Barbara Madéja
"Historia kultury bizantyjskiej",
Hans-Wilhelm Haussig, z niem. tłum.
T. Zabłudowski, Warszawa 1970 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 42/3, 222-223
zzz
w z g lę d n ie o d d z ie la n ia je j c h ro n o lo g ic z n y c h c z a so k re só w . W y k o p a lis k a w U g a - ry t, p rz e p r o w a d z o n e p rz e z K. S c h a e f f e r a (od 1929 r.) i R. B r a i d w o o d a w d o lin ie rz e k i A m k u k a z u ją n a m e le m e n ty k u lt u r y S y rii s p rz e d je j „ o k re s u c e ra m ic z n e g o ”, p o z w a la ją c n a le p sz e n iż d o tą d z ro z u m ie n ie je j p ó ź n ie jsz y c h o g ro m n y c h p rz e o b r a ż e ń (np. w s tr u k tu r z e lu d n o ś c i) o ra z n a o k re ś le n ie w p ły w u M e z o p o ta m ii.N a jw ię k s z e p rz e o b r a ż e n ia k u ltu r o w e S y rii n ie b y ły k o n s e k w e n c ją n a p o r u lu d ó w m o rs k ic h , p rz e g r u p o w a ń e tn ic z n y c h czy w a h a ń w p o tę d z e p a ń s tw o ś c ie n n y c h , lecz sp o w o d o w a ły je — z d a n ie m ' K l e n g e l a — ro z w ó j g o s p o d a r czy, p o w s ta n ie żeg lu g i (f a k to rie h a n d lo w e ), u p r a w a z ie m i itd., d o k o n u ją c e się w o k re s ie ż e la z a . P o w s ta łe w ty m o k re s ie w a rto ś c i z a w ę d ro w a ły do G re c ji, za p o ś r e d n ic tw e m k tó r e j s ta ły się częścią k u l t u r y z a c h o d n io e u ro p e js k ie j.
R o z d z ia ły k s ią ż k i K l e n g e l a , d o ty c z ą c e k u lt u r y S y rii w p o c z ą tk u p ie r w szego ty s ią c le c ia p rz e d C h r. m oże c z y te ln ik p o ró w n y w a ć z m a te r ia łe m z a w a r ty m w w y d a n y c h u n a s p ra c a c h : W. F. A l b r i g h t a , A rc h e o lo g ia P a le s ty n y ; H. F r a n k e g o , M o w a p rz e szło śc i; O. R. G u r n e y a , H e ty c i, lu b o b c o ję z y c z n e j D. H a r d e n a, T h e P h o e n ic ia n s (L o n d o n 1962). M a te r ia ł z a w a r ty w o m a w ia n e j k sią ż c e n a te m a t o k re s u S y rii p o z w a la n a p o rz u c e n ie f a n ta z jo w a n ia , k tó r y m z a s tę p o w a n o d o ty c h c z a s lu k i w w ie d z y h is to ry c z n e j. P ie r w s z e in s k r y p c je d o ty c z ą c e S y rii p o c h o d z ą z E g ip tu , k tó re g o p o z y c ja n a p rz e ło m ie I I ty s ią c le c ia p rz e d C h r. b y ła m o c n o z a k o rz e n io n a , m im o n i e p rz e r w a n e g o s u m e ry js k ie g o w p ły w u k u ltu ro w e g o i p o lity czn eg o . D o p ie ro od n ie d a w n a p o s ia d a m y p rz y b liż o n e c h ro n o lo g ie k ró ló w , k s ią ż ą t s y r y js k ic h , d o k o n u ją się w ty m w z g lę d z ie c ią g łe u z u p e łn ie n ia i z m ia n y . P r a w ie k a ż d e n o w e p ra c e w n o sz ą p o p ra w k i w s y s te m a ty z a c ja c h i g e n e a lo g ia c h . D la p o ls k ic h c z y te ln ik ó w ro z d z ia ły d o ty c z ą c e w ła d c ó w S y rii do czasów je j k lę s k i z a d a n e j p rz e z H e ty tó w p o d w o d z ą H a ttu s ilis a z A n a to li (ok. 1650 r. p rz e d C h r.) są p ie r w szy m i w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie .
K s ią ż k ę z a m y k a z e s ta w ie n ie k o le jn y c h z d o b y w có w S y rii o raz u z u p e łn ia ją : b ib lio g r a fia , s k o ro w id z w a ż n ie js z y c h d a t, in d e k s , m a p a w s c h o d n ie j A zji ( s ta now czo za o g ó ln a i za m a ło ilu s tr a ty w n a ) o ra z w k le jk i z d ję ć z n a le z is k a r c h e o lo g iczn y ch z te r e n u S y rii.
M im o w ie lu z a strz e ż e ń , ja k ie m o ż n a m ie ć w o b ec tr e ś c i z a w a r te j w o m a w ia n e j k s ią ż c e K l e n g e l a (np. n ie d o k ła d n e in f o rm a c je , ró ż n ic e w’ c h ro n o logii, choć a u to r p o d a je ty lk o d a ty p rz y b liż o n e ), H isto ria i k u ltu r a s t a r o ż y t
n e j S y r ii z p e w n o ś c ią w y p e łn i lu k ę w w ie d z y o je j d o ro b k u k u ltu ro w y m , f o r m o w a n y m w n ie z w y k ły c h h is to ry c z n ie w a r u n k a c h i p rz e k a z a n y m n a s z e j k u ltu r z e Z a c h o d u . B a rb a ra M a d e ja , W a r s z a w a H a n s —W ilh e lm H A U S S IG , H is to r ia k u lt u r y b iz a n ty js k ie j , tłu m . z n ie m ie c k ieg o T. Z a b ł u d o w s k i , W a rs z a w a 1970, P a ń s tw o w y I n s ty tu t W y d a w n i czy, s. 492 + II.
W o b ra z ie h is to rii, ja k i u ro b iliś m y i j a k i p o sia d a m y , h is to ria k u ltu r y b i z a n ty js k ie j z a jm u je d o ty c h c z a s n ie w ie le m ie js c a . O b ra z te n n ie w y ra ż a o g ro m n eg o z n a c z e n ia , ja k ie m ia ła o n a d la k u lt u r y Z a c h o d u , w p ły w u , ja k i w y w ie r a ł a n a k s z ta łto w a n ie się je j ro z w o ju . U p rz e d z e n ia z a w a r te w ś r e d n io w ie c z n y c h k r o n ik a c h u k s z ta łto w a ły w n a sz e j św ia d o m o śc i h is to ry c z n e j o b ra z p ó ź n ego a n ty k u i w czesn eg o ś re d n io w ie c z a w jeg o z a s a d n ic z y m z a ry sie . D la ś r e d n io w ie c z n y c h k r o n ik p o w sz e c h n y c h p r a w o w itą k o n ty n u a c ją I m p e riu m R o m a - n u m b y ło c e s a rs tw o zach o d n ie, p o d czas g d y h e r e ty c k ie w sc h o d n io rz y m s k ie c e s a r s tw o b iz a n ty js k ie b y ło św ia d o m ie w ro z w a ż a n ia c h h is to ry c z n y c h p o m ija n e .
-n ie m ie c k ie g o h is to ry k a . H isto ria k u l t u r y b iz a -n ty j s k ie j m o że b y ć p r z y k ła d e m p o p u la r y z a c ji n a u k o w e j i w s z e c h s tro n n e g o u ję c ia p ro b le m u n a p o d s ta w ie w s p ó łc z e s n e j lite r a tu r y . K u ltu r ę b iz a n ty js k ą p rz e d s ta w io n o w sz e ro k im k o n te k ś c ie , p rz y w y ra ź n y m w y s iłk u u k a z a n ia p ro c e s u ro z w o ju p o lity c z n e g o , g o s p o d a rc z e g o , s to s u n k ó w sp o łeczn y ch . W n ik liw ie i w in te r e s u ją c y sp o só b H a u s - s i g o m a w ia teo lo g ię, li te r a tu r ę , s z tu k ę , m u z y k ę , w y k a z u ją c z w ią z k i i z a le ż ności ty c h p o z o rn ie a u to n o m ic z n y c h d y sc y p lin . B o g ato u d o k u m e n to w a n e s ą s tw ie r d z e n ia o d z ie jo w e j m is ji B iz a n c ju m , k tó r e o caliło a n ty c z n ą sp u ś c iz n ę i g re c k ie d z ie d z ic tw o k u lt u r a l n e s ta ro ż y tn o ś c i, r o z w ija ją c je n a sw ó j sp o só b i w te j p o s ta c i p rz e k a z u ją c Z a c h o d o w i. B iz a n ty jc z y c y , p r z e jm u ją c d u c h o w y d o ro b e k p ó źn eg o a n ty k u , n ie in te re s o w a li się a u te n ty c z n ą sta ro ż y tn o ś c ią . D o ży cia z b u d z iła j ą d o p ie ro w ie lk a e p o k a R e n e s a n s u .
P r z e c h o w a n ie b e z c e n n e g o d o ro b k u a n ty c z n y c h n a u k p rz y ro d n ic z y c h ( m a te m a ty k a , a s tro n o m ia , g e o g ra f ia itd .) je s t — z d a n ie m H a u s s i g a — n a jw ię k szą z a s łu g ą B iz a n c ju m d la ro z w o ju w sp ó łc z e s n y c h n a u k . G ro m a d z ą c w ie d z ę B iz a n c ju m z a c h o w a ło d o ro b e k p rz y r o d o z n a w s tw a m a h o m e ta ń s k ie j S y rii, E g ip tu , w s k rz e s z a ją c p rz y r o d o z n a w s tw o a n ty c z n e . D z ię k i n a u k o w e m u d o ro b k o w i s ta ro ż y tn y c h g e o g ra fó w ( p r z e k a z a n y m p rz e z P t o l e m e u s z a ) K o l u m b z n a la z ł d ro g ę do N ow ego Ś w ia ta ; o c a la ła w ie d z a g re c k ic h m a te m a ty k ó w s tw o r z y ła k o rz y s tn e w a r u n k i d la p r o j e k to w a n ia k o p u ł p rz e z M i c h a ł a A n i o ł a ; n e o p la to n iz m z a p o c z ą tk o w a ł n ie ty lk o n o w ą e p o k ę b iz a n ty js k ie j k u ltu r y , lecz d z ię k i p ó ź n ie js z y m r e p e r k u s jo m p r z y c z y n ił się do n a ro d z in e u ro p e js k ie g o O d ro d z e n ia .
P rz e k a z a n ie p rz e z B iz a n c ju m Z a c h o d o w i s ta ro ż y tn e j l i te r a tu r y g re c k ie j (d zieła H o m e r a , tr a g ik ó w i in n y c h p is a rz y ) b y ło je d n y m z n a jw ię k s z y c h d a ró w . W ła ś n ie s p o tk a n ie z tą l i t e r a t u r ą ro z b u d z iło tę s k n o tę , k tó r a w c z a sach p ó ź n ie jsz y c h in s p iro w a ła w ie le g e n e ra c ji do p o s z u k iw a ń u k r y ty c h jesz c z e d a e ł s z tu k i s ta ro ż y tn o ś c i k la s y c z n e j, p r z y c z y n ia ją c się is to tn ie do w s k r z e s z e n ia, ś la d e m a n ty c z n e j lite r a tu r y , s z tu k p ię k n y c h s ta ro ż y tn e j G re c ji i R z y m u . P ro m ie n io w a n ie k u lt u r y B iz a n c ju m o d c z u w a m y do d z is ia j w ró ż n o ro d n e j p o s ta c i i fo rm ie , choć n ie z a w sze b y liśm y czy je s te ś m y teg o św ia d o m i.
H isto ria k u l t u r y b iz a n ty js k ie j z a w ie ra szczeg ó ło w e ta b lic e c h ro n o lo g ic z n e
p a n o w a n ia c e s a rz y b iz a n ty js k ic h (IV—X V w ie k ) w ra z z o d p o w ia d a ją c y m i im w y d a rz e n ia m i p o lity c z n y m i, g o s p o d a rc z y m i i p r a w n y m i o ra z z e s ta w ie n ia m i c h ro n o lo g ic z n y m i z a g a d n ie ń z lite r a tu r y , n a u k i, s z tu k i i m u z y k i. N o ty do i l u s tr a c ji z a łą c z o n y c h w k sią ż c e i m a p , p rz y p is y (szczegółow e i ro z s z e rz a ją c e o m a w ia n e w te k ś c ie p ro b le m y ), b ib lio g r a fia ra z e m z in d e k s e m n a d a ją d z ie łu H a u s s i g a c h a r a k t e r e n c y k lo p e d ii k u lt u r y b iz a n ty js k ie j, d z ię k i czem u w y p e łn ia ono lu k ę w p o ls k im p iś m ie n n ic tw ie .
P o le c a ją c p re z e n to w a n ą k s ią ż k ę z a in te re s o w a n y m , w a r to p rz y to c z y ć „ p ró b k ę ” s ty lu p is a rs k ie g o H a u s s i g a , p isząceg o w e w s tę p ie : „ K u ltu r y n ie m a ją d o k ła d n e j d a ty n a ro d z in a n i też d a ty śm ie rc i. K u ltu r a p ó źnego a n ty k u sięg a jesz c z e w g łą b b iz a n ty js k ie g o śre d n io w ie c z a , a ś re d n io w ie c z n a k u l t u r a b iz a n ty js k a w c h o d z i jeszcze g łę b o k o w czasy n o w o ż y tn e . P r z e jś c ia n ie d a się ro z g ra n ic z y ć w y ra ź n ie . O n a s sa m y c h ró w n ie ż n ik t n ie p o tr a f i p o w ie d z ie ć , czy z n a jd u je m y się u k r e s u s ta re j, czy te ż n o w e j k u ltu ry ... K ry z y s d u c h o w y lu d z i B iz a n c ju m p od w ie lo m a w z g lę d a m i p rz y p o m in a k ry z y s c h a r a k te r y s ty c z n y d la n a sz e j e p o k i. P o ja w ie n ie się m a łe j p o c z ą tk o w o g ru p k i e k s tr e m is tó w k tó r a ro z r o s ła się n ie b a w e m w ru c h m o n a s ty c z n y i d z ia ła ln o ś c ią sw ą w c ią gu k ilk u d z ie się c io le c i d o p ro w a d z iła do r o z k ła d u d o ty c h c z a so w y c h fo rm ż y c ia z b io ro w eg o i s y s te m u k u ltu r y , n a p e w n o b y ło p rz e z w sp ó łc z e s n y c h o d c z u w a n e n ie in a c z e j n iż p rz e w ro ty d o k o n y w a n e za s p r a w ą n o w y c h ż y w io ło w y c h sił w n a sz e j e p o c e ” .
H is to r ia k u l t u r y b iz a n ty js k ie j H a u s s i g a s ta n o w i k o le jn ą w a rto ś c io w ą
p o zy cję w s t a r a n n ie d o b ie r a n e j i o p ra c o w y w a n e j e d y to rs k o s e r ii „ C e ra m o w - s k ie j” P IW - u .
