retrogresywnej odnosi się zresztą nie tylko do źródeł pisanych, ale i też kar- tograficznych. Z metod pośrednich należy wymienić toponomastyczną (przy iden- tyfikowaniu osad) oraz genealogiczną (przy rozpoznawaniu osób i rodzin). W nie- których przypadkach powszechność pewnych zjawisk pozwalała na zastosowanie metody porównawczej. Natomiast w celu wykazania ich dynamiki rozwoju starano się wykorzystać metodę statystyczną, przy czym niekiedy odwoływano się do obli-

czeń szacunkowych, gdy przekazy źródłowe nie odzwierciedlały rzeczywistości.

Pracę podzielono na cztery rozdziały, ponadto w jej skład wchodzą wstęp,

wykaz skrótów, zakończenie, spisy map, tabel i ilustracji, a także indeks osobowy i geograficzny, bibliografia oraz streszczenie w języku niemieckim.

W pierwszym rozdziale omówiono warunki geograficzne i ślady najstarszego osadnictwa. Starano się przedstawić ukształtowanie terenu, scharakteryzować gleby, klimat, szatę roślinną i nawodnienie. Omówiono położenie poszczególnych osad oraz ich rozgraniczenie, a także sieć dróg. Na koniec, w sposób bardzo syntetyczny, sta- rano się omówić najstarsze osadnictwo przedhistoryczne, na podstawie zachowanych zabytków archeologicznych. Do rozdziału dołączono kopie dwóch map topogra- ficznych z przełomu XVIII i XIX oraz z początku XX w. oraz mapę rozmieszczenia średniowiecznych osad na tle współczesnych granic administracyjnych gmin.

Rozdział drugi poświęcony jest stosunkom politycznym i kościelnym na badanym obszarze. Najpierw omówiono strukturę administracyjną, następnie stosunki ko- ścielne, ze szczególnym uwzględnieniem podziałów parafialnych. Zamieszczono też tabelę z wykazem znanych proboszczów oksywskich z XIV i XV w. oraz mapę sieci parafialnej w XV w. Rozdział kończy analiza ponad stuletniego konfliktu między cy- stersami z Oliwy a norbertankami z Żukowa o dobra na Kępie Oksywskiej.

W rozdziale trzecim w porządku alfabetycznym omówiono średniowieczne dzie- je wszystkich osad istniejących na badanym terenie w wyżej wymienionych ramach czasowych. Łącznie opracowano historie 32 następujących punktów osadniczych:

Bargi/Barkocino, Chylonia, Cisowa, Dębogórze, Gdynia, Gogolewo, Grabówek, Gra- dolewo, Grisca, Januszewo/Popendorf, Mały Kack, Wielki Kack, Kiedrzyna, Kocho- wo, Kolibki, Kosakowo, Mechelinki i Niemichowo, Mosty, Nasięcino, Niebudo- wo/Wasino, Obłuże, Oksywie, Pierwoszyno, Pogórze, Przymorze/Wojska, Redłowo, Skrobotowo/Chwarzno, _Sławęcin, Wiczlino, Witomino, Zbikowo i Zbychowo. Ze względu na słownikowy charakter tego rozdziału i historyczną wspólnotę losów zwłaszcza wsi z Kępy Oksywskiej, nie udało się uniknąć koniecznych powtórzeń w cy- towaniu i interpretacji źródeł. Próba ich wyeliminowania pozbawiałaby jednak kon- kretnych wsi ważnych fragmentów ich „życiorysów". Do rozdziału dołączono foto- kopię XVII-wiecznej mapy z zaznaczonym młynem oksywskim.

Rozdział czwarty dotyczy stosunków własnościowych, ustrojowych i przejawów

życia gospodarczego odnotowanego w źródłach. Na początku opisano podlegają­

cą dosyć częstym zmianom strukturę własnościową, następnie starano się określić wielkość poszczególnych osad i ich ustrój. Osobno omówiono ^ciężary i sądownic­

two prawa książęcego w osadach przed wprowadzeniem tzw. prawa niemieckiego,

następnie dobra rycerskie na prawie polskim w czasach krzyżackich, wsie czynszo- we (kmiece) i wsie zagrodnicze, dobra rycerskie oraz folwarki na prawie niemieckim.

Przedstawiono też sytuację prawną sołtysów we wsiach na prawie niemieckim. Na koniec scharakteryzowano karczmarstwo, młynarstwo oraz rybołówstwo morskie i śródlądowe. Do rozdziału dołączono siedem tabel ilustrujących omawiane za- gadnienia, oraz mapę rozmieszczenia karczem i młynów na tle współczesnych gra- nic miasta Gdyni i gminy wiejskiej Kosakowo. Podsumowanie wyników pracy za- warto w zakończeniu, natomiast wykorzystane źródła i literaturę zamieszczono w bibliografii.

Rozdział I

Warunki geograficzne i ślady najstarszego osadnictwa

I

Współczesna Gdynia, w swych granicach administracyjnych zajmuje powierzchnię

13.549 ha¹• Rozpościera się na obszarze dwóch mezoregionów fizyczno-geogra- ficznych - Pobrzeża Kaszubskiego i Pojezierza Kaszubskiego. Regiony te charakte-

ryzują się silną indywidualnością, związaną z ich genezą i ewolucją. Znajduje to odzwierciedlenie w zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego na terenie miasta i w jego obliczu krajobrazowym²• W rzeźbie terenu można wyróżnić cały szereg genetycznie odmiennych jednostek geomorfologicznych, układających się wyraź­

nymi pasami i ograniczonych łatwymi do prześledzenia załomami terenowymi, które zawdzięczają swoje istnienie bezpośredniej działalności lodowca, jego wodom roztopowym, akumulacyjnej i erozyjnej działalności wód rzecznych, procesom eolicznym oraz procesom wywołanym dynamiczną działalnością morza³•

Gmina Kosakowo obejmuje powierzchnię 5015 ha. Położona jest na wyso- czyźnie moreny płaskiej, zwanej Kępą Oksywską i w części Pradoliny Kaszubskiej, zwanych Mostowymi Błotami, ukształtowanych pod wpływem lodowca i wcho- dzących w skład mezoregionu - Pobrzeże Kaszubskie⁴•

Gdynia i Kosakowo, podobnie jak całe Pomorze, leży w strefie klimatu umiar- kowanego~ w obszarze wzajemnego przenikania się wpływów oceanizmu atlan- tyckiego i kontynentalizmu wschodnioeuropejskiego wzmożonego klimatem Azji5 . Jednakże, w odróżnieniu od najbliższego regionu, Gdynia posiada specyficzne cechy klimatu, wynikające z położenia miasta w bezpośrednim sąsiedztwie Zatoki

Gdańskiej, na obszarze o zróżnicowanej rzeźbie terenu. Występuje tu typowe dla wybrzeży morskich złagodzenie rocznych i dobowych kontrastów termicznych,

1 Gdynia 1990-1993. Przemiany i rozwój, pod red. M. Dutkowskiego, Gdynia 1994, s. 13;

Rocznik statystyczny Gdyni, pod red. B. Grabary, Gdańsk 2001, s. 68.

2 B. Augustowski, Środowisko geograficzne województwa gdmiskiegow zarysie, Gdańsk 1969, s. 25 i n.; tenże, Pomorze, Warszawa 1977, s. 273; A. Dylikowa, Geografia Polski. Krainy geo- graficzne, Warszawa 1973, s. 624 i n.;

J.

Kondracki, Geografia fizyczna Polski, War~~awa 1978, s. 273 i n.; tenże, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa 1994, s. 24 i n.;

J. Szukalski, Fizycznogeograficzne uwarunkowania rozwoju Gdyni, w: Gdynia. Środowisko - Prze-

strzeń - Gospodarka, pod red. E. Adrjanowskiej, Gdynia 1990, s. 12-36; M. Przewoźniak, Struk- tura środowiska przyrodniczego i ochrona przyrody, w: Zespól Miejski Gdyni. Przyroda - Gospodar- ka - Społeczeństwo, pod red. H. Piekarek-Jankowskiej i M. Dutkowskiego, Gdańsk 1998, s. 13.

3 J. Szukalski, Środowisko geograficzne Trójmiasta (Gdańsk-Sopot-Gdynia), Gdańsk 1974, s. 19.

4 T. Krzysztof, Położenie, Polska Gmina Kosakowo, magazyn nr 1, sierpień 2000, s. 4; Ofi- cjalna strona Urzędu Gminy Kosakowo: www.kosakowo.pl/polozenie.html

5 B. Augustowski, Pomorze, s. 71.

z wyraźnie chłodniejszą od jesieni wiosną. Lato charakteryzuje się stosunkowo małym zachmurzeniem i największym w Polsce usłonecznieniem w wąskiej strefie brzegowej Zatoki Gdańskiej oraz względnie dużym zachmurzeniem nad Wysoczy- zną Gdańską. Roczne sumy opadów są tu wyraźnie niższe od średnich dla Niżu Pol- skiego6. Trudno jednoznacznie orzec, jaki klimat panował na tym terenie w bada- nym okresie. Z szerszych badań naukowych wynika, że w średniowieczu na terenie Polski klimat był stosunkowo ciepły, ale często występowały surowe zimy7 •

Na obszarze współczesnej Gdyni dominują gleby słabe klasy V i bardzo słabe klasy VI (ponad 70% powierzchni), całkowicie brak natomiast gleb klas I i li. Mało ko- rzystne są również warunki wodne gleb na terenie Gdyni - występuje tu c7;ęsty nie- dobór wody. Są to głównie gleby brunatne lub bielicowe, wytworzone na piaskach słabo gliniastych. Dużo lepsze warunki wodne występują na Kępie Oksywskiej, gdzie

występują gleby brunatne, rozwinięte na piaskach gliniastych z gliną w podłożu.

W gminie Kosakowo, gdzie użytki rolne stanowią 54% powierzchni (2727 ha), gleby średnie klas IVa i IVb zajmują ponad 42% powierzchni. Trzecim rodzajem gleb są gleby organiczne pradolin, powstałe na bazie mchów torfowych. Na badanym ob- szarze z takim rodzajem gleb spotykamy się przede wszystkim w Pradolinie Kaszub- skiej. Są to gleby klasy

IY,

wymagające jednak zabiegów odwadniających⁸•

Na terenie Gdyni lasy zajmują 5.802 ha, co stanowi 42,8% całej powierzchni użytkowej miasta⁹• Użytki leśne, tereny zadrzewione i zakrzewione w gminie Ko- sakowo obejmują 839 ha (17%)10• Gdynia i okolice w średniowieczu znajdowała się na terenie, w którym lasy tworzyły mniejsze zespoły w porównaniu z pozosta-

łą częścią Pomorza Gdańskiego, ze względu na starsze osadnictwo człowieka ¹¹• Bar- dzo urozmaicona rzeźba polodowcowa, charakterystyczne warunki wodne, kli- matyczne i glebowe spowodowały, że na obszarze Gdyni wystąpiła bogata mozai- ka siedliskowa typów lasów. Wśród dziesięciu typów ponad

61

% powierzchni zaj-

mują siedliska lasu mieszanego świeżego. Duże zwarte obszary tego lasu występu­

ją w bezpośrednim sąsiedztwie centrum miasta oraz po obu stronach obwodnicy - na północ i południe od Chwarzna, a także na południe od Wielkiego Kacka.

Drugim pod względem zajmowanej powierzchni typem jest bór mieszany świeży, występujący na mniej żyznych, ale wilgotnych siedliskach. Ten typ lasu zajmuje ok. 19% powierzchni, główne na północy miasta i w pobliżu Wielkiego Kacka. Las

świeży występuje na 18,2% powierzchni, głównie na południowych krańcach mia- sta i w okolicy Witomina. Pozostałe typy siedliskowe lasów zajmują niewielkie

6

J.

Trapp,

J.

Korzeniowski, Warunki klimatyczne, w: Zespól Miejski Gdyni. Przyroda - Go- spodarka - Spolecze1istwo, s. 63.

7 W Stachlewski, Klimat. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Warszawa 1978, s. 119 i n.

8 B. Augustowski, Środowisko geograficzne, s. 83; tenże, Pomorze, s. 68; S. Rzymowski, Prze- strzeń rolnicza i leśna, w: Gdynia. Środowisko - Przestrzeń - Gospodarka, s. 201; tenże, Gospo- darka rolna, w: Zespól Miejski Gdy11i. Przyroda - Gospodarka - Spolecze1istwo, s. 142-144. Por.

także B. Dobrzański, 'Zarys geografii gleb, Warszawa 1966, s. 98 oraz rys. 63 (mapa gleb Polski);

Oficjalna strona Urzędu Gminy Kosakowo, www.kosakowo.pl/statystyka.html.

9 S. Rzymowski, Gospodarka, s. 143.

to Oficjalna strona Urzędu Gminy Kosakowo, www.kosakowo.pl/statystyka.html.

11 K. Ślaski, 'Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, Przegląd Zachodni, 7, 1951, z. 2, s. 215.

-22-

powierzchnie i są to głównie bory na terenach bagiennych oraz olsy w dolinach Ka- czego Potoku i Sweliny. Dominującym gatunkiem drzew, zgodnie z występującymi ty- pami siedliskowymi, wśród gdyńskich lasów jest sosna (59%). Charakterystyczny dla strefy krawędziowej wysoczyzny morenowej i jej żyznych partii wierzchowinowych jest buk, który dominuje na blisko 29% powierzchni lasów. Wśród drzew dominują­

cych wyróżnia się ponadto świerk, na obszarze 6,7%, dąb-2,6% i brzozę - 1,7%12•

Indywidualną, regionalną cechą Pobrzeża Kaszubskiego jest występowanie kęp wysoczyznowych i oddzielających je, głęboko wciętych pradolin oraz rynien sub- glacjalnych. W granicach Gdyni znajdują się spośród nich: Kępa Oksywska (czę­

ściowo), Kępa Redłowska, Obniżenie Redłowskie i Pradolina Kaszubska (częścio­

wo). Stanowią one wyraźnie wyodrębniające się mikroregiony, o znacznej specyfi- ce przyrodniczej. Pojezierze Kaszubskie stanowi w porównaniu z Pobrzeżem Ka- szubskim region bardziej monolityczny pod względem geomorfologicznym - przede wszystkim nie występują tu rozległe formy dolinne, tnące wysoczyznę na odrębne płaty. Najbardziej charakterystyczną cechą tego regionu, w granicach Gdyni, jest występowanie silnie porozcinanej małymi dolinami erozyjnymi strefy krawędzio­

wej wysoczyzny morenowej, której od zachodu towarzyszy równinna, falista i pa- górkowata wierzchowina wysoczyzny. Strefa krawędziowa jest w całości zalesiona, natomiast w obrębie wierzchowiny występują rozległe tereny rolnicze, obecnie w re- jonie Wielkiego Kacka i Dąbrowy intensywnie urbanizowane. Na obszarze Gdyni brak najbardziej charakterystycznych elementów przyrodniczych Pojezierza Kaszub- skiego, jakimi są jeziora, a sieć hydrograficzna jest tu uboga. Jedynym większym cie- kiem wodnym jest Kaczy Potok, z mniejszych należy wymienić Potok Chyloński i Ci-

sową. W obrębie wierzchowiny znaczny jest udział terenów bezodpływowych po- wierzchniowo. Jedynym większym zbiornikiem wodnym na badanym obszarze było

Jezioro Kackie, położone po wschodniej stronie siedliska wsi Wielki Kack, które funk- cjonowało do początków XX w., czyli do momentu jego osuszenia 13. Również na te- renie Witomina w średniowieczu istniało niewielkie jezioro o nazwie Małe Grzyb- no 14. Wewnętrzne zróżnicowanie regionalne Pojezierza Kaszubskiego nie jest w gra- nicach Gdyni tak jednoznaczne jak w obrębie Pobrzeża Kaszubskiego. Występują tu:

Wysoczyzna Chwaszczyńska, Wysoczyzna Gdańska i Dolina Kaczej¹⁵.

Kępa Oksywska, której południowo-wschodnia część mieści się w granicach Gdyni, zaś północno-zachodnia w granicach gminy Kosakowo, przedstawia rozległy płat lekko falistej wysoczyzny morenowej z kulminacją o wysokości 83 m n.p.m., od- dzielony na podobieństwo wyspy od reszty powierzchni szerokim zakolem Pradoli- ny Kaszubskiej. Od strony morza kępa obcięta jest stromym klifem o wysokości 30-40 m, który w niewielkim stopniu rozcięty jest erozyjnymi dolinami. Naj- większą formę dolinną reprezentuje tu silnie rozgałęziona i daleko w głąb kępy się­

gająca Dolina Kosakowska. Ta sucha obecnie forma erozyjna odprowadzała nie- gdyś wody z całej prawie północnej części Kępy Oksywskiej. Wierzchowina Kępy

12 S. Rzymowski, Przestrzeń, s. 214-219.

u M. Waliszewska, Stosunki hydrograficzne Gdyni w czasie historycznym, RG<ly, 13, 1998, s. 57.

14 P, nr 493.

15 M. Przewoźniak, dz. cyt., s. 14, 16.

Oksywskiej użytkowana jest rolniczo, natomiast zbocza kępy od zachodu pokry- wają kompleksy leśne, a w części południowej występuje intensywne zagospoda- rowanie miejskie 16•

Jak wynika z XVIII-wiecznej mapy Leopolda v. Schrottera ^17, zachodnie zbo- cze kępy było porośnięte lasem, możliwe więc, że ze względu na trudne warun- ki dla rolnictwa taki stan miał tu miejsce już w średniowieczu. Jak wspomniano obecnie, pod względem administracyjnym, północną część Kępy Oksywskiej zaj- muje gmina Kosakowo, która swymi granicami obejmuje następujące wsie o średniowiecznym rodowodzie: Kosakowo, Mosty, Mechelinki, Dębogórze, Pier- woszyno i część Pogórza. Przynajmniej do połowy XIV w. na tym terenie funk-

cjonowały jeszcze cztery zaginione dziś osady: Niemichowo, Zbychowo, Kie- drzyno i Nasięcino. W czasach nowożytnych powstały tu folwarki:, Suchy Dwór i Stefanowo. Założone w tym samym okresie wsie Kazimierz i Rewa należały rów-

nież do cysterskiego kompleksu oksywskiego, ale pod względem geograficznym

położone są w Pradolinie Kaszubskiej - Rewa nad brzegiem morza, a Kazimierz u podnóża Kępy Oksywskiej.

Współczesne wioski z terenu gminy Kosakowo, w wyniku postępującej rozbu- dowy, w niewielkim już tylko stopniu przypominają te z okresu, kiedy lokowano je na tzw. prawie niemieckim. Średniowieczne siedlisko Kosakowa skoncentrowa- ne było wzdłuż obecnej ulicy Chrzanowskiego, Dębogórza w widłach ulic Pomor- skiej i Roślinnej, Pierwoszyna wzdłuż ulicy Kaszubskiej, Mostów w okolicach ulic

Gdyńskiej i Lipowej, a Mechelinek wzdłuż ulicy Szkolnej.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, iż obszar współczesnej gminy Ko- sakowo prawie w całości pokrywa się z dawnym kluczem dóbr cysterskich na Kępie Oksywskiej, którego zarząd mieścił się w Mostach. Tak więc granica między współ­

czesną Gdynią, a wymienioną gminą pokrywa się w przybliżeniu z dawną grani_cą, dzielącą Kępę Oksywską między klasztory cystersów w Oliwie a norbertanek w Zu- kowie. Małe odchylenie występuje jedynie w okolicach Pogórza i Babich Dołów.

Pogórze dawniej w całości należało do norbertanek, a obecnie podzielone jest po-

między dwie jednostki samorządowe. Z kolei Babie Doły, łącznie z wąwozem Babi

Dół, znajdują się dzisiaj w granicach Gdyni, przypuszczać jednak można, Że daw- niej teren wąwozu oddzielał dobra norbertanek i cystersów, zaś u ujścia tego wą­

wozu funkcjonowała cysterska przystań rybacka Kochowo ¹⁸•

W południowej części Kępy Oksywskiej, obecnie znajdującej się w granicach miasta Gdyni, średniowieczny rodowód posiadają cztery dzisiejsze dzielnice i osie- dla miasta, a dawniej trzy samodzielne wsi: Oksywie, Obłuże i część Pogórza oraz Babie Doły, w miejscu zaginionej przystani rybackiej Kochowo.

16

J.

Szukalski, Środowisko, s. 3 7; tenże, Fizycznogeograficzne, s. 17-18; M. Przewoźniak, dz. cyt., s. 15. Por. też: M. Kiełczewska-Zaleska, O powstawaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956, s. 27; P. Sobaczyński, Wczesnośredniowieczne Oksywie, RGdy, 6, 1985, s. 31.

17 L. v. Schrotter, Karte von Ost-Preussen nebst Preussich Lithauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrickt ( ... ) 1796-1802, Berlin 1803-1810, sekcja 76.

18 Por. T. Rembalski, Zaginione, s. 11.

-·r:: .. ··":::.·

._#/,',łł.f/(1 ,,\

I

Mapa la: L. v. Schrć:itter, Karte von Ost-Preussen nebst Preussich Lithaue:1 und West-Preussen nebst dem Netzdistrickt ( ... ) 1796-1802,

Berlin 1803-1810, sekcja 76 (fragment)

Mapa 2b: L. v. Schri>tter, Karte von Ost-Preussen nebst Preussich Lithauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrickt ( ... ) 1796-1802,

Berlin 1803-181 O, sekcja 79 (fragment)

-26-

Średniowieczne

siedlisko Oksywia

znajdowało się

u zbiegu ulic

płk.

^S.

Dąbka,

^Arci- szewskich i A. Muchowskiego 19, Obłuża w okolicach ulic płk. S. Dąbka i E. Kwiatkow- skiego20, zaś Pogórza w widłach ulic płk. S. Dąbka i kadm. X. Czernickiego. Ponadto na tym obszarze znajdowały się zaginione obecnie osady: Barkocino, Zbikowo, Gogolewo, Niebudowo i Gradolewo. W granicach wsi Oksywie u ujścia Potoku Chylońskiego (obecnie teren portu) położona była przystań rybacka zwana Przymorze lub Wojska21 .

Leżące nad samym morzem Oksywie graniczyło od południa z Gdynią i Gra- bówkiem. Granica między tymi wsiami, ciągnąca się Pradoliną Kaszubską, została dokładnie opisana już w

1414

^r.22 Jak wynika z jej opisu, teren ten był prawdo- podobnie podmokły i z rzadka porośnięty sosnami. Od północy i zachodu Oksy- wie graniczyło z Obłużem, o czym wspomina dokument lokacyjny wsi z

1346

r. 23

Przypuszczalnie polokacyjne granice Obłuża na wschodzie sięgały brzegów Bałtyku, od północy wieś sąsiadowała z Kosakowem, od zachodu z Pogórzem, od południo­

wego-zachodu z Chylonią, a od południowego-wschodu z Oksywiem. Pogórze od zachodu przylegało do lasu porastającego zbocze Kępy Oksywskiej, na północy gra- niczyło z Dębogórzem, później zaś z folwarkiem Suchy Dwór, który powstał przypuszczalnie na obszarze tej wsi. Po południowo-zachodniej stronie Pogórza znaj- dowała się Cisowa, na południowej Chylonia, zaś na wschodniej Obłuże²⁴.

Na wspomnianej już mapie L. v. Schrottera25 widoczna jest dosyć gęsta sieć droż­

na pomiędzy wszystkimi wymienionymi osadami oraz w kierunku brzegu morskiego.

Zaznaczone są też drogi z Oksywia w kierunku południowym do Gdyni, południo­

wo-zachodnim z Pogórza do Cisowej i Chyloni oraz północno-zachodnim z Pogórza do Rumi. O ostatniej z dróg dodatkowo wspomina falsyfikat noszący datę

1289

r. 26, który informuje też o tym, że okolice Pogórza porastały dęby. Droga z Gdyni do Oksywia odchodziła skrajem Chylońskich Błot tuż nad brzegiem morza. Jej dokład­

niejszą linię wyznaczały obecne ulica Portowa, Nabrzeże Fińskie (na zachód od Ok- sywskiej Ostrogi) oraz ulica Arciszewskich do rozwidlenia przy oksywskim kościele²⁷. Kępa Redłowska jest jedną z najmniejszych kęp Pobrzeża Kaszubskiego, poło­

żoną całkowicie w graniach Gdyni. Stanowi ona fragment falistej wysoczyzny mo- renowej osiągającej w swym najwyższym punkcie

90,8

m n.p.m., która od strony morza opada stromym klifem o wysokości

50-60

m. Kępa Redłowska rozdzielo- na jest suchą doliną (aleja marsz.

J.

Piłsudskiego) na dwie części. Większa część po- wierzchni Kępy Redłowskiej jest zabudowana, jedynie na południowym jej krańcu

19 M. Sołtysik, Szkic, s. 30; taż, Historyczne układy, s. 34.

20 Taż, Szkic, s. 30.

21 Zob. rozdz. III/25.

22 Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, wyd. A. Czacharowski, ZH, 23, 1957, z. 4, nr 32, s. 86-87; T. Rembalski, Omówienie, s. 335-336; tenże, Regesty i teksty źródłowe, nr 10, s. 337-340; Dokumenty Gdyni, nr 10, s. 19-21.

23 PrUB, Bd. IV, nr 108. Wspomniano też o tym, że Oksywie graniczyło z Grabówkiem.

24 L. v. Schrotter, dz. cyt., sekcja 76, 79.

25 Tenże, sekcja 7 6, 79.

26 P, nr 461.

27 W Szulist, Najstarsze drogi i ulice współczesnej Gdyni, Nautologia, nr 1-2 (33-34), 1974, s. 4 7; tenże, Z przeszłości wsi Gdynia, s. 35.

Mapa 3: Kreis Neustadt 1918. Bearheitet im Geographischen Institut Paul Baron, Liegnitz, skala l: 100 OOO (fragment)

-28 -