R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X V , z. 1 W A R S Z A W A 1965
JÓZEF R Y TE LEW SK I
TYPOLOGIA GLEB ALUWIALNYCH DOLINY RZEKI ŁYNY K ated ra G leb o zn a w stw a W SR O lsztyn. K iero w n ik — prof. dr H. U ggla
W ST ĘP
Pomimo że zagadnieniami utworów m adowych zajmowało się w ielu badaczy w kraju i za granicą, z których część pracowała nad ich syste matyką, do najsłabiej opracowanych działów gleboznawstwa należą gleby aluwialne. W ynika to m iędzy innym i z różnicy zdań co do określenia
utworów aluw ialnych [3, 6, 1 2, 24, 25, 32]. Uzasadnia to oczywiście dużą
rozbieżność w zakresie typologii gleb aluwialnych.
Zagadnienia typologiczne tych gleb zostały częściowo rozwiązane w odniesieniu do gleb m adowych ornych [16]. Brak natomiast dotychczas typologicznego opracowania gleb trw ałych użytków zielonych. Jak w y nika z przeglądu literatury [9, 10, 16, 17, 18, 23, 24, 25, 26], poszczególne podziały oparte są na różnych założeniach i poglądach. Większość uwzględnia czynniki glebotwórcze, w pływ ające na powstawanie i kształ towanie się tych gleb, ale w poszczególnych podziałach istnieją rozbież ności: na przykład jedni autorzy nie uwzględniają procesu darniowego [10, 16, 17], inni zupełnie lub częściowo pomijają procesy glejow e [16, 24].
W tej sytuacji uważam, że opracowanie typologii i w łaściw ości gleb aluwialnych doliny rzeki Łyny przyczyni się w pewnym stopniu do na św ietlenia tych zagadnień na terenie Pojezierza Mazurskiego.
C H A R A K T E R Y ST Y K A R ZEK I I D O L IN Y Ł Y N Y
Jak w ykazały przeprowadzone badania, gleby doliny Ł yn y charakte ryzują się nadmierną wilgotnością. Z obserwacji terenow ych wynika, że główną przyczyną takiego stanu jest zbyt wysoki poziom wody w rze ce (siłą rzeczy również w rowach odwadniających). W ysoki stan wód w rzece z kolei jest spowodowany:
— m ałym spadkiem,
— silnym rozwojem roślinności wodnej na dnie koryta, — brakiem właściwej konserwacji rzeki [5, 31].
Wśród roślinności wodnej porastającej dno koryta rzeki przeważnie występują: strzałka wodna, rdestnica przeszyta, rdestnica kędzierzawa, wyw łócznik kłosowy, a w m niejszych ilościach — grążel żółty i moczarka kanadyjska. Brzegi koryta porasta pałka szerokolistna, tatarak, manna m ielec i trzcina. Bujność tego porostu uzależniona jest od poziomu wody
w rzece, jej tem peratury i żyzności oraz nasłonecznienia.
Przeciętne podnoszenie się wody, spowodowane zatarasowaniem dna koryta roślinnością, wynosi w miesiącach VII—IX dla przekrojów wodo-
wskazowych: Bartąg — około 90 cm, Posorty — około 70 cm [5].
Na odcinku rzeki od źródeł do Olsztyna występują przeważnie torfy dolinowe podścielone gytią [15]. Dopiero poniżej Olsztyna w częściach wyższych doliny, na tarasach akum ulacji współczesnej występują utw o ry aluwialne lekkie, rzadziej średniozwięzłe. W szerszych częściach do liny przeważają gleby torfowe oraz mady średniozwięzłe i ciężkie, ogle-
jone.
B A D A N IA W Ł A SN E
M E T O D Y K A B A D A Ń
W celu opracowania typologii i charakterystyki w ystępujących gleb w dolinie Ł yny przeprowadzono badania po]owe i laboratoryjne. W celu uzupełnienia badań terenow ych orientacyjnie (marszrutowo) określono skład botaniczny roślinności. Do badań laboratoryjnych wybrano próbki z 35 odkrywek glebowych. Oznaczenia własności fizycznych i chem icz nych wykonano metodami konwencjonalnym i.
S Y S T E M A T Y K A I C H A R A K T E R Y S T Y K A M A D D O L IN Y Ł Y N Y
W badanych madach doliny Ł yny nie stwierdzono w pływ u roślin ności drzewiastej na tworzenie się gleb, co jest dość pospolite dla naszych mad i zgodne z poglądami S t r z e m s k i e g o [24].
Z uwagi na znaczną wilgotność oraz łąkowo-pastw iskowe użytkow a nie gleb w dolinie rzeki Łyny, dominującymi procesami glebotwórczym i są procesy: darniowy, glejow y i próchnicotwórczy.
O zawartości próchnicy w tych glebach decyduje nie tylko proces humifikacji, ale i zasobność aluw iów w substancję organiczną różnego pochodzenia [24, 27, 32]. W zależności od czasu trwania procesu darnio wego i związanej z nim hum ifikacji będą pow staw ały gleby tego typu o poziomach A \ rozmaitej miąższości i o różnej zawartości próchnicy.
G leb y a lu w ia ln e d olin y Ł y n y 93
R ys. 1. K sz ta łto w a n ie się w ła śc iw o ś c i fiz y c z n y c h w p ro filu w m adach: à) m ady darn iow e, odkr. 3/59, b) — m ad y p ró ch n iczn e (czarne ziem ie), odkr. 4/59, c) — m ad y g le jo w e (m u ło w o -m in era ln e), odkr. 11/59, d) — m ad y g le jo w e (m u łow o-organ iczn e),
odkr. 25/59
1 — c i ę ż a r w ł a ś c i w y w g / с т з , 2 — c i ę ż a r o b j ę t o ś c i o w y c h w i l o w y w g / с т з , 3 _ c i ę ż a r o b j ę t o ś c io w y r z e k o m y w g / с т з , 4 - f a z a s t a ł a w «>/0, 5 - f a z a p ł y n n a ( p o j e m n o ś ć w o d n a k a p i l a r n a k , p o j e m n o ś ć w o d n a a k t u a l n a — a) w °/o, 6 — f a z a g a z o w a ( p o j e m n o ś ć p o w i e t r z n a ) w n/e
P a ttern of p h y sic a l p rop erties in m ada p ro files: a) — T u rf m ada, prof. 3/5 9, b) — h u m u s m ada (p. earths), prof. 4/59, c) — g le y m ad as (slim e-m in era l), prof. 11/59,
d) — g le y m ad as (slim e-organ ic), prof. 25/59
1 s p e c i f i c g r a v i t y g / с т з , 2 — a c t u a l v o lu m . w e i g h t g / с т з , 3 — a p p a r e n t v o l u m . w e i g h t g / с т з , 4 — s t a b l e p h a s e % , 5 — l i q u i d p h a s e ( c a p i l l a r y w a t e r c a p a c i t y — k , a c t u a l w a t e r c a p a
c i t y — a) — %>, 6 — g a s e o u s p h a s e ( a ir c a p a c i t y ) — %
Biorąc pod uwagę okres trwania procesu darniowego i hum ifikacji nagromadzonej substancji organicznej, łatwo utleniającej się, m ożem y wyróżnić wśród mad typu darniowego podtypy:
mady darniowe właściwe, zawierające poniżej 5% próchnicy,
mady darniowe próchniczne, zawierające ponad 5% próchnicy.
Skład m echaniczny obrazuje tab. 1, a układ własności w profilu __
rys. 1— 5.
M orfologię gleb darniowych charakteryzuje odkrywka 3/59:
0 15 cm ciemnoszary z odcieniem brunatnym; utwór p y
łow y zw ykły, struktura gruzełkowa. Przejście do następnego poziomu łagodne.
S k ła d mechanic zn y mad - M ec ho n ic e l c o m p o s i ti o n of madas
Głębo kość
p o b r a n i a Pr oce nto wa z e w a r to ś ć c z ą s t e k - F e r c e n t p a r t i c l e s Ogółem - T o t a l Sampling
d e p th > 1 1 - 0 , 5
0 , 5 - 0 , 2 5 0 , 2 5 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 0 , 0 2 - 0 , 0 0 5 о о 0V-P 1 о о о го < 0 , 0 0 2 1 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 2 < 0 , 0 2
cm ś r e d n i c a w mm - diameter■ пш
Mada da rn io w a , p r ó c h n i c z n a , ś r e d n i a , pyło wa , g ł ę b o k a , ś r e d n i o o g l e i o n a . Smolajny 3/59 T u r f humus mada, medium, s i l t loam deep , m ode rate g l e y i n g . Smolayny 3 /5 9
5-1 2 0 , 0 0 0 , 1 8 0 ,6 3 17 ,1 9 22 26 17 15 2 28 48 34 25-3 0 0 , 0 0 0 ,2 5 0, 4 8 7 ,2 7 3 22 47 11 9 8 25 67 30-35 0 , 1 0 1,73 1 ,9 8 10, 2 9 9 27 30 12 8 14 36 50 6 0 -7 0 0 , 0 0 0, 35 0, 55 2 7 , 1 0 24 26 11 5 6 28 50 22 95-105 0 , 0 4 0,85 1, 18 13, 9 7 28 28 13 7 8 16 56 28 12 0-130 0 , 0 0 0 , 2 5 8 , 4 8 4 1 , 2 7 27 15 1 4 3 50 42 8
Mada p r ó c h n i c z n a w ła śc iw a , c i ę ż k a , pyłowa, g ł ę b o k a , s ł a b o o g l e i o n a . Smolajny 4 /5 9 R ig ht humus mada, he avy , s i l t , loam, d e ep , s l i g h t g l e y i n g . Smolayny 4 / 5 9
5-15 0 , 0 2 0,60 1, 1 0 1 6 ,3 0 13 30 21 11 7 18 43 39
40 -5 0 0 , 0 0 0 ,9 3 1 ,7 3 17 ,3 4 13 21 19 17 10 20 34 46
70-80 0 , 0 0 1 ,2 3 2 , 6 8 1 6 ,0 9 11 18 24 17 10 20 29 51
100-110 0 , 0 0 0, 85 2 ,2 3 15, 92 13 20 22 16 10 19 33 48
Mada p r ó c h n i c z n a zdegrado wa ne , ś r e d n i e , pyło wa , g ł ę b o k a , s ł a b o o g l e i o n a . Smolajny 13/59 Degreded humus mada, medium, s i l t loam, de ep, s l i g h t g l e y i n g . Smolayny 13/59
10 -20 0 , 0 4 0, 2 5 1 ,1 3 2 1 , 6 2 34 11 32 п . о . п . о . 23 45 32 4 0 -5 0 0 , 0 1 0,05 0 , 4 8 3 3 ,4 7 22 14 15 6 9 34 36 30 80-85 0 , 0 0 0, 25 0, 2 3 3 1 , 5 2 18 16 17 9 8 32 34 34 100-110 0 , 0 1 0 , 0 0 0 ,4 8 3 1 , 5 2 22 14 16 8 8 32 36 32 135-145 0, 0 3 0 , 0 0 2 , 1 8 3 4 , 8 2 26 15 9 5 8 37 41 22 165-170 0 , 0 0 0 ,1 8 4 , 1 3 4 1 , 6 9 31 10 5 3 5 46 41 13
Mada g le j o w a , mułowo-mineralna, ś r e d n i a , p y l a s t a , głę bo ka . Smolajny 11 /59 Sl im e- mi n era l g l e y raada, very f i n e sand, deep., Smolayny 11 /59
5-15 0, 2 5 1 ,1 8 4 , 5 5 22 ,2 7 21 17 34 п . о . п . о . 28 38 34 3 5 -40 0, 28 2 , 3 0 5 ,5 5 23, 15 17 18 20 8 6 31 35 34 50-55 0 , 7 7 2,1 3 4 , 7 3 20 ,1 4 12 21 22 11 7 27 33 40 78-83 0,0 5 0 , 9 0 6 , 5 5 3 8 ,5 5 11 16 27 п . о . п . о . 46 27 27 110-120 0 ,3 3 10,13 27,80 37, 07 15 5 2 1 2 75 20 5 R y te le w s k i
G leb y a lu w ia ln e d olin y Ł y n y 95
15—22 cm — utwór pyłow y zw ykły, barwy szarej, struktura
gruzełkowa. Przejście łagodne.
22— 38 cm — ił pylasty barwy jasnożółtej z rdzawym i pla mami, struktura gruzełkowa, otw ory po makro- organizmach. Przejście łagodne.
38—55 cm — utwór pyłow y zwykły, barw y szarosinej z pla mami niebieskimi (oglejenie) i rdzawym i (Fe--), struktura gruzełkowa, otw ory po makroorga- nizmach.
55— 110 cm — utwór pyłow y zw ykły, barwy sinoniebieskiej z rdzawymi plamkami oraz konkrecjami organi- czno-m anganowo-żelazowymi.
R ys. 2. K sz ta łto w a n ie się w ła śc iw o ś c i ch em iczn y ch w p ro filu w m adach: a) — m ady d arn iow e, odkr. 3/59, b) — m ad y p róch n iczn e (czarne ziem ie), odkr. 4/59, c) — m ady g le jo w e (m u ło w o -m in era ln e) odkr. 11/59, d) — m ad y g le jo w e (m u łow o-organ iczn e),
odkr. 25/59
1 — w ę g l a n w a p n i a C a C 03 w % , 2 — k w a s o w o ś ć h y d r o l i t y c z n a H h w m g -ró w n ./lO O g g le b y , 3 — k w a s o w o ś ć c z y n n a p H c , 4 — p r ó c h n i c a (P ) w °/o, 5 — s u b s t a n c j a o r g a n i c z n a (S .O .) w °/o P a ttern of ch em ica l p rop erties in m ada p ro files: a) — tu rf m adas, prof. 3/59, b) — h u m u s m adas (p. earths), prof. 4/59, c) — g le y m adas (slim e-m in era l), prof. 11/59,
d) — g le y m ad as (slim e-organ ic), prof. 25/59
1 — c a l c i u m c a r b o n a t e C a C o3 — %, 2 — h y d r o l i c a c i d i t y H h — m . е./ЮО g s o il, 3 — e f f e c t i v e a c i d i t y — p H c , 4 — h u m u s (P ) — °/o, 5 — o r g a n i c m a t t e r — %
A
в/с
С/Gr poniżej 110 cm — utwór pyłow y zw ykły spiaszczony, barwy n ie bieskiej z plamami brunatnymi; oglejenie wzra sta z głębokością.
Określenie: mada darniowa próchniczna, pyłowa,
średniogłę-boka, średniooglejona. Ł III— IV.
Porost stanowią: wiechlina łąkowa, wiechlina zwyczajna, tymotka łąkowa, kostrzewa łąkowa, m ietlica biaława, w yczyniec łąkowy, tomka wonna, turzyce. Z m otylkowych: koniczyna łąkowa, koniczyna biała, ko monica błotna, groszek żółty. Z chwastów: kuklik zwisły, rdest wężownik,
R ys. 3. K sz ta łto w a n ie się sk ła d n ik ó w p r zy sw a ja ln y ch i rozp u szczaln ych w roztw orze 20°/o HC1 w p ro filu w m adach: a) — m ad y darn iow e, odkr. 3/59, b) — m ad y p róch - n iczn e (czarne ziem ie), odkr. 4/59, c) — m ady g le jo w e (m u ło w o -m in era ln e), odkr.
11/59, d) — m ad y g le jo w e (m u łow o-organ iczn e), odkr. 25/59
1 — p r z y s w a j a l n y P2O5 w m g/100 g g le b y , 2 — p r z y s w a j a l n y K 20 w m g/100 g g le b y , 3 — r o z p u s z c z a l n y w r o z t w o r z e 20% HC1 P0O5 w % , 4 — r o z p u s z c z a l n y w r o z t w o r z e 20% H C l C aO w °/o,
5 — r o z p u s z c z a l n y w r o z t w o r z e 20% HC1 A1203 w %, 6 — r o z p u s z c z a l n y w r o z t w o r z e 20% HC1 F e203 w %, 7 — r o z p u s z c z a l n y w r o z t w o r z e 20% HC1 R9O3 w %
D istrib u tio n of p la n t-a v a ila b le 20% H C l-so lu b le n u trien ts in th e m ada p ro file: a) — tu rf m adas, prof. 3/59, b) — hu m u s m adas (p. earths), prof. 4/59, c) — g ley m adas
(slim e-m in era l), prof. 11/59, d) g le y m adas (slim e-organ ic), prof. 25/59
1 — p l a n t a v a i l a b l e P20 5, m g/100 g s o il, 2 — p l a n t a v a i l a b l e K_>0, m g/100 g s o il, 3 — P203 s o l u b l e i n 20% HC1 S o lu tio n — % , 4 — C aO s o l u b l e i n 20% HC1 s o l u t i o n , 5 — А12О я s o l u b l e i n 2 0% HC1 s o l u t i o n — % , 6 — F e203 s o l u b l e i n 20% HC1 s o l u t i o n — % , 7 — H 20 8 s o l u b l e i n 20% HC1
G leb y a lu w ia ln e d o lin y Ł y n y 97
krwawnik pospolity, szczaw zwyczajny, babka lancetowata, mniszek po spolity, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, firletka poszarpana, śmiałek darniowy, m chy itp. W madach darniowych silnie oglejonych w poroście dominują turzyce, a inne rośliny w ystępują w m niejszej ilości.
Trzeba tu przypomnieć, że m ady darniowe w łaściw e tworzą się pod przemożnym w pływ em procesu darniowego, m ady darniowo-próchnicz- ne — w wyniku procesów darniowego i intensyw nie zachodzącego próch- nicotwórczego. Zasadnicze różnice m iędzy tym i podtypami polegają na różnej ilości próchnicy, co związane jest z okresem tworzenia się tych gleb. G leby darniowe próchniczne przedstawiają starsze, bardziej ,,doj
rzałe’' stadium rozwojowe w porównaniu do gleb darniowych właściw ych. Z uwagi na silne uw ilgotnienie om awianych gleb z reguły zachodzi
\ \
\
0,4 0.2 cm
R ys. 4. Z aw artość k a tio n ó w w y m ie n n y c h o ch arak terze za sad ow ym oraz S i i E h w p ro filu w m adach: a) — m a d y d arn iow e, odkr. 3/59, b) — m ad y p róch n iczn e (czarne ziem ie), odkr. 4/59, c) — m ad y g le jo w e (m u ło w o -m in era ln e), odkr. 11/59,
d) — m a d y g le jo w e (m u łow o-organ iczn e), odkr. 25/59
] — z a w a r t o ś ć w y m i e n n e g o N a w m g -ró w n ./lO O g g l e b y , 2 — z a w a r t o ś ć w y m i e n n e g o К w m g - rów n./lO O g g l e b y , 3 — z a w a r t o ś ć w y m i e n n e g o M g w m g -ró w n ./lO O g g le b y , 4 — z a w a r t o ś ć w y m i e n n e g o C a w m g -ró w n ./lO O g g l e b y , 5 — s u m a z a s a d S j w m g - r ó w n . /ЮО g g l e b y , 6 — p o
j e m n o ś ć k o m p l e k s u s o r p c y j n e g o E h w m g - r ó w n ./ЮО g g le b y
C on ten t of e x c h a n g e a b le b asic cation s and S t and E h in m ada p ro files: a) — tu rf m adas, prof. 3/59, b) — h u m u s m ad as (p. earths), prof. 4/59, c) — g le y m adas (slim e -
m in eral), prof. 11/59, d) — g le y m ad as (slim e-o rg a n ic), prof. 25/59
1 — c o n t e n t e x c h a n g e a b l e N a — m.e./lOO g s o il, 2 — c o n t e n t e x c h a n g e a b l e К — m .e./1 0 0 g s o il, 3 — c o n t e n t e x c h a n g e a b l e M g — m.e./lOO g s o il, 4 — c o n t e n t e x c h a n g e a b l e C a — m.e./lOO g s o il,
5 — t o t a l b a s e s S* — m .e./100 g s o il, 6 — s o r p t i o n c . o f c o m p l e x E h — m.e./lOO g s o il 7 — R o c z n i k i g l e b o z n a w c z e t. X V
w nich proces glejow y [19, 2 0]. W zależności od natężenia tego procesu wyróżniono gleby słabo, średnio i silnie oglejone 1.
Na madach darniowych porost roślinności wykazuje dość wyraźną korelację ze stopniem uw ilgotnienia i oglejenia tych gleb. W m iejscach nieco wyżej położonych w w yniku długotrw ałego działania procesu dar niowego i próchnicotwórczego w ytw orzyły się gleb y o głębszych pozio mach darniowo-próchnicznych, barw y ciemnoszarej (do czarnej), które zostały zaliczone do typu mad próchnicznych (czarnych ziem). Wśród
tych gleb wyodrębniono 2 podtypy:
— m ady próchniczne właściw e (czarne ziem ie właściwe), — m ady próchniczne zdegradowane (mady szare).
Skład m echaniczny om awianych gleb obrazują w yniki podane w tab. 1, a ich własności — rys. 1— 5. G leby te pod względem morfologicznym charakteryzuje odkrywka 4/59:
A± 0— 40 cm — utwór p yłow y ilasty, ciemnoszary, w dolnej czę
ści z odcieniem lekko brunatnym, struktura gru- zełkowa, przejście zaciekowe.
A\!C 40—55 cm — glina średnia pylasta, szarobrunatna, z zaciekami
próchnicy.
C/Gor 55— 90 cm — glina średnia pylasta, szarobrunatna, z zaciekami próchnicy, od 60 cm w ystępują plam y oglejenia, których ilość wzrasta z głębokością; struktura gru- zełkowo-pryzm atyczna, duża ilość otworów po makroorganizmach glebowych.
C/Gr 90— 130 cm — glina średnia pylasta, silnie oglejona z plamami brunatnymi, ilość otw orów po makroorganizmach m niejsza niż poprzednio.
G poniżej 130 cm — utwór pyłow y zw ykły, spiaszczony, silnie ogle jo ny, z rdzawym i plamami.
Określenie: mada próchniczna właściw a (czarna ziem ia w ła
ściwa), ciężka pylasta głęboka, słabo oglejona. Ł III.
Porost jest podobny jak na glebach darniowych (odkrywka 3/59). Cechą znamienną mad próchnicznych w łaściw ych jest ciemnoszara
barwa dość miąższych poziomów akum ulacyjnych, uwarunkowana
obecnością próchnicy właściw ej wysyconej kationami zasadowymi. P o ziom y akum ulacyjne mad próchnicznych zdegradowanych mają nato m iast barwę szarą (rys. 4). Poziom próchniczny tych gleb przechodzi ła godnie (zaciekowo) w skałę macierzystą, co świadczy o działalności ma-1 Do gleb o g lejo n y ch zaliczon o tak ie, w k tórych o g le je n ie za jm u je około 50°/o p o w ierzch n i w a rstw , w słab o o g le jo n y c h poniżej 100 cm , w śred n io o g lejo n y ch p o n i żej 50 cm, w siln ie o g lejo n y ch p o w y żej 50 cm.
G leby a lu w ia ln e d olin y Ł yn y 9 9
kroorganizmów glebowych, drążących kanały i przemieszczających glebę. Stopniowe przejście poziomu A± w skałę m acierzystą różni om awiane m ady próchniczne od mad darniowych, których poziomy próchniczne od dzielają się od poziomu С wyraźnie, niekiedy ostro, bez zacieków.
W om awianym typie mad w zależności od stopnia oglejenia wyróżnio no czarne ziem ie oglejone słabo, do których należą przeważnie odm iany gleb lekkich, oraz oglejone średnio, obejmujące odmiany gleb średnich i ciężkich.
Na glebach nadmiernie wilgotnych doliny Ł yny występują głównie1
turzyce, rzadziej mozga trzcinowata, manna m ielec i inne rośliny. W edług T o m a s z e w s k i e g o [28] porost roślinności turzycow o-m szystej po
woduje zanik procesu darniowego.
6 6 4 2 cm Ю 20 30 40 50 60 70 60 90 Ю0
% %
---R ys. 5. S to p ień n a sy c e n ia k o m p lek su so rp cy jn eg o k a tio n a m i o ch arak terze za sa d o w y m oraz Hh i Vh w p ro filu w m ad ach : a) — m a d y d arn iow e, odkr. 3/59, b) — m ad y p ró ch n iczn e (czarne ziem ie), odkr. 4/59, c) — m ad y g le jo w e (m u ło w o -m in era ln e),
odkr. 11/59, d) — m a d y g le jo w e (m u ło w o -o rg a n iczn e), odkr. 25/59
S t o p i e ń n a s y c e n i a k o m p l e k s u s o r p c y j n e g o : 1 — w y m i e n n y m N a w °/o, 2 — - w y m ie n n y m К w °/o, 3 — w y m i e n n y m M g w °/o, 4 — w y m i e n n y m C a w %>, 5 — j o n a m i w o d o r o w y m i H b w % ,
6 — z a s a d a m i w %
S a tu ra tio n d egree o f sorp tion co m p lex w ith b asic cation s and Hh and Vh in m ada p ro files: a) tu rf m adas, prof. 3/59, b) — h u m u s m ad as (p. earths), prof. 4/59, c) — g le y m ad as (slim e-m in era l), p rof. 11/59, d) — g le y m ad as (slim e-o rg a n ic), prof. 25/59
1 — s a t u r a t i o n r a t e o f s o r p t i o n c o m p l e x w i t h e x c h a n g e a b l e N a — °/o, 2 — s a t u r a t i o n r a t e o f s o r p t i o n c o m p l e x w i t h e x c h a n g e a b l e К — °/o, 3 — ( s a t u r a t i o n r a t e o f s o r p t i o n c o m p l e x w i t h e x c h a n g e a b l e M g — °/o, 4 — s a t u r a t i o n r a t e o f s o r p t i o n c o m p l e x w i t h e x c h a n g e a b l e C a — %>, 5 — s a t u r a t i o n r a t e o f s o r p t i o n c o m p l e x w i t h h y d r o g e n i o n s H b — % , 6 — s a t u r a t i o n r a t e
Działalność procesu darniowego zanika lub jest ograniczona i w m a dach, o ile panują w długim okresie czasu warunki beztlenowe i zachodzą procesy redukcyjne-glejow e, a w poroście dominuje roślinność turzyco- wa. Takie warunki panują w niektórych glebach aluwialnych doliny Łyny. Nie może więc zachodzić na nich zbyt intensyw nie proces darnio wy, natomiast dominującym staje się proces glejow y, decydujący o pow stawaniu gleb tego typu. Proces glejow y stanowi czynnik w pływ ający na kształtowanie się cech m orfologicznych profilu gleby i decyduje w pewnym stopniu o niektórych własnościach fizycznych, chemicznych, a tym samym i biologicznych gleb [4]. Zachodzi on w glebach okresowo lub stale nadmiernie w ilgotnych w warunkach beztlenowych. Ujawnia się w postaci charakterystycznego zabarwienia zielonkawoniebieskiego, szarego lub granatowego, co zależy głównie od warunków, w jakich oglejenie zachodzi [20, 21]. N ależy podkreślić, że niektórzy autorzy [1, 10, 33] mają odmienne poglądy na zjawiska oglejenia.
W edług T o m a s z e w s k i e g o [28] proces glejow y nie określa typu, jednak PTG wydziela wśród gleb hydromorficznych [17] typ gleb glejo wych, zaliczając tym samym procesy glejow e do rzędu procesów typolo gicznych.
Omawiane gleby kształtują się pod przemożnym wpływ em wód grun towych. W okresie wiosenno-jesiennym znaczną rolę odgrywają wody rzeczne i powierzchniowe z obszarów dorzecza. Gleby te charakteryzują się silnym oglejeniem bezpośrednio pod poziomem darniowym, a często nawet występującym w tym poziomie. Takie gleby zaliczono do typu mad glejowych. W yniki analiz składu m echanicznego tych gleb przed
stawiono w tab. 1, a własności — na rys. 1— 5
Morfologię mad glejow ych m ułowo-organicznych obrazuje odkrywka 25/59:
Ad 0— 12 cm — warstwa darniowa, brunatnoszara z odcieniem si
nym (oglejenie), ił; widoczne liczne korzenie roślin. Struktura gruzełkowa, na głębokości 10— 15 cm występują różnej wielkości m uszelki mięczaków. C/Gor 12— 51 cm — ił barwy brunatnoszarej z sinym odcieniem ogleje
nia i plamami brunatnordzawymi (dość licznym i w górnej części) oraz niebieskim i (pospolitymi w dolnej partii profilu). Dużo kanalików po ko rzeniach roślin, a mniej po mikroorganizmach, w których to kanalikach w ystępuje duża ilość że laza. Ilość Fe*“ m aleje szybko z głębokością (ze wzrostem oglejenia). Poniżej 15 cm m uszle m ięcza ków spotyka się rzadko.
G leb y a lu w ia ln e d olin y Ł yn y 10 1
Gr 51— 60 cm — ił próchniczny, ciemnoszary z sinym odcieniem;
60— 72 cm — ił próchniczny czarny;
72— 80 cm — ił próchniczny jak na głębokości 51— 60 cm;
80— 125 cm — warstwa m ułow o-pyłow a, częściowo storfiała (ze szczątkami turzyc i trzcin); barwa czarna.
Poniżej 125 cm — warstwa m ułow o-pyłow a, storfiała, oglejona.
Określenie: mada glejowa mułówo-organiczna, ciężka, pylasta,
głęboka, na utworze m ułow o-pyłow ym storfiałym. Ł V— VI.
W typie mad glejowych, w zależności od zawartości części organicz nych, wyróżniono: gleby glejow e m ułowo-m ineralne, zawierające poniżej 15% części organicznych, i gleby glejow e m ułowo-organiczne, zawierające powyżej 15% części organicznych. W ymienione gleby przy większej za wartości części organicznych można rozróżnić bezpośrednio w terenie. Przy m niejszej zawartości substancji organicznej dadzą się one odróżnić na podstawie ciężaru właściwego i objętościowego gleby oraz zawartości popiołu (rys. 1, 2). W madach m ułowo-m ineralnych, o ile nie zawierają dużo próchnicy, m ożliwe jest oznaczenie składu mineralnego (metodą areometryczną), czego nie można wykonać w innych glebach glejowych.
Z kolei przejdę do om ówienia własności wyróżnionych typów glebo wych. Pod względem składu m echanicznego (tab. 1) przedstawiają one glinę, utw ory pylaste i pyłow e, rzadziej ił.
W Ł A S N O Ś C I F I Z Y C Z N E (R Y S . 1)
Duże wahania w oznaczeniach pojemności wodnej om awianych typów gleb uwarunkowane są zmianami w składzie mechanicznym oraz zawar tością części organicznych i próchnicy. Najniższe zawartości uzyskano w madach darniowych, nieco wyższe w madach próchnicznych, znacznie wyższe — w madach glejowych, szczególnie mułowo-organicznych. Naj wyższy ciężar w łaściw y stwierdzono w madach próchnicznych (odkrywka
13/59), w których ilość Fe2 0 3 przekracza 4%, a w m iejscach o dużym na
gromadzeniu konkrecji żelazistych w ynosi ponad 11%. Najniższy ciężar w łaściw y wykazują m ady glejowe. Pow yższe właściwości są jedną z cech um ożliwiających rozpoznanie tych gleb w laboratorium.
W głębszych warstwach zarówno porowatość, jak i pojemność po
wietrzna stopniowo m aleją (rys. 1), co świadczy o mniej korzystnej struk
turze i większej zbitości tych warstw. Znaczna porowatość mad glejo wych uwarunkowana jest dużą zawartością m asy organicznej. Natomiast -niska pojemność powietrzna spowodowana jest nieodpowiednimi stosun
(rys. 1), powodujących pęcznienie części organicznych oraz mniej ko rzystną strukturę tych gleb.
Zbliżone w yniki właściwości fizycznych (poza madami glejowym i) uzyskał w glebach w ytworzonych z osadów po jeziorowych i rzecznych U g g 1 a [30].
W Ł A Ś C IW O Ś C I C H E M IC Z N E (R Y S . 2—5)
W wyróżnionych typach mad doliny Łyny węglan wapnia występuje w dość zm iennych ilościach: w warstwie powierzchniowej 16,2%, w war
stwach głębszych — 2,6%. Największe różnice w zawartości СаСОз
w profilu wykazują m ady darniowe i glejow e m ułowo-organiczne. D uży w p ływ na równomierne rozmieszczenie węglanów w madach próchnicz nych może w yw ierać wyższe położenie. Duża ilość СаСОз w niektórych madach darniowych średnich jest wynikiem wytrącania się tego związku z wód zalew owych i nam ywania m ateriałów wapiennych, o czym św iad czą występujące w arstw y wapna łąkowego w aluwiach m ajątku Posorty [31] i m uszle mięczaków, jak zatoczka rogowego, zatoczka pospolitego i innych. Jest to zgodne z wynikam i uzyskanym i przez innych badaczy
[2, 29, 34]2. Natomiast w przemieszczeniu węglanów w profilu tych gleb
pew ien w pływ w yw ierają procesy glejow e [2 2] oraz wstępujące prądy wód [12].
Odczyn gleb wyróżnionych typów jest przeważnie obojętny lub alka liczny (poza odkrywkami położonymi w pobliżu lasów oraz mad glejo w ych mułowo-organicznych). Najwyższą kwasowość hydrolityczną w y kazują kolejno: m ady glejowe, darniowe i próchniczne. Kwasowość ta z głębokością na ogół m aleje, wykazując pewne odchylenie w zależności od zawartości części organicznych i próchnicy oraz СаСОз. Jak wynika z badań, część gleb doliny Ł yny będzie reagowała na nawożenie wapnem.
Duża ilość próchnicy w poziomie mad darniowych i czarnych ziem
uwarunkowana jest procesam i darniowym i próchnicotwórczym. Znaczne niekiedy odchylenia ilości próchnicy w warstwach niższych wskazują na stopień zamulenia ich częściami organicznymi. W madach próchnicznych, w odróżnieniu od gleb typu darniowego, ilość próchnicy z głębokością zmniejsza się bardziej łagodnie. Ciemnoszara barwa poziomów A± czar nych ziem w łaściw ych oraz szara gleb zdegradowanych świadczą o w ięk szej ilości (i o odm iennych formach) próchnicy. Czyni je ona bardziej strukturalnym i, zapewniając lepsze właściw ości fizyczne [25], chemiczne i biologiczne. Zawartość próchnicy i N w glebach glejow ych i m ułow o- -m ineralnych jest znacznie m niejsza niż w m ułowo-organicznych. P o
2 C ałe m u szle w y m ien io n y ch m ięcza k ó w zn a lezio n o w m ad ach g le jo w y c h , w p o sta c i szczą tk ó w zaś — w e w sz y stk ic h w y ró żn io n y ch typ ach .
G leb y a lu w la ln e d olin y Ł y n y 1 0 3
wyższe dane układają się zgodnie z ilością próchnicy i substancji orga nicznej. Ilość substancji organicznej w madach glejow ych waha się
w warstwie powierzchniowej od 6,1 do 18,7%, w warstwach głębszych
w granicach 1,1— 21,5%. Najbardziej w yrów nany stosunek С : N w yka zują m ady próchniczne (czarne ziemie).
Mady darniowe i glejow e doliny Ł yny wykazują w większości przy padków złą i dobrą zasobność w przyswajalny P2O5 oraz z reguły złą w potas. G leby te będą silnie reagow ały na nawożenie potasowe, a część z nich również na fosforowe. W szystkie czarne ziem ie wykazują dobrą zasobność w przysw ajalny fosfor, natomiast od złej do dobrej w potas. W ynika to z naturalnej zasobności tych gleb w powyższe składniki, większej zdolności sorpcyjnej i położenia w dolinie.
Duże wahania w zawartości składników rozpuszczalnych w 20% HC1 uwarunkowane są składem m echanicznym i m ineralogicznym [24], sku piskami konkrecji, przemieszczaniem składników w wyniku zachodzące
go procesu glejowego [1, 2 1] i charakterem w ysycenia kom pleksu sorp
cyjnego. Półtoratlenki żelaza i glinu oraz inne składniki w czarnych ziemiach są dość równom iernie rozmieszczone.
Rozmieszczenie R2O3, F2O3 i AI2O3 jest w madach glejow ych nieco
odmienne niż w glebach pozostałych typów. Największe ich ilości w y stępują w glebach m ułow o-m ineralnych na głębokości 0—60 cm, a w m u- łowo-organicznych na głębokości 0— 40 cm. W odniesieniu do pozosta
łych typów m ady glejow e zawierają m niejsze ilości Fe2C>3. Uwarunko
wane to jest przechodzeniem Fe*” do F ” , które — jako bardzo ruchli we — może być łatw o przemieszczone.
Znaczna ilość CaO związana jest z obecnością węglanów. Największą ilość tych związków spotyka się w wierzchnich warstwach profilu (w poziomie A) i w w arstwie bezpośrednio pod nim i zalegającej. Głębiej ilość ich, poza czarnymi ziemiami, w których związki te są dość równo m iernie rozmieszczone, raptownie m aleje.
Istnieje dość ścisła korelacja w występowaniu wapnia i magnezu.
Najniższą zawartość P2O5 i K2O rozpuszczalnego w 20% HC1 stw ier
dzono w madach glejow ych, a najwyższą w czarnych ziemiach. Duże róż nice w zawartości fosforu w madach znaleźli L i p p s i C h e s n i n (cy tat za M a t e l s k i m [11]).
W Ł A S N O Ś C I S O H P C Y J N iE (R Y S . 4 i 5)
Najwyższa zawartość kationów Ca”, Mg**, K* i Na* stwierdzono prze ważnie w wierzchnich warstwach, z głębokością ilość ich m aleje. W m a
dach próchnicznych również i poniżej 100 cm w ystępuje duża ilość tych
Stosunek wapnia do magnezu wym iennego w madach próchnicznych jest bardziej korzystny niż w pozostałych typach gleb.
Znaczne różnice wartości S i i Eh w m e na 100 g gleby w om awia
nych glebach uwarunkowane są dużą zawartością Ca (mady darniowe), charakterem utworów i dużą kwasowością hydrolityczną (mady glejowe). Tymi samymi czynnikami spowodowane są różnice w nasyceniu kom plek
su sorpcyjnego poszczególnymi kationami (rys. 5).
Zbliżone wyniki zawartości Ca i nieco wyższe Mg, К i Na uzyskał M u s i e r o w i c z [13, 14].
W N IO SK I
Na podstawie badań terenow ych i laboratoryjnych, przeprowadzonych nad madami doliny Łyny, wysnuto następujące wnioski:
1. Gleby doliny Łyny w ytw orzyły się pod w pływ em działania w ielu procesów, spośród których najważniejsze są darniowy, glejow y i próch- nicotwórczy. Na podstawie badań terenow ych i laboratoryjnych w yróż niono następujące typy gleb:
I. Mady darniowe, dzielące się na 2 p o d t у p y:
A. Mady darniowe w łaściw e (zawierające poniżej 5% próchnicy), B. Mady darniowe próchniczne (zawierające ponad 5% próchnicy). II. Mady prócłmiczne (czarne ziemie), obejmujące 2 p o d t y p y :
C. Mady próchniczne w łaściw e (czarne ziem ie właściwe), D. Mady próchniczne zdegradowane (mady szare).
III. Mady glejowe, wśród których wyróżniono — ze względu na zawar
tość części organicznych w poziomie darniowym — 2 g r u p y :
a) m ady glejow e m ułowo-m ineralne (zawierające poniżej 15% czę ści organicznych),
b) m ady glejow e m ułowo-organiczne (zawierające ponad 15% części organicznych).
2. Podany podział może być stosowany w terenie, ponieważ jest opar ty na łatw ych do odróżnienia cechach morfologicznych. Na rozgraniczenie gleb wg załączonego podziału, poza właściwościam i m orfologicznymi, po zwalają takie cechy, jak zawartość i jakość próchnicy, popielność, ciężar objętościowy.
3. Z om awianych typów gleb m ady darniowe posiadają płytkie po ziom y darniowo-próchniczne (przeważnie około 17 cm). Ich barwa waha się od szarej do ciemnoszarej z odcieniem brunatnym. Mady próchnicz ne mają głębszy poziom akum ulacyjny (ponad 30 cm). Mady właściw e są ciemnoszare (czarne), m ady zdegradowane mają kolor szary. Mady glejow e charakteryzują się słabo wykształconym i poziomami akum ula cyjnym i. Z uwagi na silne oglejenie i znaczne zamulenie odróżniają się one niewyraźnie od pozostałych warstw profilu glebowego. Barwa głęb
G leby a lu w ia ln e d olin y Ł y n y 105
szych warstw mad doliny Ł yny związana jest z charakterem utworów aluwialnych, położeniem i towarzyszącym i procesami glejowym i. Mady próchniczne są słabo i średnio oglejone, m ady darniowe przeważnie średnio i silnie, rzadziej słabo oglejone, a m ady glejow e — bardzo silnie oglejone.
4. Najkorzystniejsze właściw ości fizyczne i chemiczne z w ym ienio nych typów gleb posiadają m ady próchniczne, natomiast najmniej od powiednie wykazują mady glejowe. Mady darniowe w stosunku do dwóch pozostałych typów gleb wykazują właściw ości pośrednie.
5. Nagromadzenie w ęglanów w madach uwarunkowane jest zarówno wytrącaniem się СаСОз z wód zalew ow ych i nanoszeniem m ateriałów wapiennych w procesie aluwialnym , jak również zachodzącymi procesami glejowym i.
6. W zależności od stopnia oglejenia om awianych gleb stwierdzono
przemieszczanie z dołu ku górze rozpuszczalnych w 20% HC1 związków żelaza, glinu, wapnia i magnezu. Największe ilości tych związków gro madzą się w madach darniowych i próchnicznych średnio i słabo ogle
jonych, przeważnie na głębokości 0— 100 cm, w madach darniowych sil
nie oglejonych oraz w madach glejow ych m ułow o-m ineralnych gromadzą się one na głębokości 0— 60 cm, a w madach glejow ych m ułowo-orga- nicznych na głębokości 0— 40 cm. Stwierdzono także wyraźną zależność
pom iędzy CaO i MgO oraz pom iędzy F2O3 i P2O5.
7. Ilość wapnia wym iennego w porównaniu do pozostałych kationów wym iennych jest od kilku do kilkudziesięciu razy większa.
8. Jakość naturalnego porostu roślinnego łąk uzależniona jest głównie
od właściw ości fizycznych gleby, szczególnie zaś od stopnia wilgotności, aeracji, oglejenia, a więc i od typu gleb. Mady glejow e i darniowe silnie oglejone charakteryzują się właściwościam i najmniej odpowiednimi dla rozwoju roślin.
L IT E R A T U R A
[1] A f a n a s j e w J. N.: Iz o b ła sti a n aerob n ych i b o ło tn y ch processow . P o c z w o - w ie d ie n . 6, 1930, 4— 54.
[2] A l e k s i n A. A .: O zon aln ym r a z p rie d ielen ii k a lc ita w p oczw ach i gru n tach d elty riek i A m u -D a ri. P o c zw o w ied ien . 2, 1958, 2— 57.
[3] D o b r o w o l s k i j G. W.: K la sy fik a c ja p o jm ien n y ch p oczw lesn o j zony. P o c z w o w ie d ie n . 8, 1958, 93— 101.
[4] D o b r z a ń s k i B. i in n i: F iz y k o -c h e m ic z n a i b iologiczn a ch a ra k tery sty k a n iek tó ry ch g leb K o tlin y K łod zk iej. A n n a le s U M CS, v. V III, 9, s. E, 1953, s. 283— 308.
[5] G a r b a r c z y k S., S o l a r s k i H.: R o ln ie z o -m e lio r a c y jn y op is d o lin y rzeki Ł yn y. Z eszy ty N au k ow o W SR O lsztyn , t. 9, nr 70, 47— 66.
[6] I w a n o w a E. N.: S is tie m a tik a p oczw siew iern o j czasti E w rop ejsk oj tierito rii SSSR . P o czw o w ied ien ., 1, 1956, 70— 88.
[7] K o t e r M. i in n i: Z aw artość sk ła d n ik ó w n a w o zo w y ch w rzek ach Ł y n ie i P a - słęce. R oczn. N au k R oln., 75-F -4, 1963.
[8] K r z y s z o f s k i J.: G leb y Ż u ła w i te r e n ó w p rzy leg ły ch . R oczn. G lebozn., t. 2, 1952, 92— 111.
[9] К u b i e n a W. L.: E n tw ic k lu n g sle h r e des B od en s. S p rin ger V erlag, W ied eń 1948. [10] L a a t s c h W.: D y n a m ik der m itte le u r o p ä isc h e n M ineralböden. D resd en und
L eip zig 1954.
[11] M a t e 1 s к i R. P .: G reat so il groups o f N ebraska. S o il S c ie n c e , nr 4, B a ltim o re U S A 1939, 228— 239.
[12] M i k l a s z e w s k i S.: G leb y P o lsk i. W arszaw a 1930.
[13] M u s i e r o w i c z A. i inni: G leb y w o je w ó d z tw a w a rsza w sk ieg o . R oczn. N auk R oln., t. 75, s. D , 1956, 78— 85.
[14] M u s i e r o w i c z A . i inni: S tu d ia n ad k o m p lek sem sorp cyjn ym i za w a rto ścią w n im k a tio n ó w w y m ie n n y c h w a żn iejszy ch g leb w o j. w a rsza w sk ieg o . K o m u n i k at IV. B ad an ia czarn ych ziem . R oczn. N au k R oln., t. 72-A -2, 1955, 165— 177. [15] P i a ś c i k H. , R y t e l e w s k i J.: G leb y b a g ien n e (organogeniczne) d o lin y
rzek i Ł yn y. M aszynopis.
[16] P raca zbiorow a: G en ety czn a k la sy fik a c ja g leb P o lsk i. R oczn. G lebozn., t. 7, z 2, W arszaw a 1959.
[17] P raca zbiorow a: O b ja śn ien ia do p ro jek tu sy s te m a ty k i g le b h yd rom orficzn ych . W arszaw a 1963.
[18] R y t e l e w s k i J.: T y p ologia g leb d o lin y Ł yn y. Z e sz y ty N a u k o w e W SR w O lszty n ie, t. 12, nr 154, 1962.
[19] S i u t a J.: O p rocesach g le jo w y c h i w y tr ą c e n ia c h ż ela z isty ch w lessa ch o k o lic y K azim ierza D oln ego. P rzeg lą d G eograficzn y, t. 32, z. 1, 1960.
[20] S i u t a J.: U w a g i o u jem n y m w p ły w ie p ro cesó w g le jo w y c h (redukcyjnych) n a rozw ój roślin . P ost. N au k R oln., nr 3, 1960, 13— 20.
[21] S i u t a J.: W p ły w p rocesu g le jo w e g o n a k sz ta łto w a n ie się cech m o r fo lo g ic z n y ch i w ła śc iw o ś c i ch em iczn y ch p rofilu g leb o w eg o . P a m ię tn ik P u ła w sk i, z. 9, 1963, 123— 145.
[22] S i u t a J.: W p ły w p rocesu g le jo w e g o na k sz ta łto w a n ie się cech m o rfo lo g ic z n y ch i w ła śc iw o ś c i ch em iczn y ch p ro filu g leb o w eg o . M ady Ż u ław sk ie. P a m ię t n ik P u ła w sk i, z. 9, 1963, 99— 116.
[23] S t r z e m s k i M.: T y p ologia m ad P o lsk i. R oczn. G lebozn., t. 4, 1955, 180— 192. [24] S t r z e m s k i M.: Z arys ro zw o ju n a u k o w ej sy s te m a ty k i gleb . M a teria ły do
p ozn an ia g leb P o lsk i, t. 6, P u ła w y , 1947.
[25] T o m a s z e w s k i J.: G leb y łą k o w e . P u ła w y 1947.
[26] T o m a s z e w s k i J.: S tu d ia ro z w o jo w e n iek tó ry ch r o d za jó w (typ ów gleb). R oczn. G lebozn., t. 2, 1952, 28— 45.
[27] T o m a s z e w s k i J.: G leb y b ło tn e i środ ow isk a. R oczn. G lebozn. t. 5. 1956, 73— 99.
[28] T o m a s z e w s k i J.: D y n a m ik a ty p o lo g iczn y ch p ro cesó w g leb o w y ch . R oczn. G lebozn., t. 6, 1957, 97— 117.
[29] U g g l a H.: G leb y i łą k i d olin y rzek i H oryń w ś w ie tle k la s y fik a c ji g ru n tów . P o m ia ry i K la sy fik a c ja gru n tów , W arszaw a 1939, 19— 41.
[30] U g g l a H. , W i t e k T.: C zarne ziem ie k ętrzy ń sk ie. Z eszy ty N a u k o w e W SR w O lszty n ie, nr 3, 1958.
[31] U g g l a H . i w sp ó łp ra co w n icy : G leb y g o sp o d a rstw a d ośw ia d cza ln eg o W SR w O lszty n ie — P osorty. Z eszy ty N a u k o w e W SR w O lszty n ie, t. 8, 1959.
G leb y a lu w ia ln e d olin y Ł yn y 1 0 7
[32] W i t e k T.: W stęp n e b ad an ia nad e w o lu cją m ad Ż u ła w W iśla n y ch . R oczn. N au k R oln., 82-A -3, 1961, 659— 688.
[33] W y s o c k i j G.: G lej. P o czw o w ied ien ., 4, 1905, 291— 327.
[34] Z a w a d z k i S.: B ad an ia g en ezy i e w o lu c ji g leb b ło tn y ch w ę g la n o w y c h L u b elszczy zn y . A n n a le s U M C S, v. 12, 1, s. E, L u b lin 1958. ю . Р Ы Т Е Л Е В С К И ТИПОЛОГИЯ А Л Л Ю В И А Л Ь Н Ы Х ПО ЧВ ДО ЛИ Н Ы Р Е К И Л Ы Н Ы К а ф е д р а П о ч в о в е д е н и я О л ы и т ы н с к о г о С е л ь с к о х о з я й с т в е н н о г о И н с т и т у т а З а в е д у ю щ и й — п р о ф . д р X . У г г л я Р е з ю м е Типология аллю виал ьны х почв долины р. Лыны бази р уется на соврем енном почвообразовательном п р оц ессе (дерновом, гум усообразовательн ом и глеевом). Н а основании эт и х процессов вы дел ен ы сл ед ую щ и е типы пойм ен ны х р еч н ы х почв — мад: дерновы е, п ерегнойны е и глеевы е. У читы вая длительность дернового п р о цесса и количество перегноя, в ы дел ен ы ср еди дер н ов ы х м ад два подтипа: ти пичны е дер н ов ы е мады , со д ер ж а щ и е м ен ее 5°/о п ерегноя и перегн ой н ы е дерн ов ы е мады с со дер ж ан и ем перегноя вы ш е 5°/о. П ерегной ны е дер н ов ы е м ады — это старш ая по возрасту, б ол ее „зр ел ая ” стадия разв ити я по сравнению с типичны ми дерновы м и мадами. В зависим ости от степ ен и оглеен ия вы делен ы почвы : слабо, ср ед н е и сильно оглеенны е. Н а немного вы ш е р а сп о л о ж ен н ы х п у н к та х в р езу л ь та т е длительного д ер н о вого и гум усообразовательн ого п р оц есса р азв и л и сь почвы с б ол ее мощ ны м а к к у м уляционны м горизонтом т ём н о-сер ой ок раски почвы эти прич ислены к п е регнойны м м адам (ч ернозём ны е почвы). У читы вая м орф ологию и ген ези с эт и х почв в ы дел ен ы два подтипа: — типичны е п ерегнойны е м ады (типичны е чернозём ы ), — вы щ елочен ны е перегн ой н ы е м ады (серы е мады). Х арак терн ой чертой типичн ы х п ер егн ой н ы х м ад я вл яется тём носерая окраска довольно м ощ ного аккум уляционного горизонта, и серая окраска — вы щ ел оч ен н ы х пер егн ой н ы х м ад. П остепенн ы й п ер ех о д горизонта A i в м атеринскую п о роду, н ер едк о подтёкам и, отли чает пер егн ой н ы е м ады от дер н ов ы х. В за в и си мости от степени оглеен ия, ср еди эти х почв вы дел ен ы сл або и ср ед н е оглеен ны е. Н а м а д а х пер егн ой н ы х и дер н ов ы х в п окрове дом инирую т р астен и я х о р о ш его ботанического состава. Н а п оч в ах избы точно у в л а ж н ен н ы х п р еобл адаю т осоки, двук источ ник, м анник и другие. Это вы зы вает п остеп ен н ое за т у х а н и е д е р нового проц есса и дом инирую щ им становится процесс оглеен ия. П р оц есс этот является ф актором , влияю щ им н а ф ор м и р ован и е м ор ф ологи ч еск и х ч ер т почвы и на ее ф и зи ч еск и е, хи м и ч еск и е и биологические свойства, а сл едовател ьн о и на агроном ические. П очвы с сильны м оглеен ием в ер хн его горизонта, п р ич ислены к ти п у глеев ы х мад. В зависим ости от со д ер ж а н и я органического вещ еств а в типе гл еев ы х м ад вы дел ен ы два ви да почв: — и л и сто-м и н ер ал ьн ы е глеев ы е м ады с сод ер ж ан и ем органического вещ ества н и ж е 15°/о и
— и л и сто-ор ган и ч еск и е глеевы е мады , со д ер ж а щ и е вы ш е 15% органического вещ ества. В ы ш еук азан н ы е ви ды почв р азл и ч н ы по удел ь н ом у и объем ном у весу, по содер ж ан и ю зол ы и перегноя. С агроном ической точки зрен и я, и з в с е х вы ш еуп ом ян уты х почв наилучш и м и ф и зи ч еск и м и и хим ическим и свойствами отличаю тся перегнойны е мады, н а и х у д шими — глеев ы е мады. Самое вы сок ое количество соеди н ен и й Fe, A l, Ca и M g растворим ы х в 20% H C l накап ли вается в зависим ости от степ ен и оглеен ия почв: в дер н ов ы х и п е регнойны х м а д а х средн его и слабого оглеен ия преим ущ ествен но на глуби не 0— 100 см, в м а д а х сильно оглеен н ы х — на глуби не 0— 60 см, а в м ад ах и л и сто- -ор ган и ч еск и х — на глуби н е 0—40 см. Е стественны й ботанически й состав растительного покрова эти х почв зависит преим ущ ествен но от степени у в л аж н ен и я , аэраци и и оглеения, а следовательно от типа почвы. J . R Y T E L E W S K I T Y PO LO G Y OF THE A L L U V IA L SO IL S OF Ł Y N A V A LL EY D e p a r t m e n t o f S o il S c ie n c e , C o lle g e o f A g r i c u l t u r e , O ls z ty n . H e a d P r o f . D r . H . U g g la S u m m a r y
T he ty p o lo g y of a llu v ia l so ils in th e Ł yn a v a lle y is b ased on th e a ctu a lly occu rring so il-fo r m in g p ro cesses (tu rf-fo rm in g , h u m u s-fo rm in g , g ley in g ), according to w h ic h w e r e d iscern ed th ree ty p e s of m ada so ils: turf, h u m u s and g le y soils. T ak in g in co n sid era tio n th e d uration of th e tu rfin g p rocess and th e h u m u s con ten t of th e soil, au th or d istin g u ish e s tw o su b ty p es of tu r f m adas. The righ t tu r f m ada co n ta in in g le s s th en 5% h u m u s, and th e h u m u s tu rf m ada w ith o ver 5% hum us. T h e la tter rep resen ts an older, „m atu rer”, d e v elo p m en ta l stage than th e rig h t tu rf m ada. In resp e c t to th e d egree of g le y in g w e r e d istin g u ish ed slig h tly , m o d era tely and h e a v ily g le y e d soils.
On so m ew h a t h ig h er site s th e lon g action of tu r f- and h u m u s-fo r m in g p ro cesses has produced so ils w ith d eep er accu m u la tio n horizons of d a rk -g rey colour, w h ich w e r e a ssig n ed to th e ty p e of h u m u s m ad as (black earths). T h eir m orp h o lo g y and g e n e sis su g g ested d istin ctio n of tw o su b typ es:
— rig h t h u m u s m ad as (right b lack earths), — degraded h u m u s m ad as (grey m adas).
A ch a ra cteristic fe a tu r e of th e rig h t h u m u s m adas is th e d a rk -g rey colour of th e fa ir ly th ick a ccu m u la tio n horizon, and th e g rey colour of th e d egraded h u m u s m ada. T h e grad u al tra n sitio n of th e la y e r A \ to th e p aren t rock (often in th e form of in tru sion s) d istin g u ish e s h u m u s m adas from tu rf m adas. In d ep en d en ce on th e ra te of g le y in g w e r e d iscern ed s lig h tly and m o d era tely g le y e d soils.
In th e v e g e ta tiv e cover of th e h u m u s and th e tu rf m ad as p red om in ate n ob le p la n ts, w h ile on som e e x c e s s iv e ly w e t so ils of th e Ł yn a v a lle y are fou n d m a in ly sed ges, m ore ra rely reed can ary grass, G l y c e r i a a q u a t i c a W a h l b . and other. T he la tte r p la n ts g ra d u a lly in h ib it th e tu rfin g p rocess, th e g le y in g p rocess b ecom in g th en d om inant. T his p rocess a ffe c ts fo rm a tio n of th e m o rp h o lo g ica l fe a tu r e s of those
G leby a lu w ia ln e d olin y Ł yn y 109
so ils and is d e c is iv e for th eir p h y sica l, ch em ica l and b iologic p rop erties, and th erefo re th eir a g ricu ltu ra l u tility .
S o ils sh o w in g stron g g le y in g im m e d ia te ly b elo w th e „turf h o rizo n ” (and fr e q u en tly ev e n in it) w e r e a ttrib u ted to th e ty p e of g le y soils, and accord in g to th eir co n ten t of organ ic co n stitu en ts d iv id ed in tw o kinds:
— s lim e -m in e r a l g ley m ad as w ith less th an 15% organ ic parts, — slim e -o r g a n ic g le y m ad as w ith o ver 15V« organ ic parts.
T h ose tw o so il k in d s d iffe r in resp ect to th eir sp e c ific g ra v ity and v o lu m etric w e ig h t, ash co n ten t and h u m u s con ten t.
A s regards a g ricu ltu ra l u tility , the m o st fa v o u ra b le p h y sica l and ch em ica l p ro p erties appear in h u m u s m adas, th e le a s t fa v o u ra b le in g le y m adas, w h ile tu rf m adas h old an in term ed ia te p o sitio n b e tw e e n th e oth er so il typ es.
T he la rg est am ou n ts of F e, A l, Ca and M g com pounds so lu b le in 20% HC1 accu m u la te (in d ep en d en ce on th e g le y in g d egree in slig h tly and m o d era tely g le y e d tu rf and h u m u s m adas m o stly at 0— 100 cm depth, in h e a v ily g le y e d tu rf and g le y e d slim e -m in e r a l m adas at 0— 60 cm depth, and in g le y e d slim e -o r g a n ic m ad as at 0— 40 cm depth.
C om p osition of th e n a tu ra l m ea d o w v e g e ta tio n on th e in v e s tig a te d so ils dep en d s m a in ly on th e d eg ree o f so il m oistu re, a eration and g le y in g , and th u s also on th e so il typ e.
