Maria Niedzielska
Badania technologiczne i
konserwacja podobrazia
drewnianego epitafium Wierzbięty z
Branic
Ochrona Zabytków 23/2 (89), 89-96
MARIA NIEDZIELSKA
BADANIA TECHNOLOGICZNE I KONSERWACJA PODOBRAZIA DREWNIANEGO
EPITAFIUM WIERZBIĘTY Z BRANIC
E p itafium W ierzbięty z B ranic z r. 1425, w łas ność M uzeum N arodow ego w K rakow ie, jest jed n y m z n a jsta rsz y ch d okum entów naszej średniow iecznej k u ltu ry . J e s t to obraz m alo w an y tem p erą na desce lipow ej o w ym iarach
91X74,5 cm. P rzed staw ia M adonnę siedzącą na tro n ie z D zieciątkiem na kolanach, przed k tó rą stoi pochylony św. G rzegorz rek om en d ujący klęczącego rycerza w zbroi, w y o bra żającego W ierzbiętę z B ranic. P rz y dolnym brzegu obrazu w idoczne są dw a herby: G ryf B ranickich i Leliw a (il. 1).
W X IX w. ep itafiu m poddaw ane było kilka k ro tn ej konserw acji, k tó ra polegała przede w szystkim na p rzem alo w aniu tła oraz innych p a rtii obrazu. W edług R astaw ieckiego zostało wówczas zniszczone „kw ieciste złote tło ” , jak rów nież sre b rn y o rn a m e n t na szacie św. G rze gorza h
W 1936 r. obraz został poddany g ru n to w n ej konserw acji. U sunięto w szystkie przem alów - ki i jakkolw iek potw ierdzono, że tło było sre b rn e laserow ane nie stw ierdzono, aby było „kw ieciste” 2. B łędem tej k onserw acji było eksperym entow anie na obiekcie p ierw szej k la sy — do podobrazia w prow adzono jako im p reg n a t now y wów czas środek — krzem ian sodu (szkło w odne sodowe). Zniszczona przez anobium deska została p rzecięta w połowie sw ej grubości i nasycana przez okres około dw u m iesięcy m niej w ięcej co dziesięć dni cie płym krzem ianem sodu. W celu w yrów nania ubytków zastosow ano k it z trocin i p y łu w y m iecionego z podobrazia, spojony tym że k rze m ianem . Po w y rów n aniu pow ierzchni odw ro- cia w prow adzono na nie powłokę z tlenk u cy n ku (biel cynkow a), rów nież z k rzem ianem so du, i całość p o k ry to p łótn em 3 (il. 2). Na sku
tek działania tego im p re g n atu k lej glu ty no w y
łączący deski uległ hydrolizie, stracił w łas ność klejącą i w zdłuż daw nej spoiny od stro n y odwrociia pow stała szczelina o szerokości p a ru m ilim etrów . W tym m iejscu więc w arstw a m alow idła u trz y m y w a ła się jedynie na pasie płótna znajd ującego się na spojeniu desek. Wobec tego obraz należało poddać ponow nie gru n to w n ej konserw acji. Z ostała ona w y kon a na w P raco w n i K onserw atorsk iej O brazów i Rzeźb M uzeum N arodow ego w K rakow ie w r. 1964. K on serw acja dotyczyła w yłącznie podobrazia i ono to stanow iło p rzedm iot ba d ań i obrad szeregu kom isji z w ybitnym i kon serw atoram i i naukow cam i z dziedziny ch e m ii i technologii d rew n a 4.
Podobrazie ep itafiu m W ierzbięty z B ranic składa się z dw óch desek, z k tó ry ch jed na jest w przyb liżen iu d w u k ro tn ie szersza od d ru giej, spojonych w zdłuż postaci D zieciątka. W edług stopnia zniszczenia m ożna je podzielić na trz y p artie. Deska węższa, poza nielicznym i k a n a likam i po d rew n o jad ach , zachow ana jest do brze, szeroka n a to m ia st dzieli się w yraźnie na dw ie części. Od brzegu do połow y m niej w ięcej jej szerokości zniszczona jest m iejscam i aż do g ru n tu . W ty c h też m iejscach pow ierzchnia podobrazia m a liczne w głębienia i przypom ina gąbczastą m asę (il. 3) o barw ie beżow obiałej. Z abarw ienie to pochodzi od środka, k tó ry m nasycone było drew no i od zabezpieczającej je bieli cynkow ej (ZnO). D ruga n atom iast część deski m a ś re d n i stopień zniszczenia. O b serw acji tej m ożna było dokonać dopiero po usunięciu „zabezpieczenia” składającego się, jak już w yżej wspom niano, z w arstw y bieli cynkow ej spojonej szkłem w odnym sodowym oraz z kitow ań. A nalogiczne zniszczenia w i doczne są na w ew n ętrzn ej stro n ie odpiłow anej d rugiej części podobrazia.
1 A. P r z e ź d z i e c k i , E. R a s t a w i e c k i , W z o r y
s z t u k i ś r e d n io w ie c zn e j... W arszaw a— Paryż, seria I,
1853—55.
- J. H o p l i ń s k i , R e g e n e r a c ja nagro b n eg o obra z u W i e r z b i ę t y z R u s z c z y , K ra k ó w 1937.
3 o.c.
4 W kom isjach brali u d ział m .in. p rofesorow ie i do
cenci: S. В i e 1 с z y k, J. E. D u t k i e w i c z , J. H o p l i ń s k i , A. H a / b e r z a k , H. J ę d r z e j e w s k a L. K a l i n o w s k i , R. K o z ł o w s k i , F. K r z y s i k , J. M a r c h l e w s k a , J. R o b e l i L. T o r w i r t . A utorka zajm u jąc się b ad an iam i tech n ologiczn ym i, p rzep row ad ziła ró w n ież k o n su lta cje w Istitu to C en trale d el R estau ro w R zym ie z prof. P aolo M o r a w r. 1964.
Pod w pływ em im preg nacji szkłem w odnym sodow ym podobrazie uległo silnem u zalkalizo- w aniu, po usunięciu więc „zabezpieczenia” w ykazyw ało ogrom ną w rażliw ość na działa nie zm ian te m p e ra tu ry i wilgotności. Pozosta w ienie obrazu na k ilk a godzin w pom ieszcze niu o te m p e ra tu rz e wyższej od te m p e ra tu ry pom ieszczenia stałego przechow yw ania i o m niejszej w ilgotności (do 50°/o) powodow ało dość duże paczenie się desek. S trzałk a w ygię cia węższej jego deski osiągała m niej więcej po 4 godz. wielkość nie m niejszą od w ym iaru grubości podobrazia — ok. 1,5 cm (il. 4). Te gw ałtow ne ru c h y deski stw a rz a ły niebezpie czeństw o uszkodzenia m alow idła. Problem
konserw acji polegał na odpow iednim zabez pieczeniu odw rocia i zniw elow aniu w rażliw o ści na w p ływ y atm osferyczne. Z anim w ybrano
odpow iedni sposób zabezpieczenia w ykonano bardzo dokładną dokum en tację technologiczną i przeprow adzono szereg bad ań oraz p rzed y skutow ano w iele propozycji.
D O K U M E N T A C JA T E C H N O L O G IC Z N A 5
I. P o d o b r a z i e
1. Budow ę m ikroskopow ą d rew n a określono
1. Epitafium, W i e r z b i ę t y z B ran ic (fot. Z. M a l in o w s k i ) na podstaw ie trzech przek ro jó w i ustalono, że
1. W i e r z b i ę t a of B ranic e e p it a p h jest to drew no lipy.
> Ł. I
2. E p it a f iu m W i e r z b i ę t y z Bra nic, o d w r o c ie , stan p r z e d o s ta tn ią k o n s e r w a c j ą (fot. M.N. K r a k ó w )
2. W i e r z b i ę t a of B ran ice e p it a p h — R e a r sid e in s t a te prio r to th e r e c e n t r e s to r a t io n
3. E p it a fiu m W i e r z b i ę t y z Branic, o d w r o c ie , d e s k a zn iszcz on a p r z e z d r e w n o j a d y (fot. Ł. S c h u ster)
3. W i e r z b i ę t a of B ranic e e p it a p h — R e a r side a f f e c te d b y lignic ole in s ects
4. E p it a f iu m W i e r z b i ę t y z Branic , spaczone d e s k i p o d o b r a z i a (fot. Ł. S ch u ster)
4. W i e r z b i ę t a of Bra nice e p i t a p h — W a r p e d board c o n s t it u ti n g the p a in t in g ’s backin g
a. p rzekró j poprzeczny — c h a ra k te ry sty c z n y dla d rew n a liściastego, rozpierzchłonaczyniow ego, naczynia o p rzek ro ju zbliżonym do n iefo rem - nego w ieioboku, ułożone pojedynczo, częściej pa ra m i w krótkich szeregach radialn y ch i nie reg u larn y ch pękach.
b. przek ró j styczn y — ścianki naczyń ze sp iral nym i (Zgrubieniami, jam k i ow alne, prom ienie rdzeniow e jedno- i w ielorzędow e wąskie, w y sokie.
c. p rzek ró j prom ieniow y — p e rfo rac ja naczyń prosta, prom ienie rdzeniow e hom ogeniczne, spi raln e zgrubienia w naczyniach.
2. W ykonane zostało b ad an ie na grzybnię odciętego i nieim pregnow anego szkłem wod nym podobrazia m etodą C a r tw rig h ta6 za po
mocą w y b arw iania p rze k ro ju [promieniowego b łękitem pikroanilinow ym . W w y n iku b ada nia nie stw ierdzono pod m ikroskopem strz ę p ków grzybni (ii. 5). P rzeprow adzone badania m ikrobiologiczne na podłożu agarow o-m alto- zowym i ziem niaczanym nie w ykazały rów nież obecności g r z y b n i7.
3. W celu stw ierdzenia, czy do im pregnacji drew na został u ż y ty ty lk o k rzem ian sodu w y konano n a stę p u jąc e badania:
a) W płom ieniu p alnik a gazowego. R oztw ór (wyciąg w odny z k itu trocinowego) p rzeniesio n y na d ru cik u p laty n o w y m do płom ienia pal nika gazowego b arw ił go na kolor żółty. Ba danie płom ienia na p o tas p rzez szkło kobalto w e nie dało pozytyw nego w yniku.
5 B ad an ia w y k o n a ła m na U n iw e r sy te c ie M ikołaja K op ern ik a w T oruniu w K a ted rze T ech n ologii pod kier. doc. >Zb. B r o c h w i c z a w r. 1960.
' K. C a r t w r i g h t , W. F i n d l a y , R ozkład i k o n serw a cja d rew n a , W arszaw a 1951, s. 27.
7 K o n su lto w a ł doc. dr R. K o w a l i k .
b) B adanie m ikrokrystaloskopow e. R oztw ór
+ k w as octow y (CH3COOH) + octan u ran y lo -
w o-m agnezow y
fe c |œ o b ) = Na Mg(uo2)3(CH3coo)9
W w yniku rea k c ji p o w stały k ry sz ta ły octanu sodow o-m agnezow o-uranylow ego (ii. 6). B ada
nie na katio n potasow y nie d ało pozytyw nego w yniku. W niosek: do im p reg n acji użyto k rze m ianu sodu (szkło wodne sodowe).
5. P r e p a r a t z p o d o b ra z ia , p r z e k r ó j p r o m i e n i o w y d r e w n a w y b a r w i o n y b ł ę k i t e m p i k r o a n i l i n o w y m (fot. Z. B r o c h w ic z )
5. B a c k in g b o a rd p r e p a r a tio n colo u red w i t h pic ran il in e blue
6. P r e p a r a t z p o d o b ra z ia , k r y s z t a ł y o cta nu so d o w o - - m a g n e z o w o - u r a n y l o w e g o (fot. Z. B r o c h w ic z ) 6. B a ck in g b oard p re p a r a tio n — S o d i u m - m a g n e s i u m - - u r a n y l ac e ta te c r y s ta ls 7. P r e p a r a t z p o d o b ra z ia , k r y s z t a ł y roda n o r tą cia n u c y n k u (fot. M. N i e d z i e l s k a ) 7. B a c k in g boa rd p r e p a r a t i o n — Zin c m e r c u r ic ro - d a n a te c r y s ta ls 4. B a d a n i e p H — m e t r e m w y c i ą g ó w w o d n y c h p o d o b r a z i a . P o b ran e prób k i gotow ano w probów kach w wodzie de stylow anej i przegotow anej. Uzyskano n a stę p u jące w yniki:
pow ierzchnia podobrazia p H 9,55 próbka drew na blisko p ow ierzchni pH 9,2 próbka d rew n a bliżej g ru n tu p H 7,9
5. B a d a n i e m i k r o k r y s t a l o s k o p o - w e b i e l i p o k r y w a j ą c e j o d w r o c i e . K ropla roztw oru białego b arw n ik a w HCl — w ysuszona + CH3COOH + rodam ortęcian amo
nu (!NH4)2[Hg(CNS)4] = Zn[Hg(CNS)4]
W w yniku reak cji pow stały k ry sz ta ły rodano- rtęcian u cynku, c h a ra k te ry sty c z n e dla jonu cynkow ego (ZnO) (il. 7).
W niosek: W składzie m asy użytej do zabez pieczenia odwrocia podobrazia stw ierdzono — obok szkła wodnego sodowego — jako w y p eł niacz biel cynkow ą — ZnO.
II. Z a p r a w a
1. B a d a n i e n a p r z e k r o j u i l o ś c i w a r s t w z a p r a w y m e t o d ą w y b a r - w i a n i a . Do badania została po brana bardzo m ała próbka z płaszcza M adonny, w m iejscu n iew ątpliw ie au ten tycznym . Po zatopieniu próbki w p a ra fin ie do połow y jej wysokości, zeszlifow ano jej górną k raw ędź u zyskując po w ierzchnię gładką i rów noległą do pow ierzch ni szkiełka przedm iotow ego. Podczas cięcia przek ro ju i obserw acji pod m ikroskopem m oż na było stw ierdzić, że g ru n t n ależy do śred n io tw ard y ch i częściowo jest przesycony w oskiem lub olejem. W ybarw ianie rozpoczęto 1% alko holowym roztw orem zieleni m alachitow ej zm ieszanej z olejkiem cedrow ym w stosunku 1 : 1 . Poniew aż nie d ało to zadow alającego w y niku zastosow ano jeszcze nasycanie 1% w od
nym roztw orem zieleni m alachitow ej. Po w y suszeniu próbki i zeszlifow aniu cienkiej w a r stw y aż do m om entu, k ied y pod m ikroskopem były w idoczne pasm a m ocniej wyfoarwione niż cała pow ierzchnia, stw ierdzono c z te ry w a rs t wy zap raw y na całą grubość g ru n tu w ynoszą cą ok. 0 , 8 m m 8.
2. B a d a n i e z a p r a w y n a w y p e ł n i a c z . a) Na kredę. Po dodaniu 2n HCl próbka za p raw y uległa rozłożeniu, z w ydzieleniem C 0 2, w edług rów nania:
C aC 03 + 2 HCl = CaCl2 + H20 + C 02
Rozmaz w odny — pod m ikroskopem w idoczne kokolity.
b) Na skrobię. Do analizy została u żyta ta sa ma próbka, na k tó rej b adano w a rstw y z ap ra wy. Po zeszlifow aniu poprzedniego w y barw ie- nia i uzyskaniu gładkiej pow ierzchni p rzek rój ten w ybarw iono p ły n em Lugola (J2 w K J), ob
serw u jąc go pod m ikroskopem . B adanie nie w ykazało obecności skrobi.
c) B adanie na zaw artość bieli ołow ianej. W y- barw ienie p rzek ro ju N a2S nie dało p o zy ty w nego w yniku. Próbka g ru n tu + CH3COOH +
+ K J oraz p róbka g ru n tu + HCl + CH3COOH
+ Cu(CH3COO) 2 + K N 02 d a ły w yn ik
nega-8 Z. B r o c h w i c z . Z a s to s o w a n i e b a r w n i k ó w o r g a
n ic z n y c h do b adania p r z e k r o j u w a r s t w m a l a r s k i c h i z a p r a w . „M ateriały za ch o d n io -p o m o rsk ie”, t. V, 1959.
ty w ny . Na podstaw ie pow yższych analiz stw ierdzono, że g ru n t nie zaw iera ani skrobi, ani bieli ołow ianej.
3. B a d a n i e z a p r a w y n a z a s a d o w o ś ć . Poniew aż podobrazie pod w pływ em im pregn acji szkłem w odnym w y kazu je dość w ysoką zasadowość, należało przypuszczać, że i do g ru n tu p rze n ik n ął roztw ór. W celu zba dania tego sta n u rzeczy, odrobinę zapraw y rozpuszczono na szkiełku przedm iotow ym w d estylow anej wodzie i zadano błęk item bro- m otym olow ym (C-jH^OH). W w yn ik u reak cji w ystąpiło b łęk itn e zabarw ienie widoczne n a w et gołym okiem. Z ab arw ien ie to w skazuje, że g ru n t także jest zalkalizow any.
4. B a d a n i a s t a n u z a c h o w a n i a s p o i w a k l e j o w e g o w z a p r a w i e p r z y p o m o c y b i b u ł o w e j c h r o m a t o g r a f i i r o z d z i e l c z e j .
a) Masę zapraw y niew ielkiej ilości zalano w probów ce ciepłą w odą (dk. 0 , 1 ml), a po roz
puszczeniu i opadnięciu osadu naniesiono całą ilość roztw o ru na pasek b ibu ły ch ro m ato g ra ficznej (W hatm an I). W podobny sposób po stąpiono z próbką k itu z r. 1936, nanosząc roz tw ó r na d ru g i pasek bibuły.
b) W celu stw ierdzenia, jak w pływ a szkło w odne na klej skórny (spoiwo g ru n tu obrazu) w ykonano n astęp u jące w zorce stan d ard o w e: w dw u probów kach po 50 mg k leju skórnego zalano 1 m l krzem ianu sodu, poddając k lej
jego działan iu w ciągu 24 godz. w te m p e ra tu rze 20°C i w tem p e ra tu rz e 90— 100°C. N a stępnie h y d ro liz aty zobojętniono kw asem sia r kow ym (1H2SO4) do pH 6— 7 i rozcieńczono
do 1 0 m l wodą.
Nanoszono na paski bib u ły po 0,01 ml = 50 ng (m ikrogram ów )
0 , 0 2 ml = 1 0 0 м-g „
0,05 md = 250 ug ,,
c) Dla porów nania naniesiono obok na p asek b ib uły ro ztw ó r czystego niehydrolizow anego k leju skórnego, rozpuszczonego jed y n ie w ciepłej wodzie. P aski rozw ijano techniką w stęp u jącą w układzie n — butan o l + lod. CHjjCOOH + H20 w stosunku 4 : 1 : 5 . P o rozw inięciu w yw ołano 0,25% acetonow ym roztw orem n in h y d ry n y w ciągu 24 godzin w ciem ni (zim ny test).
W ynik: po upływ ie tego czasu stw ierdzono na ch rom ato g ram ach cały szereg p lam fioleto w ych, k tó re św iadczyć m ogą o w ystępow aniu zarów no polipeptydów , jak i w olnych am ino kwasów. Na paskach, gdzie naniesiono sta n d ard o w y ro ztw ó r czystego, niezhydrolizow a- nego kleju skórnego, nie p o jaw iły się żadne plam y — naniesione b iałk o pozostało na linii sta rtu . C hro m atog ram y zap raw y i k itu z epi tafiu m W ierzbięty z B ranic w ykazują, że k lej skórny został częściowo zhydrolizow any pod w pływ em szkła w odnego na polip epty d y i am inokw asy.
P rzepro w adzon e badan ia w ykazały, że w śro dow isku alkalicznym od krzem ian u sodowego
n a stę p u je hydroliza k leju skórnego już w te m p e ra tu rz e 20°C. A ktyw ność czynnika h y - d ro lityczneg o w zrasta w yraźnie w m iarę ood- w yższania te m p e ra tu ry , o czym św iadczą uzy skane w yniki. Z atem d ziałanie szkła w odnego na cząsteczkę su b stan cji białkow ych (klej skórny) posiada c h a ra k te r d eg radujący. Biał ko tak ie w raz ze zm ianą chem iczną zm ienia rów nież sw oje w łasności fizyczne, a więc p rzed e w szystkim lepkość. Siła w iązania ta kiego białka zostaje pow ażnie naruszona, co pociągnąć m usi za sobą osłabienie s tru k tu ry całej zapraw y.
D O ŚW IA D C Z E N IA
I. P r ó b a e k s t r a k o w a n i a a l k a l i ó w z p o d o b r a z i a
Została w ykonana n astęp u jąca próba eks tra k c ji alkaliów : rozgotow aną p ap k ę z b ib uły filtra c y jn e j położono na podobrazie na p rze strz e n i p ro sto k ąta w yciętego w folii p lasty k o w ej o w ym . 1,5 cm X 3 cm grubości 0,5 cm. Po 24 godz. w ykonano b ad an ia m ikroskopow e i pH -m etrem .
1. Z pow ierzchni w ysuszonej m asy pobrano m in im aln ą p róbkę na sizkiełko przedm iotow e, zw ilżono ją w odą destylow aną, zadano k w a sem octow ym i o ctanem uranylow o-m agnezo- w ym . Po chw ili w w yniku reakcji po w stały k ry sz ta ły octanu sodow o-m agnezow o-urany- lowego, w idoczne pod m ikroskopem . Św iad czyło to o tym , że k rzem ian sodu przen ik n ął do bibuły.
2. Z pobrany ch próbek: z górnej pow ierzchni m asy i z dolnej pow ierzchni przy legającej do podobrazia w ykonano w yciągi wodne, zbadano je p H -m etrem , o trzy m u jąc n astępu jące w y n i ki: górna pow ierzchnia m asy — pH 6,9, dolna pow ierzchnia — pH 7,2. Po trz y k ro tn y m ek strak o w an iu w ty m sam ym m iejscu wyko nano w yciąg w odny z p o b ran ej próbki d rew na z m iejsca ekstrakow anego i otrzym ano w y nik pH-9, co w porów naniu z uprzednim b a daniem (pH 9,55) pozw alało mieć nadzieję, że alkalia będzie m ożna częściowo usunąć z pod obrazia.
W m aju 1963 r. odbyła się w W arszaw ie kon ferencja ze specjalistam i z dziedziny drew n a i c h e m ii9 na tem a t zaw arty ch w d rew n ie al
kaliów . C ały zespół zgodny był co do tego, że alkalia zn ajd u jące się w d rew n ie podobra zia ep ita fiu m p rzez 27 la t dokonały już swego procesu chem icznego i w ięcej m u nie szkodzą pod w aru n k iem , że nie uruchom i się ich przez w prow adzenie np. wody, czy innego rozpusz czalnika. W ykonane p róby ekstrakow ania al kaliów d a ły pew ne rez u lta ty , ale za m ałe w stosu nk u do ryzyka, jakim je st w prow adzenie
9 Z prof. F. K r z y s i k i e m , prof. J. M a r c h l e w s k ą , doc. H. J ę d r z e j e w s k ą , doc. K r a c h .
wilgoci na całej p ow ierzchni odw rocia obrazu. A lkalia w praw dzie w ę d ru ją n a pow ierzchnię założonej papki papierow ej, ale nie m a p ew ności, czy nie w ę d ru ją także do w nętrza. II. W y t r z y m a ł o ś ć
W ykonane dośw iadczenia w Z akładzie B ad ań Leśnych PAN na dziesięciu p rób k ach d re w n a lipowego, podobnie zniszczonego przez d rew n o - jad y jak podobrazie epitafium , o w y m iarach 2 X 2 X 3 cm, n iezaim pregnow anych i zaim p reg now anych szkłem w odnym sodowym , w y k aza ły, że szkło w odne w zm acnia zniszczone d re w no w sto sunk u 1 : 100 U). Na p róbkach ty ch w y konano obliczenia s ta ty k i i w y trzy m ało ści na ściskanie i odniesiono je do podobrazia e p ita fium . Na podstaw ie tych bad ań stw ierdzono, że w ytrzym ałość podobrazia jest w y starczająca i nie w ym aga dodatkow ego w zm ocnienia. III. P r ó b y i m p r e g n a c j i
W ykonano szereg prób w celu stw ierd zen ia jak zachow ują się w połączeniu z alkaliam i p ro ponow ane ew en tu aln e im pregnacje. Na p ró b kach d rew n a lipow ego zniszczonego p rze z ko łatk a domowego, zaim pregnow anego szkłem
w odnym sodowym stw ierdzono co następ u je: 1. A cetalow any polioctan w inylu rozpuszczo ny w m etan o lu silnie rozpuszcza alkalia i moc niej alk alizu je drew no.
2. E pidian 4 (żywica epoksydowa) nie n e u tra lizuje alkaliów .
3. Spoiwo woskowe nie n e u tra liz u je alkaliów i nie rozpuszcza ich.
4. L ak ier nitrocelulozow y n e u tra liz u je alkalia. 5. W ykonano rów nież p ró b y nasycania bal sam em k an ad y jsk im rozpuszczonym w tolue nie i uzyskano bardzo d obry w ynik n e u tra li zacji alkaliów .
IV. S k l e j e n i e i k i t o w a n i e d e s k i Zachodziła konieczność sklejenia dw óch de sek podobrazia rozklejonych na Skutek zhy- drolizow ania k leju glutynow ęgo przez szkło w odne i ew entualnego uzup ełnienia ubytków drew n a zniszczonego przez d rew n o jad y . W tym celu zostały w ykonane badania w y trzy m ało ści klejów z w ypełniaczem trocinow ym w spoi nach drzew nych i kilka prób k itó w na d rew nie lipow ym zniszczonym przez k o łatk a do mowego, zaim pregnow anym szkłem w odnym sodowym n .
10 E ksp ertyza w y k o n a n a pod k ieru n k iem doc. m gr inż. S. B i e l c z y k a .
11 E ksp ertyza w y k o n a n a w Z ak ład zie B adań L e ś n ych P A N w K rak ow ie przez doc. S. B i e l c ą y k a .
Próbki deseczek wykonane w M NK do badań napięcia powierzchniowego zmian wilgotności i temperatury prowadzonych w Instytucie Badań Leśnych PAN — Badania w związku z konserwacją epitafium Wierzbięty z Branic
Lp. Tempera Grunt Rodzaj
im pregnacji K ity Inne zabezpieczenia Uwagi
I Szara
(farba tem perowa ze sło ic z ków 4- spoiw o w oskow e)
-I- werniks m astyksow y)
Klej 7% + kreda (4 warstwy)
- -
-W szystkie deseczki wykona ne z drewna lipow ego z w. XVI zn iszczonego podobnie jak podobrazie epitafium II Czerwona 1 werniks m astyksow y .. Szkło w od ne sodow e - - -III Żółta + werniks m astyksow y >> lakier nitrocelulozow y -1-
trociny grunt kredowo-k lejowy
-IV Z ielona
+ werniks m astyksow y >> ••
acetalowany p olioctan w i nylu -1- trociny
acetalowany p olioctan w iny
lu
-V Niebieska
+ werniks m astyksow y .» >■
lakier nitrocelulozow y 4
trociny lakier nitrocelulozow y
-VI Brązowa
-r werniks m astyksow y ” ••
spoiw o w oskow e 4- kreda 4:4 :2 (w osk, kalafonia, terp. w. kreda)
spoiw o w oskow e 6:4 (6 dkg w osku 4- 4 dkg kalafon. i terp. w en.)
Receptury wg „ S tu d ie s in C onservation” zob. przyp. 11 VII F ioletow a + werniks m astyksowy •> ” Epidian 4 4 30",, spiryt, denat r 15% utwardzacza 4 trociny Epidian 4 4 30",, spiryt, denat, f 15% utwardzacza -VIII Żółta 1 werniks m astyksow y ” lakier nitrocelulozow y 4 trociny
grunt kredow o-klej. 4- tem pera żółta na sp o iw ie w osk o wym 4- werniks m astykso wy
-IX Puzzola
4- werniks m astyksow y ” spoiw o w oskow e z kredą spoiw o w oskow e z kredą
2 cz. kredy, 4 cz. wosku, 4 cz. żyw icy (k alafon ia i terp. w en.) wg „ S tu d ies in C on servation”
W nioski ek sp erty zy są następ u jące:
1. W stałym klim acie pokojow ym najw iększą w ytrzym ałość w y kazu je kazeina (1 0 0% ); w y
trzym ałość ta spada jedn ak po próbie sta rz e nia do 30%, a po p arow an iu do 20%.
2. A cetalow any polioctan w in y lu w klim acie
pokojow ym ma nieco m niejszą w ytrzym ałość od kazein y (60— 90%), n ato m iast po próbie starzen ia i parow an ia w y k azuje najw iększą odporność ze w szystkich badanych klejów na zm iany klim atu, w y kazując rów nież większą w ytrzym ałość n a w e t od w ytrzym ałości d rew na.
3. Inne kleje ('Epidian 4, lak ie r nitrocelulozo w y, k a ru k , klej skórny) w y kazują m niejszą w ytrzym ałość, któ ra ulega p rzy tym w silnym stopniu w pływ om klim atu .
K ity w ykonano na n astęp u jący ch spoiw ach: spoiwo woskowe 1 2 + trociny; spoiw o w osko
w e + k red a ; acetalo w an y polioctan w inylu + trociny; lak ie r nitrocelulozow y + trociny; E pidian 4 + trociny.
V. Z a b e z p i e c z e n i e o d w r o c i a p r z e d p a c z e n i e m s i ę
Podobrazie ep itafiu m W ierzbięty z B ranic za im pregnow ane szkłem w odnym sodowym w y kazyw ało, jak już na początku w spom niałam , ogrom ną w rażliw ość na zm iany atm o sferycz ne. A by nie dopuścić do zniszczenia m alow idła przez g w ałtow ne ru c h y deski w ydaw ało nam się konieczne doprow adzenie odwrocia do sta nu rów now agi i stabilizacji p rzez zabezpie czenie go przed w p ły w am i atm osferycznym i. W tym celu zostały w ykonane pró b y zabez pieczenia na deseczkach lipow ych o wym . 14X20 cm, grubości 0,5 cm, podobnie zniszczo nych jak podobrazie ep itafiu m i zaim pregno w anych szkłem w odnym sodowym . A w ersy d e seczek p o k ry to w arstw ą g ru n tu k redow o-klejo- wego i farb ą tem perow ą. Sposób zabezpieczenia odw rocia podano w tablicy.
Z badań w ykonanych w Z akładzie B adań L eś nych PA N w ynika, że n ajlepszą ocenę o trz y m ała deseczka III zabezpieczona zapraw ą kie- jow o-kredow ą, a n astęp n ie deseczki zabezpie czone g ru n te m klejow o^kredow ym z w arstw ą tem perow ą V III oraz spoiw em woskow ym z k red ą IX 13.
ZA B IE G I K O N SE R W A TO R SK IE
P rzed p rzy stąpieniem do k o n serw acji zabez pieczono lico obrazu 5 w arstw am i bibułki,
2 w arstw am i m erli, 1 w arstw ą cienkiego p łó t
na baw ełnianego. Do sklejenia tych w arstw u żyto spoiw a woskowego, a każda w arstw a przypraso w ana została ciepłym żelazkiem .
12 W edług recep tu ry z „Studies in C on servation ” IV 1959, nr 1.
13 E kspertyza w y k o n a n a w Z ak ład zie B adań L e ś n ych P A N przez doc. S. В i e 1 с z у к а.
8. E p it a f iu m W i e r z b i ę t y z Branic, o d w ro c ie , sta n po
k o n s e r w a c j i (fot. Ł. S chuster)
8. W i e r z b i ę t a of B ranic e e p it a p h — R ea r side a fte r r e s to r a t io n
Z uw agi na to, że ob raz nie był rów n y (deski w y g ięte kolebkow ato) w ykonano podłoże z wo sku i k re d y o pow ierzchni dopasow anej do w y gięć deski od s tro n y lica. O braz spoczyw ając na ty m podłożu był zabezpieczony przed ugi n an iem się w czasie zdejm ow ania w a rstw y bie li cynkow ej z k rzem ianem sodu. Po usunięciu te j w a rstw y o b raz um ieszczono na pew ien czas w pom ieszczeniu m agazynow ym , w odpow ied n iej tem p e ra tu rz e i w ilgotności, gdzie podobra zie do pew nego stopnia w yprostow ało się. W te d y podłoże w oskow o-kredow e zostało usunię te, a obraz położony na rów ną sklejkę. P o przed y sk u to w an iu w ielu propozycji p rze prow adzono n astęp u jące zabiegi:
1. Sklejono dw ie deski i pęknięcia jedn ej z nich p rz y pom ocy cienkiej listew ki lipow ej w puszczonej w szparę, na acetalow anym po lioctanie w inylu.
2. D oprow adzono podobrazie do rów now agi p rzez przesycenie go spoiw em w oskow ym w c ałej jego grubości. (Pow ierzchniow e zabezpie czenie odwrocia spoiw em w oskow ym z kredą, jakkolw iek zdało egzam in na m ałych desecz kach, na d u żej p rzestrzen i obrazu w ydaw ało się n ie w y s ta rc z a ją c e )14. D rugim aspektem p rzem aw iający m za przesyceniem deski
spoi-14 Z a b ezp ieczen ie zapraw ą k le jo w o -k red o w ą z n a j lep szą oceną n ie m ogło być brane pod u w agę ze w z g lę d u na w ilg o tn o ść, której n ie m ożna b yło w p r o w a d zić na za lk a lizo w a n e podobrazie.
w em w oskow ym było to, że dość w ysoka licz ba kw asow a zaw arta w w osku i kalafonii mo że w przyszłości w płynąć n eu tra liz u ją c o na alkalia.
3. N ierów ności odwrocia uzupełniono m asą woskową z w ypełniaczem trocinow ym .
4. O dciętą część podobrazia zaim pregnow ano acetalow anym polioctanem w inylu rozpuszczo nym w m etanolu, n astęp n ie przyłożono do od w rocia i bez p rzy k le ja n ia p rzy tw ierd zon o od pow iednią ram ą w ykonaną w r. 1936, p rzy kręcon ą do ram y oryginalnej (il. 8). W rezultacie
uzyskano p ierw o tn y w ygląd podobrazia.
Pow ierzchnia obrazu w yk azuje lekkie w ygię cia, które wówczas postanow iono zostawić i w tak im stanie utrw alić.
W zakończeniu należy podkreślić, że obecnie — p o pięciu latach od w ykonanej k o n se rw a cji — nie zauważono jakichkolw iek ruchów deski.
m gr M aria N ied zielsk a M uzeum N arod ow e K raków .
TECHNOLOGICAL INVESTIGATIONS AND PRESERVATION OF THE WOODEN BACKING IN THE WIERZBIĘTA OF BRANICE EPITAPH PORTRAIT
The W ierzbięta o f B ran ice ep itap h portrait d ating b ack to 1425, n ow a p rop erty of th e N a tio n a l M u seu m , C racow , rep resen ts one of th e m ost a n c ie n t pictorial d ocu m en ts of m e d ie v a l cu ltu re in P oland. In 1936 th e picture w a s su b jected to esse n tia l r e sto ration w h o se fa ilu r e con sisted in u sin g th e sodium silic a te (soda liq u id glass) a s w ood p r eserv a tiv e for th e b ack in g a ffected by lig n ic o le in sects. To obtain m ore e ffic ie n t satu ration of th e board th e la tter has b een cut h a lf-d e e p of its th ick n ess. In e ffe c ts of th e sodium silic a te action th e g lu tin -c o n ta in in g g lu e fa sten in g th e boards to g eth er has b een h yd rolysed . The board s u n glu ed and th e p a in t la y e r along th e form er g lu e joint w a s held on ly by m ean s of a c a n v a s strip co v erin g th e join t lin e. A s resu lt of im p regn ation w ith soda liq u id glass th e b acking of
th e W ierzbięta portrait u n d erw en t strong a lk a liz a - tion th at m a n ifested itse lf by ex tr e m e su sceb ility to changes of tem p eratu re and r ela tiv e air h u m id ity and also by w a rp in g of boards. V eh em en t m o v em en ts of th e board brought forw ard a th reat o f dam ages to painting.
P roblem s in v o lv ed in th e co n secu tiv e restoration carried out in 1964 con sisted in need to b a la n ce the b ack in g w h ich th e task, after sev era l in v estig a tio n s and tests, has b een com p leted through its satu ration w ith w a x fille r applied th rou gh ou t th e w h o le board th ick n ess. It can be stated now th at th e m ethod ap p lied has proved relia b le a s during th e fiv e -y e a r period after restoration no m o v em en ts of board h a v e b een observed .
