Janusz Bogdanowski
Dawna linia obronna jury
krakowsko-częstochowskiej :
problemy konserwacji i adaptacji dla
turystyki
Ochrona Zabytków 17/4 (67), 3-36
1964
1. Typow y k ra jo b ra z J u r y K ra k o w sk o -C zęsto ch o w sk iej. W idok ze Z borow a na D olinę B iałki, pow. Z aw ie rc ie (fot. J. B ogdanow ski)
1. P aysage c a ra c té ristiq u e du J u r a de C racovie—C zęstochow a. V ue p r is e de Z borów su r la v allée de B iałk a. A rr. de Z aw iercie (photo de J. B ogdanow ski)
JANUSZ BOGDANOWSKi
DAWNA LINIA OBRONNA JURY KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ
PROBLEMY KONSERWACJI I ADAPTACJI DLA TURYSTYKI
Na s tu k ilo m e trc w e j p rze strz e n i pom iędzy K rak o w em i C zęstochow ą rozciąga się s k a liste p asm o J u r y (il. 1). Nie m a na tere n ie P olski k rajo b raz u , w k tó ry m zadziw iające fo rm y stw o rzo n e przez p rzyro dę s p la ta ły się w ró w n ie nie zw ykłą całość, z dziełam i rą k ludzkich.1 (il. 16). K a m ie n iste p u stk o w ia, o g ro m n e lasy, to znów
1 Por. S. J a r o s z , K r a jo b ra zy Polski, W arszaw a 1954.
2 P ew n e pojęcie o osobliw ościach k ra jo b ra z u d a ją
m oczary i p u sty n ie p rzecięte są przez sta ro d a w n e tra k ty , a góry i .’an ta sty cz n ie u k sz ta łto w a n e s k a ły zw ieńczone przez zam ki, grodziska,
tw ierd z e i stra ż n ic e (il. 2). 2
L egen dy ludow e zadudniły d a w n ą w a ro w n ą linię J u r y postaciam i szlachetn y ch ry c e rz y i r a busiów , szatan ów błądzących po p u stk o w ia c h
alb u m o w e w y d a w n ic tw a np. Z iem ia o lk u ska , K ra k ó w 1963; S. P a g a c z e w s k i , K. S a y s s e - T o b i c z y k .
2. Ojców, pow. Olkusz. Zam ek — w idok od północy, w edług s ta re j lito g ra fii 2. O lkusz, arr. de O lkusz. C hateau. Vue du côté no rd , d ’ap rès une v ieille lito g ra p h ie
i dobrych d u ch ó w w spom agających uciśnio n y ch .3 W n u r t niezw ykłości podań włączyła się epoka ro m a n ty zm u przynosząc publikow ane opracow an ia. N apoleoński oficer A m ilkar Ko
siński był bodaj pierw szy, k tó ry dał literacki obraz J u r y opisując niezw ykłość krajobrazu, zam ki i leg en d y z nim i zw iązane.4 N iem al je dnocześnie n a k a rta c h a lb u m u Stromczyńskiego uk azały się w izeru n k i ju ra jsk ic h zamków,5 zaś N apoleon O rda w ykonał sw oistą dokum entację ju ra jsk ic h ru in .6 Posiew rom antyzm u zebrał o b fite żniw o zwłaszcza w II połowie X IX w. Z K rak o w a w yrusza O sk ar K olberg, by zebrać tu m a te ria ł do kolejnego tom u studiów etno graficzn y ch .7 A rcheolodzy C zarnocki i Ossowski dok onu ją rew e la c y jn y c h od k ry ć w jaskiniach i grodach J u ry , p rzesu w ając czas pow stania
pierw szych w arow ni tego te re n u z w czesnego średniow iecza w epokę k am ienną.8 O środkiem badań nauk o w ych jest K raków , lecz tu ż obok niego ,,za kordonem “ w O jcow ie w y ra sta jego filia, d a ją c a podówczas podstaw y do b ad ań n ad całym północnym obszarem J u ry .9 Z ty m m ie j scem oprócz p rac naukow ców wiąże się dalszy n u rt rom antyków , am atorów -badaozy, w śród któ ry ch nie b rak n a w e t poetów opiew ających piękno ziem i.10 M iejsce to w a rto podkreślić, gdyż siln y ośrodek n ie tylk o sta ł się przedm io te m w ielu prac, a le rów nież z czasem (wyrósł do sym bolu J u ry , częstokroć fałszyw ie w y su w ając n a w e t problem Ojcowa przed zagadnienie ca
łości k ra in y .11 P rzeło m w ieku X IX i X X p rz y nosi now y przedm iot zainteresow ania — Ogro dzieniec, którego sym bolem s ta je się praca
Po-3 Istn ie je n a te te m a ty sz ereg opracow ań, z w aż n ie jsz y ch w a rto w y m ien ić: O. K o l b e r g , Lud. K r a
ko w s k ie , W arszaw a 1871—5, L u d okolicy Żarek, S ie- w ierzą i Pilicy, W arszaw a 1888; E. S u k e r t o w a , L e g e n d y n a d p rą d n ik o w e , W arszaw a 1928 itp.
4 P o r. A. K o s i ń s k i , Miasta, wsie i za m k i Pol
skie, W ilno 1851.
8 P or. K . S t r o n c z y ń s k i , A l b u m widoków, ok. 1850 (G ab in et R ycin U. W. sygn. 511—14).
* P o r. N. O r d a, A l b u m W id o k ó w Historycznych, W arszaw a 1873—83.
7 P or. O. K o l b e r g , op. cit.
8 O bydw aj p u b likow ali cały szereg sp raw o zd a ń z p ra c na tym te re n ie. P or. S. J. C z a r n o c k i , S eria pt. Polska Przedhisto ryczna, 1899—1911 ; G. O s s o w s k i , Spraw ozdania z badań antropologiczno-arc heolo-
gicznych w jaskiniach okolic Krakowa. (Zbiór w ia d o mości do antropologii kr a jo w e j, f. IV—V I, 1880).
9 O środek czynny je st w szczególności do P o w s ta n ia Styczniow ego, por. K. W r ó b l e w s k i , Nad P rą d
nik ie m , W arszaw a 1900.
10 P or. np. F. W ę ż y k , Okolica K rakowa. Poema, K rak ó w 1833.
3. W stępne rozeznanie lin ii obro n n ej n a Ju rze . O b ja ś n ie n ia: I — m iasteczka, p u n k ty o b ro n n e i w iększe m iasta, II — w ęzłow e p u n k ty b b ro n n e p rzy n a tu ra ln y c h p rzejściach przez J u r ę (przełęcze, doliny), IV — zew nętrzny s k r a j lin ii o b ro n n e j, V — drogi i n a tu ra ln e p rz e jśc ia przez J u rę , VI — przebieg g łó w nych dróg w okresie X IV —XVI w., V II — p rz y p u sz czalny przebieg dróg po lin ii n a tu ra ln y c h przejść, V III — strom y sk ra j Ju ry . N azw y w aż n iejszy c h m ie j scow ości: 1. M stów, 2. O lsztyn, 3. L elów , 4. Ż ark i, 5. M rzygłód, 6. W łodow ice, 7. K rom ołów , 8. O g ro dzieniec, 9. Ż arnow iec, 10. W olbrom , 11. M iechów, 12. O lkusz, 13. S ław ków , 14. Będzin, 15. C hrzanów , 16. Nowa G óra, 17. T enczyn, 18. O św ięcim , 19. B obrek, 20. Lipowiec, 21. Tyniec, 22. S k aw in a, 23. S kała, 24. Koziegłow y, 25. S iew ie rz (oprać. J. B ogdanow ski)
3. Tracé de la ligne de défense dans le m a ssif du Ju ra . V ue générale. In d ica tio n s: I. p e tite s cités, postes de défense, v illes d ’une c e rta in e im p o rta n ce . II. P o in ts d ’appui, p rè s des p assag e s n a tu re ls d u J u r a (cols, vallées). IV. L isière de la ligne de défense. V. R outes e t p assag e s n a tu re ls du J u ra . VI. P a rc o u rs des voies p rin cip ale s au X IV —XV I s. V II. P a rc o u rs des voies probables, d o n t l’ex iste n ce p e u t ê tre ad m ise s u iv a n t les p oints de passages n a tu re ls . V III. R ochers escarpés à la lisière du J u ra . N om s des localités d ’une
ce rta in e im p o rta n c e (oi-dessu)
leskiego i znak p o w stająceg o podów czas P T K .12 W ty m czasie w y ra ź n ie z ary so w u je się k astel- lologiczny k ie ru n e k b ad ań n ad J u rą . P o w sta ją pierw sze pow ażne p race o pojedynczych sk al nych zam kach w y k o n a n e przez Tom kiew icza, Szyszko-B ohusza, P a jzd e rsk ie g o .13 L a ta m ię dzy w ojen ne przynoszą n a stę p n ą serię p u b liko w an y ch badań, w śród k tó ry c h n ie b ra k rów nież pró b ujęcia zagadnienia całości linii o b ro n n ej. O rozm ieszczeniu r u in pisze Jeżow a i K acz m arczy k .14 O pew n y ch g ru p ach zam ków Szy dłowski, K am tor-M irski, W iśniew ski.15 Całość wreszcie u jm u je Sim on, su m u ją c w p o p u larn o - -ro m a n ty c z n y sposób dotychczasow y dorobek d la północnej części J u r y .16 Po d ru g ie j w ojnie zagad nien ie zam ków w kracza w no w y okres. Lata t e przynoszą p ierw sz e pow ażne ro b o ty k o n serw atorsk ie. W ślad za n im i idzie se ria p u bliko w an ych m onografii O grodzieńca, P iesko w ej Skały, D ankow a i n ie ste ty nieogłoszonych d ru k ie m M irow a, O lszty na.17 R ów nolegle po s tę p u ją p ra c e i stu d ia arch eologiczne.18 D la tu ry sty k i o tw ie ra J u rę Sosnow ski pierw szym P rzew o d n ik iem po Ju rz e . Nie b ra k rów nież r e p rez e n ta n tó w daw nego ro m an ty czn eg o k ie ru n ku u k azu jący ch w albu m ow y ch w y daniach piękno i osobliwości k ra jo b ra z u .19
12 P ra c a M. P o l e s k i e g o , Z a m e k Ogrodzieniecki, W arszaw a 1913, om aw ia nie ty lk o sa m zam ek, ale ró w nież w sz ero k im za k resie jego okolicę.
13 P or. np. S. T o m k o w i e z, D w ór o b ro n n y szla
checki z X V I w. w K o r zkw i. „S praw . K. H. S.”, V III
(1912); A. S z y s z k o - B o h u s z , T r z y nasze za m ki:
Czersk, Chęciny, Ogrodzieniec. „S praw . K. H. S .”, V III
(1912); N. P a j z d e r s k i , Z a m e k T e n c z y ń s k i. „S praw . K. H. S .”, 3/4 (1907); W. Ł u s z с z к i e w i с z, Z a m e k
Lipowiec i jego turmą. „S praw . Κ. H. S.”, I II (1888).
14 P or. K. J e ż o w a - P a s z k o w s k a , Geografia
ruin w Polsce, P oznań 1927; Z. K a c z m a r c z y k , M o narchia K a zim ierza Wielkiego, P o zn ań 1947.
15 P or. T. S z y d ł o w s k i , P o m n i k i a r c h ite k tu r y
epoki p ia sto w sk iej, K ra k ó w 1928; M. K a n t o r - Μ ί τ
ε к i, W a r o w n y klaszto r w M sto wie, Sosnow iec 1929; J. W i ś n i e w s k i , H isto r y c z n y opis - - w O lk u s k im , M a rjó w k a 1933; t e n ż e , Diecezja C zęstochow ska, M a r jó w k a 1936.
13 P or. Z. S i m o n , W a ro w n ie i z a m k i starodawne, C zęstochow a b. r. w.
17 Do p ierw szy ch n ależ ą: A. S z y s z k o - B o h u s z (op. cit.); A. M a j e w s k i , P ie skow a Skala, W arszaw a 1933; J. B o g d a n o w s k i , T w ie rd za z 1632 w D a n k o
wie. „ A rse n a ł”, n r 4, 1Θ58; do d ru g ich T. H o l z e r o
w a - M a ł k o w s k a , R u in y , z a m k u w O lsztynie i M i-
rowie. M aszynopisy P K Z K ra k ó w 1959 i 1961.
18 W śro d o w isk u k ra k o w sk im z a g ad n ien ie m z a j m u ją się: d r G. L e ń с z у к (por. np. W y n i k i badań na
Tyńcu. „ M ate riały S ta ro ż y tn e ” I, W a rsza w a 1956) oraz
k o n se rw a to r archeolog m g r A. K r a u s , w C zęstocho w ie zaś m g r W. B ł a s z c z y k (por. np. B adania nad
genezą z a m k ó w w Olsztynie i Ogrodzieńcu. Z p radzie jó w reg. często chowskie go, C zęstochow a 1962). N a ty m
m ie jsc u sk ła d a m w y m ien io n y m se rd e cz n e p o dzięko w an ie za w iele n ie zm iern ie cennych in fo rm a c ji.
19 (Por. K . S o s n o w s k i , P r z e w o d n ik po Ju r ze
K r a k o w s k o - C z ę s to c h o w s k ie j, W a rsza w a 1954. W ydaw
I. ZAGADNIENIE CHRONOLOGII I TYPOLOGII DZIEL OBRONNYCH
Sim on i Jeżow a w sw y ch zbiorczych opra cow aniach około 30 lat te m u w ym ienili kilka n aście ju ra jsk ic h w arow ni.20 Obecnie na pod sta w ie przeprow adzonych badań w y m 'enic ich m ożna około setk i.21 W szystkie one skupiają się na m a ły m w sto su n k u do ilości dzieł sztuki o b ro n n ej obszarze, m ianow icie pom iędzy doliną W isły od południa, P rzem szy i W arty od za chodu i północy, w reszcie Dłubni, oraz linią Ż arnow iec, Lelów, M stów — od wschodu. Od zachodu p rzed p ole J u ry stano w ią płaskie wznie sienia, n a k tó ry c h pojedyncze zamki tw orzą ro dzaj ,,pozycji przesło n o w ej“ . Za nią ku wscho dow i a także od po łu d n ia (doh Przem szy, W arty i W isły) n a tu ra ln a przeszkoda w postaci rozle w isk rze k . D alej kraw ędź J u ry , wzdłuż której droga i linia obw arow ań, od k tó rej rozchodzi się sieć strzeżo n ych dróg doprow adzających do „rok ado w ej d ro g i“ na zapleczu Ju ry , łączącej K ra k ó w z Lelow em (il. 3).
W różnorodności fo rm w yodrębnić tu moż na chronologicznie trz y k o lejn e g ru p y dzieł sz tu k i o b ro n n ej: preh istoryczn ą, średniow iecz n ą i now ożytną. W ich ram a ch zarysow uje się podział n a sizereg system ó w i odm ian ze specy ficznym i form am i typologicznym i.
G ru p a pierw sza, to w a ro w n ie rozrzucone na o g ro m n y m czasokresie od epoki kam iennej po w iek X I (por. tabl. 1). Mimo obfitości dzieł i w zm ożonej ostatnio działalności archeologów, n a jc iem n iejsz y to o k res w rozw oju sztuki o b ro n n ej n a Ju rze. W obec skąp y ch dan y ch w y ko paliskow ych tru d n o dziś ustalić jego chrono logię. P ozostaje zatem w stę p n y podział form al n y od s tro n y k ształtu , położenia i form obron n y ch .22
20 Z. S i m o n (op. cit.) w ym ienia w arow nie tylko z ,pn. części Ju ry , sa to: C zęstochow a, O lsztyn, Suli- szow ice, O strężnik. P rzew odziszow ice. Mirów. Boboli
ce, M orsko O grodzieniec, Będzin, Sm oleń, Bydlin, R ab- sztyn, ra z e m 15.
21 Szczegółow e b ad a n ia terenow e, w ram a ch prac n a d J u r a p rze p ro w ad z ił Z ak ład P ro je k to w a n ia i O chro
n y K ra jo b ra z u P o lite ch n ik i K rak o w sk iej pod k ie ru n kiem prof. Z. N ovàka.
22 P rz ep ro w a d zo n o go n a zasadzie podziału p rz y jęteg o wg. W. K o w a l e n k o , Grody i osadnictwo
grodow e W ielkopolski, P o zn ań 1938, z uw zględnieniem
je d n a k k la sy fik a c ji w ed łu g sy stem ó w i sposobów obro ny.
23 J a s k in ie z m u ra m i p rzy w ejściu to : np. w M ni- kow ie tzw . „M u re k ” (por. G. O s s o w s k i , Trzecie
sp raw ozdanie z badań antropologiczno-archeologicz- nych w ja skiniach okolic K r a ko w a , K raków 1882), zaś
w D olinie P rą d n ik a , sc h ro n „nad m łynem ” G ątka na P rą d n ik u K orzikiewskim .
24 „O grojec” lu b „oborzysko” stanow i ludow e o k re ślenie tego ro d za ju fo rm sk a ln y c h . Do tego ty p u „obo- r z y s k ” n a le ż y część w ejściow a p rzed Ja sk in ią Ciem ną w P rą d n ik u O jc o w s k im (por. S. J. C z a r n o w s k i ,
Ja s k in ie i schroniska na Górze Koronnej, K raków
1924). Nieco m niejsze, w k tó ry m rów nież z n a jd u ją się śla d y lu d z k iej siedziby, sta n o w i „ P a sie k a ” w Rzędko- w icach (pow. Z aw iercie).
25 P or. G. O s s o w s k i , S. J. C z a r n o w s k i , (op. cit.).
Osobny, a zarazem najp ierw o tn iejszy zespół obiektów obejm ują ta ra sy sikalne, zagradzające prym ityw nym i m uram i d o stę p do w n ętrza ja skiń (Mników, P rą d n ik K orzkiew ski).23 In n y rodzaj w arow nych osiedli tw orzą „obor zy sk a“ zwane też „ogrojcam i“ , uform ow ane na k sz ta łt niedostępnych stu d n i w pionow ych ścianach skalnych (il. 5), nierzadko pow iązane k a m ie n nym i bram am i (Ojców, Rzędkowice).24 W m a k sym alnym stopniu ^wykorzystują one p rzy ro dzoną obronność m iejsca, a o ich w artościach świadczy czasowe zasiedlenie, jeszcze w e w cze snym średniow ieczu.25
N astępny zespół o b e jm u ją grodziska (il. 4). W używ anym tu najczęściej system ie ścian o wym 26 w ystępują grodziska pierścieniow e, wieńczące szczyty stro m y ch (Byczyna, Now a Góra) lub skalistych, tru d n o d o stępny ch wzgórz (Płaza, Im bram ow ice).27 Liczniej od n ich w y stę powały grody „z w ałem poprzecznym “ (P iek a ry), nierzadko p od w ójnym (Będkowice, P rą d n ik Ojcowski), a także tw orzące całe sprzężone ze społy (Mników).28 N iew ątpliw ie szczytow e osiąg nięcia sztuki o b ronn ej stanow ią w tej gruipie grodziska w ykazujące e le m en ty sy stem u zato kowego'. A więc Tyniec z kleszczow ym u jęciem bram y i Birów z zabiegowo u k sz ta łto w an y m dojściem do> grodziska (ii. 5), m ogącym uchodzić za pro toty p b arb a k a n u .59 D alej w czesnośred niowieczne zapew ne um ocnienia U dorza (il. 12), Słupska (ił. 4) i Złotego Potoka z w yraźnie ukształtow anym i częściam i grodów i rozległych skom plikow anych podgrodzi.30
Pozornie w y d ać się może, iż naw et ta k ogól ne omówienie g ru p y grodzisk, z uw agi n a ich specyfikę, jest zbyteczne przy ro z p a try w a n iu
26 Istotę system u ścianow ego stan o w i użycie w y łącznie czołowego sposobu obrony, bez załam ań w o b wodzie obronnym , wież, czy b aszt um ożliw iających flankow anie bron io n ei ściany (por. J. B o g d a n ó w - s к i, S y s t e m y i k ie r u n k i w m ałopolskim b u d o w n ic tw ie
obronnym. M aszynopis, Bibl. P o lite ch n ik i K ra k o w
skiej).
27 Szczegółowsze dane o Byczynie zaw dzięczam doc. G. L e ń c z y k o w i . O Nowej G órze w spom ina K. S o- s n o w s k i (qp. cit.). G rodzisko w P łazie o p isał A. H. K i r к o r , Badania archeologiczne w okolicach Babie. „R ozpraw y i spr. z posiedzeń Wydz. H ist. Fil. A. U .” , t. I, s. 27, zaś Im bram ow ice w zm ian k u je M. S., S ic-
dcm setletnie dzieje klasztoru w Im bram ow icac h, P rz e
myśl 1926.
28 P iekary, pow. K ra k ó w — grodzisko na Gołębcu, por. R. J a m k a , G. L e ń c z y k , K. D o b r o w o l s k i ,
Badania w y ko p a lisko w e w Piekarach, K ra k ó w 1939;
Będkowice, poiw. O lkusz — grodzisko na Sokolicy, por. S. J. C z a r n o w s k i . W iadom ość o grodzisku w M ni- kowie 'zawdzięczam doc. G. L e ń c z y k o w i .
29 Tyniec — tzw. G rodzisko por. G. L e ń c z y k , op. cit.; Grodzisko B irów koło O grodzieńca — w g b a dań autora.
30Udorz, pow. O lkusz — G óra Zam czysko; S łu p sko, pow. Z aw iercie; — grodzisko koło K roczyc; Złoty Potok, pow. Częstochow a — grodzisko zw ane W ały, w szystkie wg po m iaru au to ra .
. . Tabi. I
Wstępne rozeznanie w chronologii i systematyce ważniejszych dzieł sztuki obronnej na jurze
S y stem y : Ś cian o w y Z a to k o w y W ieżow y B asztow y B astejow y B astio n o w y O k res I ja sk in ie : M ników „ o b o rz y s k a “ : Ojców J g ro d z isk a p ie rśc ie nio w e : Byczyna N ow a G ó ra P laż a Im bram ow ice M ników (?) Tyniec z w ałem p o p rz e czn y m : Będkowice O jców O k o p y P ie k a ry T yniec kl. Bi rów O k re s II
X II i X III w. M o raw ica Z lo ty P o to k U dorz (?) O k ien n ik G ro d zisk o (k . S k ały ) W awel Lipowiec Będzin X IV w. ty p I : Lelów Bydlin K orzkiew ty p И : Ryczów Przew odziszow icc Suliszow ice ty p I I I : U d o rz (zam .) M irów B obolice M o rsk o B iały K ościół ty p IV : Sm olcń R absztyn O strężn ik O lszty n P ieskow a S k a la T y p V : O jców Siew ierz Tenczyn b asz ty p r o s to k ą tn e Będzin O lkusz K azim ierz Smoleń O strężn ik XV w. w ały ziem n e: Bydlin M irów O lk u sz b asz ty k o liste: Bobolice M o rsk o T yniec Tenczyn P ieskow a S k ala t7W . „ p u n t o n s ” Bobolice (?) O k re s III X V I w. R absztyn O grodzieniec O lszty n P ieskow a S k ała M irów ziem ne i in u r.: Smolcń Tenczyn Siew ierz szk o ła w ło sk a: Lipowiec Tenczyn X V II w. T yniec szk . h o le n d e rs k a : C zęstochow a P ilica P ieskow a S k a la X V III w. Lipowiec (re d u ta ) Ż a rk i
C hechło
tem a/tu zaimków. W istocie jed n ak , choć pod w zaimku M oraw icy, zaś w Skale elem en ty sy-w zględem tre śc i podział na g rody i zam ki je st ste m u zatokow ego.32
w pełn i u zasad nio n y,31 to pod w zg lęd em fo rm y Jednocześnie obok sta ry c h system ów o b ro n -o b r-o n n ej p-od w iel-om a w zględam i w p ra k ty c e nych w zam kach p ojaw ia się now y sy ste m — n ie istn ieje. Co w ięcej, e lem en ty o bro n n e obu w ieżow y (il. 7). On rów nież posiada w po p rzed -g ru p w zask a k u jąc y sposób wiążą się i p rzen i- niej g ru p ie p rek u rso ró w , z któ ry ch n a jty p o w -k a ją , w y -k a z u jąc — szczególnie na ty m te re n ie szym jest sk a ln a wieża O kiennika (il. б).33 N ie-n iq p rz e rw a ie-n y ciąg rozw ojow y. Tak w ięc te sa- zależnie od teg o w X II i X III w. p o w stają m u -m e fo r-m y s y te -m u ścianow ego dostrzec -m ożna ro w an e zam ki w ieżow e o w ieżach — sto łp ach :
31 P or. B. G u e r q u i n , Z a m k i Ślą skie , W a rsza - c h o d n ie j”, t. II, K ra k ó w 1906; S kała, pow. O lkusz —
w a 1957, s. 18. G rodzisko, w g p o m ia ru au to ra .
32 M oraw ica — por. S. T o m k o w i e z, P ow iat 33 W spom ina o O k ien n ik u M. P o l e s k i (op. ciit.);
4. S łupsko, pow. Z aw iercie. G rodzisko. P rz eb ie g w ałów i fos zw iązany z g ru p a m i sk a ln y m i, ściśle w p aso w an y w te re n . Część w yższa — w łaściw y gród, część niższa — zapew ne podgrodzie. C ałość sta n o w i d o m in an tę k r a jo
b razow ą, n ie ste ty zeszpeconą niew łaściw ie p rze p ro w ad z o n ą lin ią e n e rg e ty c z n ą (fot. J. B ogdanow ski) 4. S łupsko, a rr. de Zaw iercie. C h â te a u -fo rt. L igne des r e m p a rts et fosses en g lo b a n t dans te circ u it des f o r ti fic a tio n s les roches e n v iro n n a n tes. D éfense incorporée au te rra in . P a r tie s u p é rie u re : le c h â te au . P a rtie in fé rie u re : te rr a in h y p o th é tiq u e de la b aille e x té rie u re , l’ensem ble c o n s titu e l’asp ec t d o m in a n t du paysage, g âté
hélas, p a r un am én a g em e n t v icieu x de la ligne d ’é le c trific a tio n
czw orobocznych (Wawel, Skała?), k olistych (Bę dzin, Lipow iec) i półkolistych (P iek ary).34 F o r m y ty c h wież niie odbiegają sw y m k ształtem cd ty p ó w stosow any ch podówczas n a zachodzie.35 0 całości u k ład u w iem y znacznie m niej, jedn ak ■wydaje się, że p rze jęły one wiele form od ty po w ych m iejscow ych grodów. P ro b le m z całą w y razisto ścią zarysow uje się przy X IV -w iecznej, k azim ierzow skiej głów nie, rozbudow ie linii o b ro n n ej.
N a p o d sta w ie obecnych badań w yróżnić m ożna w ty m czasie pięć zasadniczych typów zaimków.36 (ii. 7)
Tyip I o b e jm u je zam ki sy stem u ścianowego 1 zatokow ego w dw óch głów nych odm ianach (il. il. 7, 9) „ w o d n ej”, w k tó re j bezwieżow e bu- dynlki otoczone m u re m lu b w ałem (?) zajm o w ały kopce oblane'W odą (np. B obrek, Ryczówek zap ew n e też Lelów, K rom ołów ), oraz „w yżyn n e j“ , gdzie podobnie u k sz ta łto w an e budow le
w ieńczyły n a tu ra ln e , skaliste w zgórza (np. B y- dlin, il. 9).37
W zak res n astęp n y ch ty pów wchodzą już zam ki sy ste m u wieżowego,38 w pew nych w y p adkach p o siad ające n a w e t cech y system u basz tow ego.
N ajp ro stszy spośród nich — ty p II — r e p r e z e n tu je zam ek, któ reg o trzon stanow i niew ielka, lecz tru d n o dostępn a skała, zw ieńczona n ie r e g u la rn y m jed n o p rz estrz e n n y m b u d y n k iem — „k am ień cem ” ;i9 u k tó re j stóp z jed nej stro n y w ał lu b m u r z fosą zatacza n ie re g u la rn e, m ałe podzamcze. K am ieniec na skale nie p rzekraczał zapew ne 2— 3 k o n d ygn acji, zatem pow stająca ty m sposobem ja k b y wieża, w sw ej dolnej częś ci sk ła d a ła się z rodzim ej sk ały, w górnej zaś z b u d y n k u będącego d ziełem człow ieka (por. Ryczów1, il. il. 10, 21, Suliszowice, il. 22, P rzew o- dziszowice, a zapew ne też Lutow iec i K lucze).40
34 W aw el — por. A. S z y s z k o - B o h u s z , W a w el
ś re d n io w iec zn y. „Rocznik K ra k o w sk i”, X X III (1932).
N a G ro d zisk u k. S kały, pow . Olkusz, obecna p u ste ln ia w znosi się n a ru in a c h czw orobocznej budow li, być m o że w ieży głów nej za m k u (wg b ad a ń au to ra ). B ędzin — por. M. K a n t o r - M i r s k i, Z przeszłości Zagłębia
D ąbrowskie go, Sosnowiec 1931—2; Lipow iec, pow. C h rza n ó w — por. W. Ł u s z c z k i e w i c z , op. cit ; P ie k a ry — por. R. J a m k a , op. cit.
35 F o rm y w ież — donżonów (stołpów) pow szechnie sto so w a n y ch por. B. E b h a r d , Die W e h r b a u te n Euro
pas, B e rlin 1939; S. T o y , A histo ry of fortification,
M elb o u rn e 1955; A. T u u 1 s e, B u r g e n A bendlandes, W ien 1958 i inni.
3® Na p o d sta w ie b ad a ń au to ra .
37 B obrek, pow . C h rzan ó w — por. K. P o l a c z e k ,
P o w ia t chr za n o w sk i, K ra k ó w 1914. B ydlin, pow. O l
kusz — por. Z. S i m o n , op. cit., o raz Ryczów ek, pow. O lkusz, w g p o m ia ró w a u to ra ; L elów — por. J. W i ś n i e w s k i , op. d t . ; K rom ołów , pow. Z aw iercie — z bliżej n ieo k reślo n eg o czasu, por. J. W i ś n i e w s k i , op. cit.
88 D zieła tego sy ste m u sta n o w ią rozw inięcie sy s te m u ścianow ego (por. w yż. p rzy p . 26) przez d odanie w ieży. S tąd czołow y sposób obrony często byw a u zu p ełn io n y kleszczow ym lu b pośrednim .
39 L udow a n a z w a u ży w a n a do dziś, a sp o ty k a n a w sta ry c h lu s tra c ja c h (por. np. lu s tra c je O lsztyna — T. H o l z e r o w a - M a ł k o w s k a , op. cit.).
40 Ryczów , S uliszow ice, P rzew odziszow ice, pow. Z aw ie rc ie — por. Z. S i m o n , op. cit. oraz pom iary a u to ra ; L utow iec, pow . Z aw iercie; K lucze, pow . O lkusz — w g b a d a ń a u to ra .
Λ
_À_ В
W ty p ie III p ro sty u k ład poprzedni zostaje rozbudow any. Szczyt sk a ły o p asu je n ie re g u la r n y m ur, którego o bręb podzielony po przeczny mi m irram i (Morsko, il. 31, B iały Kościół) m ieści k ry ty dachem „kam ieniec“ oraz zapew ne n ie w ielki dziedzińczyk (Udorz, il. 12, M irów, il. 11, Bobolice).41 Tym sposobem pow staje ro d zaj s a m orodnego dużego „do n jo n u “ , otoczonego d o łem, podobnie jak w poprzednim w ypadku, m u rem (Mirów) lub w ałem (Udorz).42 P odczas gdy
41 M irów , Bobolice — por. T. H o l z e r o w a - M a ł k o w s k a , op. cit. Udorz, pow. O lkusz — w g p o m ia ru au to ra .
42 R e p re z e n tu ją one rzadko spotykany, ty p n ie r e gularnego w p la n ie donżonu, ta k i ja k np. Pfeffem ger, D ornach (por. S. T o y , op. cit.).
5. W czesne fo rm y obronne. A. Zespół „o borzysk” p rzed Ja s k in ią C iem ną (Ojców, pow. O lkusz — oznacze n ia 1—3), u sy tu o w an y na półce sk a ln ej za sło n ięte j grzebieniem R ękaw icy (4), d o stępny ty lk o od północy (5). S ied zib a człow ieka w o k resie n eo litu , u ży w an a tak że w e w czesnym średniow ieczu (rys. zg en eralizo - w any, oprać. J. B ogdanow ski). B. G rodzisko B irów , pow. Z aw iercie, z ciekaw ym dojściem o c h a ra k te rz e „ b a rb a k a n u ” (pom iar J. B ogdanow ski — w a rstw ic e
p o dane o rien tacy jn ie)
5. O uvrages de fo rtific a tio n p rim itiv es. A. A m é n a g em en t d ’h a b ita t p rim itif „oborzyska” p rè s de la „ G ro tte O b scu re” (localité: Ojców, d istric t de O lkusz. In d ica tio n s p. 1—3), situ é su r une p la te -fo rm e ro cheuse, m asquée p a r le v e rs a n t du m o n t „R ę k a w ic a ” (4), accessible se u lem en t du coté n o rd (5). A b rit érigé p a r l’hom m e de l’époque n é o lith iq u e c o n n u e encore à l’époque du h a u t m oyen-âge. (R e p ré sen ta tio n g é n é ralisée, — élaborée p a r J. B ogdanow ski). В. C h â te a u fo rt de B irów en é ta t de ru in e arr. d e Z aw iercie, avec un approche in té re ssa n t en form e d ’une b a rb a -
cane. (Les s tra te s m a rq u é es ap p ro x im a tiv e m e n t)
6. W czesne fo rm y obronne. A. G rodzisko O k ien n ik W ielki, pow . Z aw iercie. N a tu ra ln y g rze b ień sk a ln y (4) u zu pełniony w ałem tarczow ym (1) zam y k a obwód obro n n y o p atrz o n y n a tu ra ln ą sk a ln ą „w ie żą” (2) do stęp n y kom inem (3), do którego w y k u te w ejście na w ysokości ok. 4 m nad poziom em te re n u (oprać. J. B ogdanow ski). B. G rodzisko W ały, pow. C zęsto chow a, z głów ną częścią założoną na szczycie sk ały i o bszernym podgrodziem o c h a ra k te ry sty c z n y m , j a k
by w ielobocznym plan ie, w ciąg ający m w obw ód
obronny sk a ły (pom. J. B ogdanow ski — w a rstw ic e podane o rien tacy jn ie)
6. O uvrages de fo rtific a tio n prim itiv es. A. C h â te a u fo rt: Okienniik W ielki en é ta t de ru in e , a rr. de Z a w iercie. L a crête des roches n a tu re lle (4), re n fo rc é e p a r un re m p a rt-b o u c lie r (1) qui ferm e le c irc u it de défense fla n q u é d’un „d o n jo n ” fo rm é de ro ch es escarpées (2). La défense n ’est accessible q u e p a r une chem inée (3) d ont l’e n tré e ta illé e en roc se tro u v e à 4 m. env. au -d e ssu s du n iv e au de la te rre . B. Le c h â te a u -fo rt en é ta t de ru in e arr. de C zęstochow a, corps p rin c ip a l situ é au som m et d ’une roche, avec une la rg e baille e x té rie u re d’un plan p o ly g o n al c a ra c té ristiq u e , en g lo b an t les roches e n v iro n n a n te s d an s l’en cein te de la défense (les stra te s m a rq u é e s a p p ro
7. S ystem y obronne i typy zam ków XIV w. P rzykłady: system ścianow y (bez flan k o w an ia) — S łupsko (pom. J. B ogdanow ski), sy stem zatokow y (z flankow aniem kleszczow ym ) — T yniec (wg G. Leńczyka), system w ie żowy — O jców (wg pom. Zakł. Ochr. i P roj. K rajo b razu P. Κ.), system basztow y — M stów (wg pom. w Urz. Kons. K atow ice), system b astejo w y — S iew ierz (front północny, wg pom. j.w.), sy stem bastionow y — P iesk o w a S k a ła (front płd .-w sch ., w g A. M ajew skiego). Typy zam ków : I — bezw ieżow y, II — z w ieżą, k tó rą stan o w i skała
z „k am ień cem ”, III — z p odw ójnym obwodem obronnym , IV — podobny, lecz w ce n tru m trzo n złożony z wieży
i „k a m ie ń c a ”, V — z pojedynczym obw odem o b ronnym (oprać. J. B ogdanow ski)
7. S ystèm es de défense et types de ch â te au au XIV s. E xem ples: sy stèm e des m u ra ille s sa n s to u rs — Słupsko, ligne de défense infléchie et concave avec les tours en te n a ille — Tymiec, sy stèm e de défenses flan q u é es de tours. M stów, sy stèm e de la défense donjonnée — Ojców, systèm e des bastilles — S iew ierz (front nord), sy stèm e des b a stions — P iesk o w a S k ala (fro n t su d -est). Types des ch â te au x : I — sans to u rs, II — avec une tour, form ée p a r un roc et une „e sc arp e”, III — avec une double ligne de défense, IV — p resq u e le m êm e, m ais avec
au cen tre un bloc fo rm é p a r une to u r-d o n jo n e t une „ e sc arp e”, V — avec une seule ligne de défense.
całość o bw arow ania re p re z e n tu je sposób obro ny „p ośredn i“ , dolna jego część stosuje zwykle sposób o b rony kleszczow y n ierzad k o przecho dzący w długi pasaż — zabieg (Bobolice).43
W ty p ie IV, ro zw ija ją c y m konsekw entnie poprzednie układy, pojaw ia się już, w obrębie niezw ykle ciasno zgrupow anej zabudow y na skale, re g u la rn a iwieża (il. 14) z zasady kolista
43 Tego ty p u „pasaże” sta n o w iły często spotykane w średniow ieczu b ra m n e u rzą d zen ia obronne. K lasycz ny p rzy k ła d sta n o w i T ro y e n ste in (por. A. C o h a u - s e n, Die B efestig u n g w eisen der Vorzeit und des
Mittelalters, W iesbaden 1898). N a jsta rsz e przykłady te
go u rząd zen ia pochodzą z A fry k i (np. Zim babw e, por. S. T o y , op. cit., s. 70) i ze W schodu (por. H. W. M С a b o g a, Der Orient u n d sein Ein fluss auf die
m itte lalterliche n W e h rb a u te n des Abendlandes, M a
drid 1953).
o niew ielkim prom ieniu (Olsztyn, il. 13, Rab- szty n).44 T ym sposobem pow staje ja k b y po dw ójny, piętrow o ro zb ud ow any stołp. Jego trzon stanow i ciasny „k am ieniec“ na skale, obok któ rego, jak się w y daje oddzielona m aleń k im dzie- dzińczykiem (Smoleń, il. 14, O strężnik),45 'Wyra sta w łaściw a wieża. Ta o sta tn ia m ieści się z re guły w n a jła tw ie j d o stępn ej części skały . Zatem
44 O lsztyn — por. p la n T. H o l z e r o w a - M a ł - k o w s k a (op. cit.); Rafosztyn, pow. O lkusz — w g lito g rafii z X IX w. (por. M. K o r n e c k i , Z a m k i ziemi
k r a k o w s k ie j, K ra k ó w b. r. w.).
45 Sm oleń, pow. O lkusz — por. J. S z a b ł o w s k i red., Katalo g Z a b y t k ó w S z t u k i w P o l s c e , t. I, W arsza w a 1953. O strężnik, pow. C zęstochow a — w g badań au to ra .
8. K orzkiew , pow. K ra k ó w — zam ek ty p u I (fot. J. E ogdanow ski) 8. K orzkiew , a rr. de C racovie — c h â te a u ty p e I
i liczne .w ystępow anie tej fo rm y silnie zakorze nionej n a linii o b ron nej J u ry . Na ty p ie IV koń czy się je d n o lity zespół dzieł ob ronnych, stan o w iący ciąg rozwojo'wy.
T yp V odbiega od poprzednich układów w iążąc s y tu a c ję zam ku ze spłaszczonym , sto sunkow o o b szerny m w ierzchołkiem w zniesienia, zaś w ieżę z b ram ą (il. 15). W tak i sposób b ram a je st niem al flan k o w an a wieżą (Ojców) lub w prost z nią zw iązana (Tenczyn, Siew ierz).48 Typ te n , łącząc się bezpośrednio z w cześniejszą form ą sp o ty k a n ą na J u rz e (Lipowiec), n a w ią z u je do. często sp o ty k an ej fo rm y zam ku zarów no , w schodnio- jak zachodnioeuropejskiego.49
Oprócz om ów ionego sy stem u wieżowego wiek X IV p rzy n o si na J u rz e rozw ój sy stem u
48 S y tu a c ja zatem dość niety p o w a, gdyż w w ię k szości w y p ad k ó w w ieże-donżony sy tu o w a n o w n a j b ard z iej n ie d o stę p n ej części w zgórza (por. A. C o h a u s e n , op. cit., s. 148— 151).
47 A. M a j e w s k i , op. cit.
48 O jców — por. J. S z a b ł o w s k i op. cit.; T e n czyn — por. N. P a j z d e r s k i , op. cit.; S iew ierz — por. T. R e j d u c h - S a m e k , J. S a m e k , Katalog
Z a b y t k ó w S z t u k i w Polsce. Woj. k a to w ic kie , W a r
szaw a 1962.
49 Ł ączenie w ieży z b ra m ą sta n o w i b ard zo często sp o ty k a n ą fo rm ę o b ro n n ą n a zachodzie (por. B. E b - h a r d t, op. cit.; А. С o h a u s e n, op. cit.). N a p o ch o d zen ie tej fo rm y ze W schodu zw raca uw agę H. W. M. С a b o g a, op. cit.
ja k b y tarczow o broni „kam ień ca“ .49 W ieża ta, jak już powiedziano', zw ykle kolista w p lanie, czasem p rz y b ie ra form ę czw oroboczną (Piesko wa S kała).47 O pisany tu trzo n w ieżow y stan o w i elem en t niezw yk le c h a ra k te ry sty c z n y dla X IV - w iecznych zam ków ju ra jsk ic h . Jego o ry g in a l ność p o d kreśla ta k ż e ciągłość typologiczna
9. B ydlin, pow . O lkusz, zam ek ty p u I, w X V I w. prze b u d o w a n y na kościół (pom. J. B ogdanow ski) 9. B ydlin, a rr. de O lkusz, c h â te a u ty p e I, X V I s. r e
10
12. U dorz, paw . O lkusz, zam ek ty p u I II (pom. J. Bo gdanow ski)
12. U dorz, arr. de O lkusz, ch â te a u du ty p e III
10. Ryczów, pow. Z aw iercie, zam ek ty p u II (pom. J. B ogdanow ski)
10. Ryczów, arr. de Z aw iercie, c h â te a u ty p e II
11. M irów , pow. Z aw iercie, zam ek ty p u III; głów ny trzo n za m k u zbudow any n a sk a ła c h i łączących je łu k ach , w ieża d o b udow ana w późniejszym czasie (fot.
J. B ogdanow ski)
11. M irów , arr. d e Z aw iercie, c h â te a u ty p e I II ; corps p r in c ip a l d u c h â te a u érigé s u r des irocs re lié s p a r des
voûtes, la to u r érigée p lus ta rd
basztow ego.50 J e st rzeczą c h a ra k te ry sty c z n ą , że w prow adzony tu elem en t o b ro n n y w postaci czw orobocznej półb aszty stan o w i n iem al w y łączną form ę, k tó rą o p e ru ją dzieła o b ro n n e tego czasu. W zam kach po jaw ia się on rzad k o i spo radycznie, nie tw orząc ciągłych obw odów o b ro n n y ch (Smoleń, ił. 14, O strężnik ),51 stą d tru d n o m ów ić w ty m czasie o zam kach sy ste m u basztow ego: N atom iast m iasta o trz y m u ją „cią głe“ obw arow ania, w yposażone w ten w łaśn ie ty p baszty (Będzin, Olkusz, K azim ierz).52 O dno si się w rażenie, iż p a n u ją c a form a kolistej w ie ży znalazła uzu p ełnien ie w p ro sto k ą tn e j pół- baszcie. D opiero zapew ne w iek XV w prow adza do n iek tó ry ch obw aro w ań p ółkolistą form ę tego e lem en tu fla n k u jąc e g o (Bobolice, M orsko, T y niec).53
K oniec X IV w. p rzek reśla znaczenie linii o b ro n n ej, k tó ra w sw ej części północnej o d stą piona zo staje ks. W ładysław ow i O polskiem u. W pocz. XV w. dro g ą zbro jneg o s ta rc ia k ról od biera ją, p rzy w ra c a ją c jej ty m sam y m znacze nie stra te g ic z n e .54 W ypadki te s ta ją się tłem d la przem ian, k tó re n a stę p u ją w sam ej linii o b ro n nej. C h a ra k te ry sty c zn y jest fakt, iż nie wznosi
50 S ystem b asztow y sto su je dw a głów ne elem e n ty o b ro n n e: ścianę — b ro n io n ą sposobem czołow ym , oraz b a sz tę -b ro n ią c ą ściany i sieb ie sposobem flan k o w y m (por. J. B o g d a n o w s k i , S y s t e m y i k ie r u n k i, op. cit.).
51 Sm oleń, pow. O lkusz — dw ie p ó łb a szty n a dol n y ch zam kach od północy i od p o łu d n ia . Ta o sta tn ia doskonale zach o w an a w ra z z k re n e la ż e m (por. p la n : J. S z a b ł o w s k i , op. cit.); O stręż n ik , pow . C zęsto chow a — p ó łb a szta w ścianie od p o łu d n ia dość dobrze zach o w an a (wg p la n u au to ra).
52 W B ędzinie zachow ał się cały sz ereg tego ro d z a ju półb aszt (por. p la n w U rz. K o n se rw a to ra , K a to w i ce), w O lkuszu podobne w idoczne są n a s ta ry c h w i d o k ach (por. J. W i ś n i e w s k i , op. cit.), p o dobne is t n ia ły n a K az im ie rz u w K rakow ie. M ożna przypuszczać, iż w szy stk ie one w zorow ane b yły n a w cześn iejszy ch m u ràc h K ra k o w a, w k tó ry c h w y stę p o w a ły ja k o z a sa d niczy elem e n t o b ro n n y (por. zachow ane d o ln e części istn ie ją c y c h baszt).
53 Są to w szy stk o n iew ielk ie „ b a sz tk i” w w y p a d k u Bobolic i M orska, pow. Z aw iercie, (por. p la n y : T. R e j - d u c h - S a m e k , J. S a m e k , op. cit.) p ó łk o liste o tw a rte od ty łu , zaś w T yńcu (por. p la n : S. T o m k o w i с z, op. cit.) koliste, zam knięte.
54 P or. R. G r ó d e c k i , Dzieje p o lityc zn e Śląsku
13. O lsztyn, pow. C zęstochow a, zam ek ty p u IV z dw om a w ieżam i i b asztą a rty le ry js k ą w idoczną częściow o po lew ej (fot. J. B ogdanow ski)
13. O lsztyn, a rr. de C zęstochow a, ch â te au type IV avec d eu x to u rs et une b astille, d ont une p a rtie est visib le à gau ch e su r la p h o to g rap h ie
się w ty m czasie praw ie żadnych now ych dzieł, a n ie k tó re ty lk o zostają unow ocześnione przez w prow adzenie sy stem u basztow ego. D otyczy to głów nie zam ków w pobliżu K rakow a, gdzie jako podstaw o w y elem en t o b ro n n y wchodzi w u ży cie k olista baszta (np. Tenczyn, Tyniec). Słabym p rzejaw em m ody fikacji zam ków na północnym k ra ń c u J u r y są nieliczne i m ałe p ółbaszty ko liste (Bobolice, M irów).53 Na szerszą skalę jak się w y d aje przeprow adzono przy stosow an ie n ie
k tó ry ch ob w aro w ań ido użycia b roni palnej, iprzez w zniesienie obw ałow ań (tarasów ) ziem nych, p rzesuw ający ch linię ob ron y zam ków
(do-14. Sm oleń, pow. O lkusz, zam ek ty p u IV z c h a ra k te ry sty cz n y m trzo n em złożonym z w ieży i „k a m ie ń c a ”. Dolne zam ki o p atrzo n e czw orobocznym i półb asztam i i ziem nym i o b w ało w a n iam i p rzy b ra m a c h (pom. wg K ata lo g u Z abytków , op. cit., u zu p e łn ia n y p rz e z au to ra )
14. S m oleń, a rr. de O lkusz, c h â te a u ty p e IV avec la fo rm e c a ra c té ristiq u e de la to u r-d o n jo n e t de l’e s c a r pe. Les p a rtie s in fé rie u re s du c h â te a u m unies de to u rs ca rré es ap p la tie s e t des rem b la is de te rr e près
des g ra n d e s p o rte s
ty czy to zapew ne: B ydlina, il. 9, M irow a, Rafc- szty n a i m iast Olkusz, Sław ków ) poza m u ry .56
Praw dopodobnie około tego czasu p rzep ro w adzona została zagadkow a a k c ja niszczenia szeregu m ały ch zam ków przez w y sad zenie (Ry czów, Suliszowice), co m ożna by tłu m aczy ć chę cią sw oistego zabezpieczenia p rze d o pan ow a n iem ich przez rozbójników .57
P o now ne ożyw ienie działalności um acn ian ia linii o b ronn ej n astęp u je w XVI w. P o stęp u ją c y rozw ój sztuk i o b ron nej przynosi na J u rę oprócz rozw oju znanego już sy stem u basztow ego sy ste m y b astejow y i bastionow y (il. il. 15, 17, 18), rozpoczynając o k res fo rty fik a cji n o w o ży tn ej.5* S ystem basztow y w XVI w. ilościow o p rze d
sta-55 T enczyn, pow. C hrzanów — b aszty od w sch o d u i północy (por. p la n : N. P a j z d e r s k i , op. cit.); T y niec, Bobolice, M irów por. przyp. 53.
58 F orm ę „ ta ra s u ” (zagadnienie o m a w ia szerzej G. K ö h l e r , Die E n tw ic k e lu n g des K r ie g sw e se n s un d
d er K rie g sfü h ru n g in der R itterze it, B re sla u 1886; M.
J ä h n s, Geschichte der K r ieg sw isse n sch a ften , L e ip zig 1890), często tru d n o oddzielić od „ p rz y k o p y ” tw o rzącej p rzeciw stok fosy, stą d zagadnienie w y m ag a je s z cze szczegółow ych badań. W podanych za m k a ch w a ły te zachow ane są stosunkow o dobrze, n a to m ia s t o i s t nien iu ich w m ia sta ch w iadom o z lu s tra c ji (por. W. S e m k o w i c z red., M ateriały do s ło w n ik a histo ry c z-
no-geograficznego woj. k rakow skie go, K ra k ó w 1939/50).
57 W ym ienione zaimki, ja k rów nież inne, noszą w y raź n e ślady celow ego niszczenia, podobnego ja k np. zam ek w M yślenicach, k tó ry ta k ja k in n e w Z iem i K rak o w sk iej (np. B arw ałd) zo stał celow o zniszczony w średniow ieczu (por. J. W. K u t r z e b a , M yślenice, K rak ó w 1900; J. P u t e к, O zbóje ck ich z a m k a c h - -, K ra k ó w 1938).
58 S ystem y te w p ro w a d za ją ja k o głów ne elem e n ty obro n n e w m ie jsc e b aszt n isk ie ko liste lu b w ielobocz- ne b a s te je o ra z pięcioboczne bastiony, z m ien iają c je dnocześnie p ro fil lin ii o b ronnej i d o sto so w u jąc go do m asow ego użycia b ro n i p a ln e j (por. U wagi o sto s o w a
n iu m e to d geom e try czny ch. „C zasopism o T ec h n icz n e”
w ia się n ad er skrom nie. N atom iast klasa o b iek tó w jesit w ybitna. W układzie „baszt m o d ern i zow anych“ pow stał (właściwie ty lk o jed en obiekt — Ogrodzieniec.59 Je d n ak jego ipięcio- boczna fig ura z o ry g in a ln ie ro zw in ięty m tarc zo w ym fro n tem południow ym , o p a trz o n y m w trz y baszty i nad er in te re su ją c e dzieło zew nętrzn e, stanow i p raw dziw y popis um iejętności fo rty fi- k ato ra (il. 16).6Ü O kład baszt a rty le ry js k ic h r e p re z e n tu ją pojedyncze, lecz ciekaw e e le m e n ty w odm ianie kolistej (Pieskow a Skała) i czw oro bocznej (Olsztyn), stanow iące ty lk o ro zb u d o w ę istniejących dzieł.61 Znacznie bogaciej r e p re z e n tow any jest „uk ład b a szte k “ , zap oczątkow any w ok resie średniow iecza (Morsko), p rz e ż y w a ją cy tera z ok res sw oistego rozkw itu, n ie ty le już w zam kach, ile w budow lach s a k ra ln y c h
(Mstów, il. 27, Tyniec).02 Stanow i on p rz y k ła d deg en eracji elem en tu obronnego, sp ełn iając r o lę raczej policyjną niż praw dziw ie o b ro nn ą. A nachroniczna ta form a trw a długo·, przech o dząc na XV II (Żarki), a n a w e t X V III w. (Che- chło).63
Podobnie jak sy stem basztow y, ta k ż e i n o wo w p row ad zo ny b a ste jow y nie tw o rzy now ych dzieł. N ieliczne p rz y k ła d y b astei ziem nych za notow ać m ożna w postaci czw orobocznej (Smo- leń, il. 14) i p ó łk o listej (Tenczyn) jako u zu p eł n ienia istn iejący ch dzieł.64 Rów nież m u ro w an e b a ste je nie znalazły w iększego zastosow ania oprócz rozw iązań b arb ak an o w y ch (Siew ierz, Tenczyn), sk ą d in ą d ciekaw ych, lecz n ie tw o rz ą cych ciągłego obw odu obronnego, a ty lk o t a r czowe zabezpieczenia.65
59 Por. A. S z y s z k o - B o h u s z , op. cit.
60 Na uw agę zasługuje rów nież dru g i fro n t p ó łn o c ny. O ile pierw szy przez w y su n ię tą w p rzedpole „ k u rz ą s to p k ę ” m a cechy pierw otnego raw elin u , o ty le w d rugim zastosow ano „urząd zen ie a n g u ło w e” (typ te n om aw ia B. G u e r q u i n , Z a m e k Jazlo wiecki. „S tu d ia i M a te ria ły do T eorii i H isto rii A rc h ite k tu ry i U rb a n i s ty k i”, t. II, 1960). Z czasem fro n t ten został je d n a k p rzeb u d o w an y (por. W. S t r z e l e c k i , Z a m e k w
Ogrodzieńcu. „O chrona Z ab y tk ó w ”, IV (Г951), n r 3—4
14— 15, s. 133— 149).
61 Por. w y su n ię ta w przedpole b aszta P iesk o w e j S kały (A. M a j e w s k i , op. cit.) o raz w schodnia p o d w ójna baszta O lsztyna (por. T. H o l z e r o w a - M a ł - k o w s к a, op. cit.).
82 C h a ra k te ry sty c z n e dla tego o k re su je s t sto s o w an ie p rze starza ły c h sy stem ó w obronnych w zało że n iach sa k ra ln y ch . O ile w T yńcu obw ód o b ro n n y w y posażony w b asztki był dość sk ro m n y (por. S. T o m
-k ow i с z, op. cit.), o tyle w M stow ie został ro zb u d o w an y w re g u la rn y obw ód o dużych ro zm iarac h w y p o sażony w 8 b asztek (por. M. K a n t o r - M i r s k i , op. cit.; T. C h r u ś c i c k i , W a r o w n y klaszto r k a n o n i k ó w
regula rnych w M stowie. M aszynopis U. J., K ra k ó w
1959).
83 Ż ark i, pow. M yszków — por. T. R e j d u c h - - S a m e k , J. S a m e k , op. cit.; C hechlo, pow . O lkusz — por. J. S z a b ł o w s k i , op. cit., p om iar a u to ra .
84 Sm oleń, pow. O lkusz — re sz tk i ziem nego o b w a ro w a n ia od s tro n y północnej przed półbasztą. T enczyn, pow. C hrzan ó w — rodzaj ra w e lin u przed fro n te m b ram n y m , wg. b ad a ń a u to ra .
65 O ba te dzieła (Siew ierz, pow. B ędzin, por. T. R e j d u c h - S a m e k , J. S a m e k , op. cit.; T enczyn, por. N. P a j z d e r s k i , op. cit.), choć odosobnione, s t a now ią in te re s u ją c e i rz a d k o sp o ty k a n e p rzy k ła d y n a naszych ziem iach.
. . .
a I B
o 5 o 1 o 5 0
15. Z am ki różnych system ów : A. T enczyn, pow . C hrzanów , w ew n ętrz n y obw ód sy stem u w ieżow ego, zew nętrzny
m ieszany b aszto w o -b astejo w o -b astio n o w y (pom. w g N. P ajzd ersk ieg o , op. cit.). В. O grodzieniec, pow. Z aw iercie, pięcioboczny plan zam ku z b asztow ym i fro n ta m i połu d n io w y m i i w y su n ię ty m w przed p o le ro d z a je m dzieła
zew nętrznego (pom. w g Szyszko-B ohusza, op. cit.)
15. C h â te au x de sy stèm e m ix te: A. T enczyn, a r r . de C hrzanów , en c ein te in té rie u re de la défense flan q u é e de tours, encein te e x té rie u re type m ix te avec donjon, b astille et bastion. B. O grodzieniec, arr. de Z aw iercie,
16. O grodzieniec, pow. Z aw iercie, zam ek sy ste m u basztow ego, w idok od północnego w schodu; ch a rak te ry sty cz n e p o w iązanie ze sk a ła m i i o ta cz ają cy m k ra jo b ra z e m (fot. J. B ogdanow ski)
16. O grodzieniec, arr. de Z aw iercie, c h â te a u du systèm e d o njonné, v u e du côté n o rd -e st; im p la n ta tio n c a ra c té ris tiq u e dans le cadre des ro c h e s et du paysage
17. Częstochow a, k la sz to r u fo rty fik o w a n y w g sy stem u b astionow ego, szkoła h o le n d e rsk a (fot. J. B ogdanow ski) 17. C zęstochow a, m o n a stè re fo rtifié du sy stèm e b astio n n è , école h o lla n d aise
W przeciw ieństw ie d o w ym ien io n y ch sy ste m ów znacznie silniej rozw inął się bastionow y, stanow iąc po w iek u X IV n a stę p n ą d u ż ą i jak się w y d aje rów nież zaplanow aną g ru p ę dzieł o b ro nn ych . Istn ieje na tere n ie J u ry obiek t, któ r y uznać by m ożna za jed n ą z n ajw cześn iej szych form tego sy stem u w Polsce. J e st to ru i na ro d z a ju b arb a k a n u w Bobolicach, p rzy p om i n ają c a w łoski u k ład tzw . „ p u n to n e “ .66 Pochodzi być m oże z XV w. P ełn ą form ę b astio n u , k tó rą zaliczyć już m ożna do szkoły w łoskiej p rz y ró s ł w iek XV I w sk rom n ej postaci n a ro ż n ik a w Li pow cu i im ponująco ro zw in iętych fro n ta c h T en- czyna (il. 15).67 W X V II w. p o w staje zespół no w ych dzieł pod w y raźn y m w pływ em szkoły sta- ro'holenderskiej (Częstochowa, il. 17, Pilica, il. 18, P ieskow a Skała, a d a le j na północy K rze pice i D anków ) odnaw iając n iejak o w głów nym zrębie d aw ną kazim ierzow ską linię o b r o n n ą 6H. Na ty m kończy się w zasadzie h isto ry czn y roz w ój ju ra jsk ie j linii o bronnej, jeśli nie liczyć jej now ej rozbudow y w czasie d ru g ie j w ojny św iatow ej. To, iż J u ra stanow i d a w n y zespół obronny, n ie w y m aga już dowodu. D latego też w nioski z dokonanego p rze g ląd u m ogą sięgnąć dalej k u istocie zagadnienia.
Na w stę p ie stw ierdzić trzeb a, iż o s ta tn ie ba d a n ia p rzy czy n iły się do zebrania i o dn alezienia szereg u dzieł sz tu k i ob ro n nej m ało znany ch, lub n a w e t w ogóle nienotow anych w e w spółczesnej lite ra tu rz e . Rozszerzyło to znacznie ich listę w p o ró w n a n iu do podaw anych d o tych czas w y k a zów.69 N a m arginesie m ożna w y razić p rzy p u sz czenie, iż istn ieje n a te re n ie J u r y jeszcze n ieje d e n o b iek t czekający na „o d kry w cę“ .70 To po sz erzen ie zestaw u dzieł przyczyniło się do w y
li. PROBLEMY
W artość zabytkow a całości linii obro nn ej o ra z poszczególnych jej elem en tó w zasugero w ała rozw inięcie szerokiej działalności k o n ser w ato rsk iej o specyfice, k tó rą n arzu cił tere n , a m ianow icie: k onserw acji ru in . Toteż już w I połow ie X IX w. ro m antyczn e p ro je k ty stw o rz y ły now e w izje sta ry c h ju ra jsk ic h zam ków (Będzin, W aw el).71 M yśl a m ato ró w „ sta ro ży
t-ee P a sjo n u ją c y te n problem ro zstrz y g n ąć m ogą o sta te czn ie b ad a n ia w ykopaliskow e. .
87 O d k ry c ie w czesnego b astio n u w L ipow cu, pow. C hrzan ó w , w spółdziałającego z p ro sto k ą tn y m i półbasz- tamii zaw dzięczać należy p rac o m k o n se rw ato rsk im . Na dzieło to zw rócił m i uw agę m gr M. K o rn e c k i.'N a szczególną uw agę zasłu g u ją rów nież w czesno-w łoskiej szkoły b astio n y T enczyna, pow ażnie zagrożone i w y m a g a ją c e szy b k iej kon serw acji.
68 C zęstochow a — por. J. W i ś n i e w s k i , op. cit.; P ilic a — por. A. G r u s z e c k i , Bastionow e z a m
ki w Małopolsce, W arszaw a 1962; P iesk o w a S k ała —
por. A. M a j e w s k i , op. cit.; K rzepice — por. A. G r u s z e c k i , op. cit.; D anków — par. J. B o g d a n o w s k i , T w ie rd za z 1632 w Dankowie. „A rse n a ł”, n r 4, 1958.
18. P ilica, pow. O lkusz, fo rty fik a c je sy stem u b a s tio nowego, szkoła h o le n d ersk a (pom. Z akł. Ochr. i P ro j.
K ra jo b ra z u P.K.)
18. P ilica, a rr. de O lkusz, fo rtific a tio n s du systèm e b astio n n é , école h o lla n d aise
dobycia szeregu form typow ych pozw alając w konsekw encji na stw ierd zen ie, iż:
— rep re z en to w a n e są tu w bog aty m zestaw ie w szystkie sy stem y ob ronne, z szeregiem o ry g inaln ych form ,
— zachow ana jest zniaczna ciągłość rozw ojow a form o b ro nn ych o rozpiętości rz a d k o sp o ty kan ej na jed n y m te re n ie : od um ocnionej ja skini ipo fo rty fik a cje bastionow e.
Pow yższe w nioski |^ ła n .ia ją do postaw ienia tw ierdzenia, iż J u ra stanow i w y jątk o w y w P o l sce zespół zabytk o w o -k rajo brazo w y, będący n iejak o n a tu ra ln y m sk an sen em naszej sztu ki obronnej.
KONSERWATORSKIE
ności“ , raz p c h n ięta w ty m k ieru n k u , d a ła na przełom ie X IX i X X w . szereg zrealizow anych lub nie (Pilica, Ojców),72 lepszych lu b gorszych zam ierzeń, u k tó ry ch źródeł tk w ił p a trio ty c z n y zam iar W skrzeszenia dzieł zam ierzchłej p rze szłości. L ata m iędzyw ojenne w ielkim zam ierze n iem re sta u ra c ji W aw elu w prow adzają n a ko niec doraźne p ro je k ty i re a liz a c je n a to ry n a u
-e® L ista ta o b e jm u je obecnie ok. 100 różnych dzieł
obronnych. ^
70 B ad an ia a u to ra w o sta tn ic h la ta c h przyczyniły się do u ja w n ie n ia szereg u d zieł o b ro n n y ch (np. g ro dzisko — S łupsko, pow. Z aw ie rc ie ; zam ek w B iałym Kościele, pow . K raków ).
71 Częściowo zre alizow any p ro je k t re k o n s tru k c ji B ędzina w y k o n ał w 1834 r. arch . L anci (por. A. B a r t c z a k ó w a, Franciszek Maria Lanci, W a rsza w a 1954). W czasach R zeczpospolitej K ra k o w sk iej podjęto zaś p ra c e n a d re s ta u ra c ją W aw elu (por. A. S z y s z k o - B o h u s z , op. cit.).
72 W la ta c h 1853, 1876 odnow iono p ałac i n ad a n o neogotyckie cechy zachodnim bastio n o m Pilicy. P o dobnie .podjęto w 1860 r. p rac e re k o n s tru k c y jn e p rzy z a m k u w O jcow ie, (por. J. S z a b ł o w s k i , op. cit., J. W i ś n i e w s k i , op. cit.).
kowe. J e d n a k m im o, iż przez działalność w a w elską zd ebyw a siię wiele m yśli i (doświadczeń do w y k o rzy stan ia, n a Ju rz e p a n u je zastó j.73 Do p iero la ta p o w o jen n e przynoszą praw dziw e,
trw a ją c e po d ziś ożyw ienie. W efekcie re a ln ą działalnością zostaje o b jęty c h k ilk an aście obiek tów, k tó re k o n se rw u je się, re k o n stru u je , re s ta u ru je . Choć je d n a k stanow i to o g ro m n y postęp w sto su n k u ido lat poprzednich, przecież ciągle jest m aleń k ą częścią tego, co zrobić by należało.
W działalności te j m ożna w yróżnić jakb y dwa okresy . P ierw szy , w cześniejszy, p rzejaw iał w y raźn e te n d e n c je do re sta u ra c ji zabytków — on to stw o rzy ł Będzin, Pieskow ą Skałę, T y niec.74 W p rzeciw ień stw ie d o niego- drugi, współczesny, stoi n a stan o w isk u konserw acji. Poniew aż zaś J u ra , a d m in istra c y jn ie przepoło wiona, podlega dw óm k o n serw ato ro m — po łu d niow a k rak o w sk iem u , północna katow ickiem u, sto su nek do jej w a ro w n i m a w każdej części specyficzne cechy.
Na te re n ie wo>j. krakow skiego istn ieje p rze de w szy stk im p ro b lem zam ków w ogóle. Duża ilość h isto ryczn ych um ocnień, krzyżow anie się system ów o b ro n n y ch i linii te ry to ria ln y c h sk ła nia do postaw ienia u n iw e rsa ln ej zasady. Uogól niając, stre ścić ją m ożna do zachow aw czej fo r m u ły k o n s e rw a c ji:75
— badania,
— u trz y m an ia w y ra z u zew nętrznego przy m ak sy m aln y m zachow aniu su b sta n c ji za bytkow ej.
Nie w yłącza to p ew n y ch m ożliwości a d a p ta cji do celów w pierw szym rzędzie tu ry sty c z nych.
W w oj. katow ickim , gdzie ju ra js k a linia w a ro w ni w y raźn ie o d b ija od in n y ch um ocnień, stan ow i ona osobny problem . W sto su n k u do niego realizu je się obecnie p ro g ra m k o nserw a cji, k tó ry streścić m ożna w k o lejn y m działaniu: —- badania,
—■ zabezpieczania, — uczytelniania,
— ad ap tacji dla celów tu ry sty c z n y c h .76
Ja k w idać, p u n k t w yjściow y jest w spólny: k onserw acja, nie zaś re k o n stru k c ja , czy re s ta u rac ja. N a ty m tle działalność ro zw ija się podob nie, dopiero rea liz a c ja w y k azu je szereg różnic. U p o dstaw działań k o n se rw ato rsk ic h stoi cały zespół p ra c badaw czych i pro jek to w y ch . N aj prostsze, e le m en ta rn e działanie w te j dziedzi nie stanow i w stęp ne ro zezn an ie i skatalog o w
a-73 Je d en z nielicznych p rzy k ła d ó w p odjęcia p ro b le m aty k i k o n se rw a to rsk ie j sta n o w i p ro je k t re k o n s tr u k c ji zam ku w B ędzinie w yk. przez arc h . J. G a w lik a oraz a d a p ta c ja na cele m ieszkaniow e zam k u w M orsku przez arch . T. Czeczota.
74 R e sta u ra c ja B ędzina n a cele m u z ea ln e w y k o n a n a została w la ta c h 1952—6 wg. p ro je k tu arch . Z. G aw lik a (por. J. K ł u s , Prace ko n s erw a to rsk ie, woj.
s talinogrodzk ie. „O chrona Z a b y tk ó w ”, V II (1954), n r 2
(25), s. 127). R e sta u ra c ja P iesk o w ej S kały, rozpoczęta w 1947 r. w g. proj. arch . A. M ajew skiego z a d a p ta c ją na cele m uzealn e, jest n a ukończeniu. P odobnie r e s ta u ra c ja T yńca za początkow ana w 1945 r. wg. p ro j. arch.
19. P ra c e w ykopaliskow e na zam ku w O lsztynie, od k ry cie m u ru otaczającego zam ek (fot. J. B ogdanow ski) 19. F ouilles effectuées dans le c h â te a u de O lsztyn,
d éc o u v erte du m u r e n c erclan t le ch â te a u
nie zabytków . W aga tego działania polega na św iadom ości istnienia, możności objęcia o chro ną, a co za ty m idzie stw orzenia podstaw do sp o p u lary zo w an ia zabytku. J a k w ielkie znaczenie posiada te n problem , łatw o dostrzec w sto su n k u nie ty lk o społeczeństw a, a le rów nież a p a ra tu a d m in istra c y jn eg o i naukowego- do m ało z n a n y ch obiektów . Dla przeciętnego o b y w atela w peiwnych niek o rzystn ych w y p adkach ru in a m oże być n aw et kam ieniołom em , zaś dla n a u - koiwca mało- in te resu jąc y m „ m u rk iem “.77 Z tej p rzy czyny zam ieszczenie i sposób podania w
ofi-Z. K upca n ie została jeszcze ukończona, (por. J. S z a b ł o w s k i , op. cit.).
75 D ane w ed łu g rozm ow y p rzeprow adzonej w U rz ę dzie K o n serw ato rsk im z d r H. P ień k o w sk ą i m g r M. K orneckim .
76 P or. w ypow iedź k o n se rw a to ra m gr A. K u d ł y w : „M ate riały i P ra c e ” (Rady N aukow ej p rzy P rez. W RN w K atow icach) n r 3/7, 1963, s. 83.
77 T ak inp. zam ek w B iałym K ościele podlegał do 1962 r. e k sp lo atacji ja k o kam ieniołom okolicznej lu d ności. O b ra k u za in te re so w an ia ze s tro n y n au k o w e j znaczną liczbą dużych n aw e t, lecz m ało z n a n y ch (np. O strężnik) zam ków św iadczą lu k i w l-iteraturze.
20. P rz y k ła d prac k o n se rw ato rsk ich polegających na u trz y m a n iu sta n u istniejącego oraz częściow ej re k o n s tr u k c ji p ro filu o b ronnego m u ró w z w ap ie n ia (w yraźne zróżnicow anie w ątk ó w starego i nowego) dla celów d y
d ak ty cz n y ch ; Ista m b u ł, m u ry pom iędzy Top K ap u a P o rta Q u in ta (fot. J. B ogdanow ski)
20. E x e m p le des tr a v a u x de co n serv atio n q u i co nsistent à m a in te n ir l’é ta t ac tu e l avec une re c o n stru c tio n p a r- cielle d u p ro fil des m u ra ille s calcaires (ap p a re il des m u rs anciens n e tte m e n t d iffé ren cié des m u rs n o u v ea u x
p o u r des raiso n s d ’o rd re didactique). Istam b u ł, les m u ra ille s e n tre Top K ap u e t P o rta Q u in ta
c ja ln y m K atalo gu Z ab y tk ó w m a znaczenie za sadnicze. Tym czasem w iele r u in byw a stw ie r d zo n ych m ało znaczącym opisem , n ie k tó re zaś
w sta rsz y c h red a k c ja c h zostały w ogóle n ieu- w zględn ion e.78 W ty m m iejscu w y łania się no w y, o so bny problem — m ianow icie częstego p o m ijan ia w k atalo g ach n aw et w y raźn ie czy te ln y c h grodzisk.79 J a k się w ydaje, u poidstaw tego s ta n u rzeczy tkw i niezdecydow anie oscylu jąc e w dw óch płaszczyznach; a u to ra — czy d a n y o b iek t m a zw iązek z a rc h ite k tu rą i czy w a r to go zam ieścić, oraz red a k c ji — czy w ogóle zam ieszczać grodziska.80 Ta sw oista dy sk u sja p rze w ija się w y raźnie przez katalogi zabytków zw iązan e z J u rą . N iezależnie od niej «wypadnie t u stw ierd zić, że pom inięcie zab y tk u w re je strz e , p rz y b ra k u k atalogów archeologicznych sp y ch a go m iędzy o b iek ty m oże św ietnie znane archeologom , lecz ogólnie „zapom niane“ . A stą d nierzad k o tylko k ro k do zniszczenia.81
78 T ak np. w Katalo gu pow. O lkuskiego b ra k za m k u w R yczow ie (uw zględnionego dopiero w Katalogu
pow. Zawiercie). Nie je s t to pozycja odosobniona.
79 T ak np. w Katalo gu рога. O lkuskiego (oprać. K. K u t r z e b i a n k a ) b ra k w zm ian k i o o taczających P u ste ln ię G rodzisko obw ałow aniach grodziska; podob n ie rzecz się m a z U dorzem (por. J. S z a b ł o w s k i , op. cit.).
80 U w zględniono grodziska i zabytki archeologicz n e np. w K atalogu pow. Bocheńskiego, (oprać. J. D u t k i e w i c z ) , Bielskiego (oprać. J. S z a b ł o w s k i ) , por. J. S z a b ł o w s k i , op. cit.
Podział J u r y m iędzy dwa w ojew ództw a spo w odow ał rów nież niew spółm ierność i b ra k koo rdynacji badań w ykopaliskow ych. Z arów no środow isko krakow skie, ja k i o statnio p rz e ja w iające żyw ą .działalność katow icko-często- chowskie zdobyły w iele cennych w iadom ości o m iejscow ych um ocnieniach.82 N iestety b ra k publik acji, ich n iezw yk łe w prost rozproszenie, w reszcie w spom niany podział Śląsk — M ałopol ska znakom icie u tru d n ia w y k o rzy stanie ich do celów konserw atorsk ich, pogłębiając ro ze rw a nie historycznej całości, tak ż e w zakresie n au k i. Tym czasem przecież w szelkie prace zw iązane z k onserw acją w in n y być poprzedzone porów n yw aln ym i bad aniam i w ykopaliskow ym i (il. 19). P odob ny b ra k pow iązań wykaizują dokum en tac y jn e prace h istory czn o-architek ton iczn e. Mi m o iż zebrała się ich pew na ilość, zaledw ie jed na znalazła się w p u b lik a c ji.88 Na ty m tle, nie należy się dziw ić, iż logiczna ciągłość od
roze-81 T ak np. p odjęto ro zbiórkę w ału k am iennego w
grodzisku P łaz a, pow. C hrzanów . _ _
82 Doc. G. L e ń c z y k , oprócz szeregu p u b lik a cji (op. cit.), o p rac o w a ł in w e n ta rz grodzisk n a p o łu d n io w ej części Ju ry , na ra z ie n ie ste ty n iepublikow any. M gr W. B ł a s z c z y k , p rze p ro w ad z ił szereg b ad a ń n a p ó ł nocnej J u rz e i w y n ik i ich pub lik o w ał (op cit.), n a ty m że te re n ie działa ró w n ież m gr A. K r a u s (por. Ziem ia
częstochowska w św ietle badań archeologiczno-kon serwatorskich. Z p radziejów regionu częstoc how sk ie go, C zęstochow a 1962).
