Jerzy Skrabania
Historia Domu Misyjnego św.
Wojciecha w Pieniężnie do 1945 roku
ze szczególnym uwzględnieniem
okresu Trzeciej Rzeszy
Nurt SVD 44/2 (128), 9-48In 2010 the St. Adalbert’s Mission House in Pieniężno (Warmia) celebrated the 90th anniversary of its foundation. This most important
institution in Poland for the Divine Word Missionaries is today known as the Mission Seminary. The House’s history is inscribed into the tur-bulent times of the Eastern Prussia and Warmia – of which an account is given in the “Nurt SVD’s” 128th issue’s first article by J. Skrabania
who describes the story of the first twenty-five years of the St. Adal-bert’s Mission House in Pieniężno (1920-1945). With reference to the foundation period – W. Wesoły analyses the educational and formative work in the Mission Seminary in the years 1948-2008 and states that “during these 60 years, circa 1 300 philosophy and theology students passed around the walls of this respectable academia”; at the moment, 312 Polish SVD missionaries work abroad.
Stepping out the local context – we remain however with the to-pic of missions history: K.-H. Arenz acquaints us with the evangelising methods that Jesuits employed in the missions (aldeamentos) they were confided to in the Portuguese Amazon in the 17th century; T. Szyszka
describes a story of the evangelisation of the Quito Kingdom (16th
cen-tury), whereas A. Miotk reminds the complex situation of the catholic missions in China in the preliminary period of the communism opera-tion, giving the example of Bishop Theodor Shu (1952-1959).
The issue’s second part is commenced with the splendid consi-deration by E. Manhaeghe on the renaissance of the ad gentes missions in Belgium, perceived as anti-crisis power capable of restoring the so-cial sense and coherence. A study by M.-H. Robert on the role and posi-tion of the Catholic Church in France – is yet another article revealing in nature. In the country where Christianity became a religious minority pushed to the private life sphere – the community of believers takes up on a two-direction dialogue: with the Church teaching and with the so-ciety searching. Going back to the Polish context – an article by J. Gnia-dek attempts to make the Reader realise that the non-governmental organisations (the voluntary sector) may become a precious apparatus to obtain financial means for charity purposes which – together with Word and Sacraments Service – constitute the essence of the Church Mission. Basing on the example of the Fu Shenfu Migrant Centre in Warsaw – the author not only encourages to use the public financial means for the charity purposes, but he also explains the administrati-ve and legal adadministrati-ventures that accompany establishing a foundation and warns against the threats of reducing the Church’s charity assistance to the level of secular philanthropy.
Adam Michałek SVD
Historia Domu Misyjnego św. Wojciecha
w Pieniężnie do 1945 roku
ze szczególnym uwzględnieniem
okresu Trzeciej Rzeszy
Jerzy Skrabania SVD
Ur. 1957. Profesor historii Kościoła w Philosophisch-The-ologische Hochschule SVD St. Augustin, Interdiözesan Seminar St. Lambert, Burg Lantershofen oraz w Wyższym Seminarium Misyjnym Księży Werbistów w Pieniężnie. Po wstąpieniu do Zgromadzenia Sło-wa Bożego, 1979, odbył studia filozoficzno-teologiczne w Pieniężnie, Nysie i St. Gabriel (Mödling) k. Wiednia. Po święceniach kapłańskich 1987 pracował na Filipinach. 1991-1997 odbył studia doktoranckie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zakończone doktoratem. 1998-2003 pełnił funkcję dyrektora wydawnictwa Verbinum w Warszawie. Od 2003 przebywa na stałe w Sankt Augustin (Niemcy).
Wstęp 1. Negocjacje
2. Lata 1920-1931: okres rozwoju i wzrostu 2.1. Życie wspólnotowe i prace budowlane 2.2. Niższe Seminarium Misyjne
2.3. Na Misje
2.4. Posługa rekolekcyjna
3. Lata 1932-1945: okres dyktatury Narodowego Socjalizmu 3.1. Duszpasterstwo
3.2. Początek prześladowań 3.3. Zamknięcie szkoły
3.4. Konfiskata Domu Misyjnego
Wstęp
W
2008 roku Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów1 w Pieniężnie obchodziło jubileusz 60-leciadziałalności dydaktyczno-formacyjnej. Początki Domu Misyjnego św. Wojciecha, siedziby seminarium, sięgają jednak lat dwudziestych XX wieku. Wtedy to, decyzją władz Zgromadzenia Słowa Bożego (SVD), za zgodą miejscowego ordynariusza założony został Dom Misyjny na Warmii, aby zakonnicy-misjonarze, w myśl założyciela Arnolda Jans-sena, krzewili i propagowali ideę misyjną wśród miejscowej ludności, promowali powołania misyjne oraz kształcili przyszłych misjonarzy. Niniejsza publikacja jest wyrazem wdzięczności, hołdem złożonym w podziękowaniu za pracę i trud kształcenia misjonarzy.
Opracowanie historii Domu Zgromadzenia Słowa Bożego w Pieniężnie, ze względu na brak wielu źródeł czy opracowań histo-rycznych, dokumentujących życie i działalność jego mieszkańców, oka-zało się zadaniem niełatwym. Wiele sprawozdań, relacji, wspomnień zaginęło – wiele zostało zniszczonych w czasie działań wojennych i przesiedleń w latach 1939-1945. Pomocnym okazało się archiwum ge-neralne SVD w Rzymie, register 133, zawierające istotną koresponden-cję i sprawozdania z Domu św. Wojciecha.
Ze skąpej literatury polskojęzycznej należy wymienić pozycję autorstwa Stanisława Turbańskiego, Pół wieku Pieniężna SVD, wydaną w 1972 roku. Są to krótkie i rzeczowe dzieje Domu, które podają waż-ne fakty historyczważ-ne związaważ-ne z jego powstaniem: założenie, początki i rozwój szkoły – gimnazjum misyjnego, oraz prace duszpastersko-re-kolekcyjne. Praca zbiorowa Werbiści w Polsce, pod redakcją Romana Malka, wydana w 1982 roku, w krótkim zarysie przedstawia dzieje Domu św. Wojciecha2.
1 W Polsce księża werbiści znani są również jako „misjonarze werbiści” albo „ojcowie werbiści”. Oficjalna nazwa: „Zgromadzenie Słowa Bożego”, jest tłu-maczeniem z języka łacińskiego – Societas Verbi Divini (SVD). Werbiści są mi-syjnym zgromadzeniem zakonnym założonym w 1875 r., w Steylu (Holandia) przez Arnolda Janssena (1837-1909), kanonizowanego w 2003 r.
2 Z relacji ojca dr. A. Labuddy, dyrektora Archiwum Głównego Polskiej Pro-wicji Księży Werbistów w Pieniężnie, istnieje szereg opracowań o charakte-rze przyczynkarskim opisujących Dom św. Wojciecha, autorstwa Eugeniusza Śliwki SVD: 50 lat Misyjnego Seminarium Duchownego Księży Werbistów w Polsce
(1936-1986), Pieniężno 1986; 78 lat klasztoru Misjonarzy Werbistów w Pieniężnie,
[w:] „Studia Warmińskie”, 1998; 60 lat Werbistów w Polsce 1922-1982; oraz An-drzeja Miotka SVD, 80 lat Domu św. Wojciecha w Pieniężnie 1920-2000, Pieniężno 2000.
Ze względu na analizę historyczną duże znaczenie ma „Stey-ler Chronik” (Kronika Werbistowska), czasopismo wewnątrz-zgroma-dzeniowe, redagowane i wydawane w Steylu (Holandia), informujące werbistów rozsianych na wszystkich kontynentach o rozwoju i życiu poszczególnych wspólnot Zgromadzenia. Od 1933 roku dyktatura re-żimu nazistowskiego cenzurowała „Steyler Chronik”, a w 1936 publi-kacja ta została zakazana i zamknięta.
Szczególnym źródłem dla przedwojennych dziejów Pieniężna jest Reim-Chronik des Missionshauses „Sankt Adalbert” 1921-1939
(Rymo-wana kronika Domu Misyjnego św. Wojciecha) autorstwa o. Josefa
Marsch-ke SVD, mieszkańca Domu św. Wojciecha w Pieniężnie. Przetrwała do nas w formie maszynopisu i jest raczej zbiorem poezji religijnej – wier-szy, skeczów i piosenek oraz pieśni prezentowanych z okazji wszelkie-go rodzaju uroczystości i świąt. Zawiera opis nielicznych, ale ważnych faktów historycznych dotyczących życia wspólnotowego Domu i gim-nazjum.
Publikacje autorstwa G. Reifferscheida: Das Bistum Ermland
und das Dritter Reich (Biskupstwo Warmińskie i III Rzesza) oraz Der Kirchenkampf in Ostpreußen (Walka Kościoła w Prusach Wschodnich) –
mają charakter szerszy, ogólno-niemiecki i kościelny z okresu Trzeciej Rzeszy i nazizmu, czasów antysemityzmu i prześladowania chrześci-jaństwa, traktujące zagadnienia związane z działalnością Domu Misyj-nego św. Wojciecha raczej w kontekście kościelno-państwowej polityki wschodniopruskiej. Podobną publikacją jest P. Eduard Gehrmann SVD
(+1960). Diener der Kirche in zwei Diktaturen (Słudzy Kościoła w czasie
dwóch dyktatur), autorstwa H. Preuschoffa. Publikacja N. Dolezicha,
Meine Klosterzeit in Mehlsack (Mój pobyt w klasztorze w Pieniężnie),
zawiera ważne i cenne informacje dotyczące działalności edukacyjno-wychowawczej gimnazjum, życia uczniów, aż do zamknięcia szkoły w 1938 roku. Dwie prace magisterskie: o. Stanisława Żylińskiego,
Krze-wienie idei misyjnej przez Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie w okresie powojennym 1948-1981 (Pieniężno-KUL 1983) oraz
Danuty Wilczak, Dzieje Domu św. Wojciecha w Pieniężnie (Uniwersytet Wrocławski 1996), zawierają informacje raczej z okresu powojennego, po 1945 roku, choć podają kilka faktów przedwojennych, ważnych i cennych z historycznego punktu widzenia. Informacje o Pieniężnie znaleźć można także w wydawnictwach powojennych publikowanych przez Stowarzyszenia Warmiaków, przesiedleńców z Prus Wschod-nich do Niemiec ZachodWschod-nich, takich jak kalendarz Ermländischer
Hau-skalender (Warmiński Kalendarz Domowy) lub Ermlandbuch (Księga
War-Wstęp
W
2008 roku Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów1 w Pieniężnie obchodziło jubileusz 60-leciadziałalności dydaktyczno-formacyjnej. Początki Domu Misyjnego św. Wojciecha, siedziby seminarium, sięgają jednak lat dwudziestych XX wieku. Wtedy to, decyzją władz Zgromadzenia Słowa Bożego (SVD), za zgodą miejscowego ordynariusza założony został Dom Misyjny na Warmii, aby zakonnicy-misjonarze, w myśl założyciela Arnolda Jans-sena, krzewili i propagowali ideę misyjną wśród miejscowej ludności, promowali powołania misyjne oraz kształcili przyszłych misjonarzy. Niniejsza publikacja jest wyrazem wdzięczności, hołdem złożonym w podziękowaniu za pracę i trud kształcenia misjonarzy.
Opracowanie historii Domu Zgromadzenia Słowa Bożego w Pieniężnie, ze względu na brak wielu źródeł czy opracowań histo-rycznych, dokumentujących życie i działalność jego mieszkańców, oka-zało się zadaniem niełatwym. Wiele sprawozdań, relacji, wspomnień zaginęło – wiele zostało zniszczonych w czasie działań wojennych i przesiedleń w latach 1939-1945. Pomocnym okazało się archiwum ge-neralne SVD w Rzymie, register 133, zawierające istotną koresponden-cję i sprawozdania z Domu św. Wojciecha.
Ze skąpej literatury polskojęzycznej należy wymienić pozycję autorstwa Stanisława Turbańskiego, Pół wieku Pieniężna SVD, wydaną w 1972 roku. Są to krótkie i rzeczowe dzieje Domu, które podają waż-ne fakty historyczważ-ne związaważ-ne z jego powstaniem: założenie, początki i rozwój szkoły – gimnazjum misyjnego, oraz prace duszpastersko-re-kolekcyjne. Praca zbiorowa Werbiści w Polsce, pod redakcją Romana Malka, wydana w 1982 roku, w krótkim zarysie przedstawia dzieje Domu św. Wojciecha2.
1 W Polsce księża werbiści znani są również jako „misjonarze werbiści” albo „ojcowie werbiści”. Oficjalna nazwa: „Zgromadzenie Słowa Bożego”, jest tłu-maczeniem z języka łacińskiego – Societas Verbi Divini (SVD). Werbiści są mi-syjnym zgromadzeniem zakonnym założonym w 1875 r., w Steylu (Holandia) przez Arnolda Janssena (1837-1909), kanonizowanego w 2003 r.
2 Z relacji ojca dr. A. Labuddy, dyrektora Archiwum Głównego Polskiej Pro-wicji Księży Werbistów w Pieniężnie, istnieje szereg opracowań o charakte-rze przyczynkarskim opisujących Dom św. Wojciecha, autorstwa Eugeniusza Śliwki SVD: 50 lat Misyjnego Seminarium Duchownego Księży Werbistów w Polsce
(1936-1986), Pieniężno 1986; 78 lat klasztoru Misjonarzy Werbistów w Pieniężnie,
[w:] „Studia Warmińskie”, 1998; 60 lat Werbistów w Polsce 1922-1982; oraz An-drzeja Miotka SVD, 80 lat Domu św. Wojciecha w Pieniężnie 1920-2000, Pieniężno 2000.
Ze względu na analizę historyczną duże znaczenie ma „Stey-ler Chronik” (Kronika Werbistowska), czasopismo wewnątrz-zgroma-dzeniowe, redagowane i wydawane w Steylu (Holandia), informujące werbistów rozsianych na wszystkich kontynentach o rozwoju i życiu poszczególnych wspólnot Zgromadzenia. Od 1933 roku dyktatura re-żimu nazistowskiego cenzurowała „Steyler Chronik”, a w 1936 publi-kacja ta została zakazana i zamknięta.
Szczególnym źródłem dla przedwojennych dziejów Pieniężna jest Reim-Chronik des Missionshauses „Sankt Adalbert” 1921-1939
(Rymo-wana kronika Domu Misyjnego św. Wojciecha) autorstwa o. Josefa
Marsch-ke SVD, mieszkańca Domu św. Wojciecha w Pieniężnie. Przetrwała do nas w formie maszynopisu i jest raczej zbiorem poezji religijnej – wier-szy, skeczów i piosenek oraz pieśni prezentowanych z okazji wszelkie-go rodzaju uroczystości i świąt. Zawiera opis nielicznych, ale ważnych faktów historycznych dotyczących życia wspólnotowego Domu i gim-nazjum.
Publikacje autorstwa G. Reifferscheida: Das Bistum Ermland
und das Dritter Reich (Biskupstwo Warmińskie i III Rzesza) oraz Der Kirchenkampf in Ostpreußen (Walka Kościoła w Prusach Wschodnich) –
mają charakter szerszy, ogólno-niemiecki i kościelny z okresu Trzeciej Rzeszy i nazizmu, czasów antysemityzmu i prześladowania chrześci-jaństwa, traktujące zagadnienia związane z działalnością Domu Misyj-nego św. Wojciecha raczej w kontekście kościelno-państwowej polityki wschodniopruskiej. Podobną publikacją jest P. Eduard Gehrmann SVD
(+1960). Diener der Kirche in zwei Diktaturen (Słudzy Kościoła w czasie
dwóch dyktatur), autorstwa H. Preuschoffa. Publikacja N. Dolezicha,
Meine Klosterzeit in Mehlsack (Mój pobyt w klasztorze w Pieniężnie),
zawiera ważne i cenne informacje dotyczące działalności edukacyjno-wychowawczej gimnazjum, życia uczniów, aż do zamknięcia szkoły w 1938 roku. Dwie prace magisterskie: o. Stanisława Żylińskiego,
Krze-wienie idei misyjnej przez Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie w okresie powojennym 1948-1981 (Pieniężno-KUL 1983) oraz
Danuty Wilczak, Dzieje Domu św. Wojciecha w Pieniężnie (Uniwersytet Wrocławski 1996), zawierają informacje raczej z okresu powojennego, po 1945 roku, choć podają kilka faktów przedwojennych, ważnych i cennych z historycznego punktu widzenia. Informacje o Pieniężnie znaleźć można także w wydawnictwach powojennych publikowanych przez Stowarzyszenia Warmiaków, przesiedleńców z Prus Wschod-nich do Niemiec ZachodWschod-nich, takich jak kalendarz Ermländischer
Hau-skalender (Warmiński Kalendarz Domowy) lub Ermlandbuch (Księga
War-mińska Ojczyzna) czy przedwojenny tygodnik – informator kościelny, „Ermländisches Kircheblat” (Warmińska Gazeta Kościelna).
Pieniężno to dawna osada i gród pruski – Melzak, po raz pierwszy wspomniany w 1282 roku i pochodzący prawdopodobnie od pruskiej miejscowości Melcekuce, zniemczona na Mehlsack („worek mąki”). Po II Wojnie Światowej przywrócono na krótko nazwę Melzak, a następnie zmieniono na Mąkowory, Wewno i w końcu na Pieniężno – na cześć działacza warmińskiego Seweryna Pieniężnego3. Do dzisiaj
w herbie miasta Pieniężna pozostały trzy mączne worki.
Powstanie werbistowskiej wspólnoty misyjnej w Pieniężnie było następstwem olbrzymiego rozwoju i świadomości misji katolic-kich w XIX wieku, według historyka niemieckiego Alfreda Läpplego „Drugiej Wiosny Misji”, źródłem której, po okresie oświecenia i po straszliwym prześladowaniu oraz niszczeniu chrześcijaństwa w czasie Rewolucji Francuskiej, była głęboka odnowa, odrodzenie i niebywały wzrost pobożności religijnej w Europie.
Analizując wiek XIX zauważymy, że był to czas nieustannych napięć, walk i rewolucji, między siłami zachowawczymi świętego przymierza (starego porządku, dążącego do restauracji monarchii z woli boskiej, reprezentowanej przez Kościół katolicki) a liberalno-masońskiej burżuazji, wspieranej w walkach z religią przez ruchy so-cjalistyczno-komunistyczne. XIX-wieczny proces historyczny jest pew-nego rodzaju paradoksem: prześladowanie i odrzucenie religii przez agresywny liberalizm z jednej strony, z drugiej natomiast wzrost jej roli w społeczeństwie i rozwój, poprzez pogłębioną pobożność religijną i świadomość misyjną.
Odrodzeniu religijnemu towarzyszyło powstanie wielu stowa-rzyszeń i zakonów misyjnych, duchowo i materialnie wspierających misje katolickie. Ludność katolicka z ogromnym entuzjazmem i ofiar-nością angażowała się w działalność misyjną Kościoła. Między rokiem 1822 a 1924 powstało aż 478 czasopism misyjnych. Dla podtrzymywa-nia idei misyjnej zakładano stowarzyszepodtrzymywa-nia religijno-misyjne. Pierwsze, Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary, powołane do życia już w 1922 roku we Francji przez Marie-Pauline Jaricot z Lyonu, wspierało misje modlitwą i ofiarą. Każdy naród pragnął posiadać swoje stowarzysze-nie lub zgromadzestowarzysze-nie misyjne. Dlatego idee te przeszczepiono do
Au-3 Nazwa Pieniężno została nadana na cześć Seweryna Pieniężnego seniora (1864-1905); bardziej prawdopodobne jest jednak, że nadano ją na cześć Sewe-ryna Pieniężnego juniora (1890-1940), rozstrzelanego w obozie koncentracyj-nym Hohenbruch. Por. S. Turbański, Pieniężno Dom św. Wojciecha, [w:] R. Malek (red.), Werbiści w Polsce, Pieniężno 1982, s. 34.
strii i Niemiec. W roku 1828 powstaje Fundacja Leopoldina w Wiedniu; w 1834 Stowarzyszenie Xaverius w Palatynacie; w 1839 Stowarzysze-nie Misyjne Ludwika w Bawarii; w 1842 StowarzyszeStowarzysze-nie Misyjne Fran-ciszka Xawerego, a rok później, we Francji, Papieskie Dzieło Dzięcięc-twa Bożego – założone przez wspomnianą już Marie-Pauline Jaricot, a promujące misje wśród dzieci.
XIX wiek jest złotym okresem działalności misyjnej życia kon-sekrowanego, przejawem którego są liczne zgromadzenia i stowarzy-szenia misyjne męskie: Kombonianie, Pallotyni, Werbiści; żeńskie: sio-stry z Cluny, siosio-stry Białe, Siosio-stry Pomocy Medycznej z Filadelfii; oraz świeckie stowarzyszenia misyjne: Księża Diecezjalni Seminarium z Pa-ryża, Lyonu i Mediolanu, Mill Hill Fathers, Ojcowie Biali, Maryknoll Fathers czy Misjonarze św. Kolumbana.
„Drugą Wiosnę Misji” za natchnieniem Bożym wykorzystał Ar-nold Janssen (1837-1909), Nadreńczyk z Goch, który, przesiąknąwszy ideą rozkrzewiania i głoszenia Dobrej Nowiny ludziom nieznającym jeszcze Jezusa Chrystusa, założył w czasie Kulturkampfu, w Steylu (Holandia), zgromadzenie misyjne, działające w obszarze języka nie-mieckiego. W ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat powstały liczne Domy Misyjne, których zadaniem było umisyjnianie społeczeństwa niemiec-kiego, propagowanie misji i wychowywanie misjonarzy. Arnold Jans-sen, z nadzieją na liczne i święte powołania misyjne, myślał często o katolickiej Warmii, regionie dawnych Prus Królewskich, które po I rozbiorze Polski (1773) znalazły się pod panowaniem Niemiec. Jego pragnienie stało się faktem wiosną 1920 roku, 11 lat po jego śmierci, za czasów trzeciego przełożonego generalnego, ojca Wilhelma Giera. Pod datą 2 kwietnia 1920 roku czytamy w Kronice Werbistowskiej:
„Od Beniaminka Wschodu dotarła do nas radosna wieść o po-wstaniu nowej wspólnoty werbistowskiej św. Wojciecha w Pie-niężnie. Nasz Dom Misyjny zajmuje jednopiętrowy gmach wraz z zabudowaniami gospodarczymi”4.
Otwarcia domu dokonał ojciec Alois Marquardt wraz z bratem Beatusem Gehrmannem 1 marca 1920 roku modlitwą do jego patrona – św. Wojciecha5. Pierwszy przełożony (prezes) przyszłego „centrum 4 „Steyler Chronik” (dalej SCh), Steyl, 2 (IV, 1920), s. 32. Poprzedni właściciele majątku – Krügerowie, prowadzili znane z hodowli rasowych buhajów gospo-darstwo. Por. D. Wilczak, Dzieje Domu św. Wojciecha w Pieniężnie, Uniwersytet Wrocławski 1996, maszynopis (dalej msp), s. 38.
mińska Ojczyzna) czy przedwojenny tygodnik – informator kościelny, „Ermländisches Kircheblat” (Warmińska Gazeta Kościelna).
Pieniężno to dawna osada i gród pruski – Melzak, po raz pierwszy wspomniany w 1282 roku i pochodzący prawdopodobnie od pruskiej miejscowości Melcekuce, zniemczona na Mehlsack („worek mąki”). Po II Wojnie Światowej przywrócono na krótko nazwę Melzak, a następnie zmieniono na Mąkowory, Wewno i w końcu na Pieniężno – na cześć działacza warmińskiego Seweryna Pieniężnego3. Do dzisiaj
w herbie miasta Pieniężna pozostały trzy mączne worki.
Powstanie werbistowskiej wspólnoty misyjnej w Pieniężnie było następstwem olbrzymiego rozwoju i świadomości misji katolic-kich w XIX wieku, według historyka niemieckiego Alfreda Läpplego „Drugiej Wiosny Misji”, źródłem której, po okresie oświecenia i po straszliwym prześladowaniu oraz niszczeniu chrześcijaństwa w czasie Rewolucji Francuskiej, była głęboka odnowa, odrodzenie i niebywały wzrost pobożności religijnej w Europie.
Analizując wiek XIX zauważymy, że był to czas nieustannych napięć, walk i rewolucji, między siłami zachowawczymi świętego przymierza (starego porządku, dążącego do restauracji monarchii z woli boskiej, reprezentowanej przez Kościół katolicki) a liberalno-masońskiej burżuazji, wspieranej w walkach z religią przez ruchy so-cjalistyczno-komunistyczne. XIX-wieczny proces historyczny jest pew-nego rodzaju paradoksem: prześladowanie i odrzucenie religii przez agresywny liberalizm z jednej strony, z drugiej natomiast wzrost jej roli w społeczeństwie i rozwój, poprzez pogłębioną pobożność religijną i świadomość misyjną.
Odrodzeniu religijnemu towarzyszyło powstanie wielu stowa-rzyszeń i zakonów misyjnych, duchowo i materialnie wspierających misje katolickie. Ludność katolicka z ogromnym entuzjazmem i ofiar-nością angażowała się w działalność misyjną Kościoła. Między rokiem 1822 a 1924 powstało aż 478 czasopism misyjnych. Dla podtrzymywa-nia idei misyjnej zakładano stowarzyszepodtrzymywa-nia religijno-misyjne. Pierwsze, Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary, powołane do życia już w 1922 roku we Francji przez Marie-Pauline Jaricot z Lyonu, wspierało misje modlitwą i ofiarą. Każdy naród pragnął posiadać swoje stowarzysze-nie lub zgromadzestowarzysze-nie misyjne. Dlatego idee te przeszczepiono do
Au-3 Nazwa Pieniężno została nadana na cześć Seweryna Pieniężnego seniora (1864-1905); bardziej prawdopodobne jest jednak, że nadano ją na cześć Sewe-ryna Pieniężnego juniora (1890-1940), rozstrzelanego w obozie koncentracyj-nym Hohenbruch. Por. S. Turbański, Pieniężno Dom św. Wojciecha, [w:] R. Malek (red.), Werbiści w Polsce, Pieniężno 1982, s. 34.
strii i Niemiec. W roku 1828 powstaje Fundacja Leopoldina w Wiedniu; w 1834 Stowarzyszenie Xaverius w Palatynacie; w 1839 Stowarzysze-nie Misyjne Ludwika w Bawarii; w 1842 StowarzyszeStowarzysze-nie Misyjne Fran-ciszka Xawerego, a rok później, we Francji, Papieskie Dzieło Dzięcięc-twa Bożego – założone przez wspomnianą już Marie-Pauline Jaricot, a promujące misje wśród dzieci.
XIX wiek jest złotym okresem działalności misyjnej życia kon-sekrowanego, przejawem którego są liczne zgromadzenia i stowarzy-szenia misyjne męskie: Kombonianie, Pallotyni, Werbiści; żeńskie: sio-stry z Cluny, siosio-stry Białe, Siosio-stry Pomocy Medycznej z Filadelfii; oraz świeckie stowarzyszenia misyjne: Księża Diecezjalni Seminarium z Pa-ryża, Lyonu i Mediolanu, Mill Hill Fathers, Ojcowie Biali, Maryknoll Fathers czy Misjonarze św. Kolumbana.
„Drugą Wiosnę Misji” za natchnieniem Bożym wykorzystał Ar-nold Janssen (1837-1909), Nadreńczyk z Goch, który, przesiąknąwszy ideą rozkrzewiania i głoszenia Dobrej Nowiny ludziom nieznającym jeszcze Jezusa Chrystusa, założył w czasie Kulturkampfu, w Steylu (Holandia), zgromadzenie misyjne, działające w obszarze języka nie-mieckiego. W ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat powstały liczne Domy Misyjne, których zadaniem było umisyjnianie społeczeństwa niemiec-kiego, propagowanie misji i wychowywanie misjonarzy. Arnold Jans-sen, z nadzieją na liczne i święte powołania misyjne, myślał często o katolickiej Warmii, regionie dawnych Prus Królewskich, które po I rozbiorze Polski (1773) znalazły się pod panowaniem Niemiec. Jego pragnienie stało się faktem wiosną 1920 roku, 11 lat po jego śmierci, za czasów trzeciego przełożonego generalnego, ojca Wilhelma Giera. Pod datą 2 kwietnia 1920 roku czytamy w Kronice Werbistowskiej:
„Od Beniaminka Wschodu dotarła do nas radosna wieść o po-wstaniu nowej wspólnoty werbistowskiej św. Wojciecha w Pie-niężnie. Nasz Dom Misyjny zajmuje jednopiętrowy gmach wraz z zabudowaniami gospodarczymi”4.
Otwarcia domu dokonał ojciec Alois Marquardt wraz z bratem Beatusem Gehrmannem 1 marca 1920 roku modlitwą do jego patrona – św. Wojciecha5. Pierwszy przełożony (prezes) przyszłego „centrum 4 „Steyler Chronik” (dalej SCh), Steyl, 2 (IV, 1920), s. 32. Poprzedni właściciele majątku – Krügerowie, prowadzili znane z hodowli rasowych buhajów gospo-darstwo. Por. D. Wilczak, Dzieje Domu św. Wojciecha w Pieniężnie, Uniwersytet Wrocławski 1996, maszynopis (dalej msp), s. 38.
misyjnego Polski” tak wspomina to wydarzenie:
„Przed 46 laty wprowadziłem się do domu z dwiema walizka-mi; wieczorem klęcząc przy stole modliłem się wraz z bratem Beatusem – Ojcze Nasz i Zdrowaś Mario – i tak złożyłem kamień węgielny pod Dom św. Wojciecha”6.
1. Negocjacje
Drogę Zgromadzenia Słowa Bożego na Warmię przetarli wer-biści z Prus Wschodnich: August Keichel, bracia Adolf i August Hoppe, Canisius Angrick oraz ojciec Hubert Ehlert7. Wszyscy oni pochodzili
z powiatu lidzbarskiego. Plany założenia domu misyjnego na Warmii sięgają przełomu XIX i XX wieku. Mówił o tym okólnik zawierający przesłanki i wskazówki założenia Domu Misyjnego na północy Cesar-stwa Niemieckiego – w Prusach: przyjazna atmosfera misyjna wśród ludu i duchowieństwa; nadzieja na materialne wsparcie; prawdopo-dobieństwo licznych powołań8. Już wtedy brat Zygfryd (Siegfriedus)
Rennings, kolporter czasopism misyjnych, szukał miejsca na wspólno-tę werbistowską9. Właściwe starania o otwarcie domu misyjnego
da-tować można na rok 1907, kiedy z polecenia władz zakonnych ojco-wie Alois Marquardt (urodzony w Mingajnach) i Eduard Gehrmann (z Szalmii) otrzymali zadanie znalezienia miejsca na siedzibę werbi-stów na Warmii10. Po długich negocjacjach biskup August Bludau za-tygodnie wcześniej przybył tu br. Beatus Anton Gehrmann, pochadzący z Klej-dyt (pow. Lidzbark Warmiński), by przejąć gospodarstwo i przygotować dom na przybycie współbraci. Zob. SCh, 2 (IV, 1920), s. 33.
6 S. Turbański, 50 Jahre Missionshaus St. Adalbert, [w:] „Verbum SVD”, v. 12, 1971, s. 311.
7 Imiona zakonne tych braci: Jakobus Keichel z Kraszewa (Reichenberg) – wstąpił do SVD w 1877 r.; Justinus (Adolf) i Maurus (August) Hoppe z Kre-koli (Krekollen) – w SVD od 1890 r.; Canisius Angrick z Babiaka (Frauen-dorf) – w SVD od 1893, oraz ojciec Ehlert z Runowa (Raunau) – wyświęcony w 1903 r. Por. Das Missionshaus St. Adalbert bei Mehlsack, [w:] „Unsere Ermlän-dische Heimat”, r. 6, 1961, s. 17.
8 Okólnik, spisany w St. Gabriel przez rektora o. Heidicka, we współpracy z ojcami Craghem i Gierem, powstał przed I.Wojną Światową. Wskazywał na Wschodnie i Zachodnie Prusy oraz północną część Prowincji poznańskiej. Por.
Zur Gründung eines Missionshauses in nordischen Preussen, AG Rzym, reg. 133.
9 Br. Zygfryd (Siegfriedus) Rennings, urodzony w 1869 r. w Krefeld, śluby wie-czyste złożył w 1901. Zob. Schematismus SVD, Steyl 1918, s. 25.
10 O. A. Marquardt, przebywający krótko w stronach rodzinnych – w Gajlach k. Tolkiena (pow. braniewski) – miał się spotkać (z polecenia rektora
nyskie-oferował w 1914 roku pałac biskupi w Smolajnach, jedną z siedzib Igna-cego Krasickiego. Jednak z powodu niezdecydowania i zmian decyzji biskupa – propozycję odrzucono. W 1916 roku powrócono do rozmów; brat Zygfryd proponował nowe miejsca oraz warunki11. Negocjacje we
Fromborku prowadzili osobiście ojcowie Teodor Kost, prowincjał au-striacko-niemieckiej Prowincji SVD, oraz Eduard Gehrmann. Biskup Bludau nie był przeciwny otwarciu domu zakonno-misyjnego w jego diecezji i wstępnie wyraził zgodę, obawiał się jednak (był to przecież czas zawirowań wojennych) negatywnej odpowiedzi protestanckiego rządu pruskiego. Obiecał przedstawić tę sprawę w Królewcu12.
Jednak ze względu na trwającą I wojnę światową i niepewną sytuację przynależności Warmii „do Polski, czy do Niemiec”, nego-cjacje na polu kościelnym i państwowym przeciągały się aż do jej
za-go) z ordynariuszem warmińskim, bp. Andrzejem Thielem, w sprawie zało-żenia domu werbistowskiego na Warmii. Po rozmowie z bp. pomocniczym, Hermannem, który zrelacjonował negatywne stanowisko nadprezydenta Prus z Królewca w sprawie zakładania wspólnot zakonnych, np. Benedyktynów z Bawarii. Także cesarz Wilhelm II wyraził sprzeciw. Por. Das Missionshaus St.
Adalbert, art. cyt., s. 17.
11 W 1916 r. br. Zygfryd Rennings otrzymał na nowo polecenie od o. Wilhel-ma Craghsa, rektora misyjnego domu SVD w Nysie pod wezw. św. Krzyża, dalszego szukania odpowiedniego miejsca na dom. Znaleziono cztery miejsca: Pieniężno, Nowy Dwór k. Ornety, Janowo k. Biskupca Reszelskiego (z tego go-spodarstwa pochodził o. Jerzy Bergmann) i Droszewo k. Czerwonki. Najlep-szym miejscem wydawało się jednak Pieniężno. Zob. S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 310-311. Według ówczesnego prawodawstwa pruskiego na otwar-cie placówki zakonnej trzeba było zgody ministerstw Spraw Wewnętrznych i Oświaty. Prośba taka musiała być zaopiniowana przez bp. diecezji. Ówczesny bp Bludau odmówił jednak poparcia, uzasadniając to tym, że po ustanowie-niu przez Niemcy i Austro-Węgry Królestwa Polskiego (15.11.1916), prezydent wschodniopruskiej rejencji w Królewcu, von Berg, poinformował go, że die-cezja warmińska jest powołana do przeszczepienia niemczyzny do nowego królestwa i że w takiej sytuacji nie może występować o pozwolenie osiedlenia się zgromadzenia zakonnego, które ma zupełnie inny cel. Trwało to do klęski cesarskich Niemiec. Por. D. Wilczak, Dzieje…, dz. cyt., s. 37-38.
misyjnego Polski” tak wspomina to wydarzenie:
„Przed 46 laty wprowadziłem się do domu z dwiema walizka-mi; wieczorem klęcząc przy stole modliłem się wraz z bratem Beatusem – Ojcze Nasz i Zdrowaś Mario – i tak złożyłem kamień węgielny pod Dom św. Wojciecha”6.
1. Negocjacje
Drogę Zgromadzenia Słowa Bożego na Warmię przetarli wer-biści z Prus Wschodnich: August Keichel, bracia Adolf i August Hoppe, Canisius Angrick oraz ojciec Hubert Ehlert7. Wszyscy oni pochodzili
z powiatu lidzbarskiego. Plany założenia domu misyjnego na Warmii sięgają przełomu XIX i XX wieku. Mówił o tym okólnik zawierający przesłanki i wskazówki założenia Domu Misyjnego na północy Cesar-stwa Niemieckiego – w Prusach: przyjazna atmosfera misyjna wśród ludu i duchowieństwa; nadzieja na materialne wsparcie; prawdopo-dobieństwo licznych powołań8. Już wtedy brat Zygfryd (Siegfriedus)
Rennings, kolporter czasopism misyjnych, szukał miejsca na wspólno-tę werbistowską9. Właściwe starania o otwarcie domu misyjnego
da-tować można na rok 1907, kiedy z polecenia władz zakonnych ojco-wie Alois Marquardt (urodzony w Mingajnach) i Eduard Gehrmann (z Szalmii) otrzymali zadanie znalezienia miejsca na siedzibę werbi-stów na Warmii10. Po długich negocjacjach biskup August Bludau za-tygodnie wcześniej przybył tu br. Beatus Anton Gehrmann, pochadzący z Klej-dyt (pow. Lidzbark Warmiński), by przejąć gospodarstwo i przygotować dom na przybycie współbraci. Zob. SCh, 2 (IV, 1920), s. 33.
6 S. Turbański, 50 Jahre Missionshaus St. Adalbert, [w:] „Verbum SVD”, v. 12, 1971, s. 311.
7 Imiona zakonne tych braci: Jakobus Keichel z Kraszewa (Reichenberg) – wstąpił do SVD w 1877 r.; Justinus (Adolf) i Maurus (August) Hoppe z Kre-koli (Krekollen) – w SVD od 1890 r.; Canisius Angrick z Babiaka (Frauen-dorf) – w SVD od 1893, oraz ojciec Ehlert z Runowa (Raunau) – wyświęcony w 1903 r. Por. Das Missionshaus St. Adalbert bei Mehlsack, [w:] „Unsere Ermlän-dische Heimat”, r. 6, 1961, s. 17.
8 Okólnik, spisany w St. Gabriel przez rektora o. Heidicka, we współpracy z ojcami Craghem i Gierem, powstał przed I.Wojną Światową. Wskazywał na Wschodnie i Zachodnie Prusy oraz północną część Prowincji poznańskiej. Por.
Zur Gründung eines Missionshauses in nordischen Preussen, AG Rzym, reg. 133.
9 Br. Zygfryd (Siegfriedus) Rennings, urodzony w 1869 r. w Krefeld, śluby wie-czyste złożył w 1901. Zob. Schematismus SVD, Steyl 1918, s. 25.
10 O. A. Marquardt, przebywający krótko w stronach rodzinnych – w Gajlach k. Tolkiena (pow. braniewski) – miał się spotkać (z polecenia rektora
nyskie-oferował w 1914 roku pałac biskupi w Smolajnach, jedną z siedzib Igna-cego Krasickiego. Jednak z powodu niezdecydowania i zmian decyzji biskupa – propozycję odrzucono. W 1916 roku powrócono do rozmów; brat Zygfryd proponował nowe miejsca oraz warunki11. Negocjacje we
Fromborku prowadzili osobiście ojcowie Teodor Kost, prowincjał au-striacko-niemieckiej Prowincji SVD, oraz Eduard Gehrmann. Biskup Bludau nie był przeciwny otwarciu domu zakonno-misyjnego w jego diecezji i wstępnie wyraził zgodę, obawiał się jednak (był to przecież czas zawirowań wojennych) negatywnej odpowiedzi protestanckiego rządu pruskiego. Obiecał przedstawić tę sprawę w Królewcu12.
Jednak ze względu na trwającą I wojnę światową i niepewną sytuację przynależności Warmii „do Polski, czy do Niemiec”, nego-cjacje na polu kościelnym i państwowym przeciągały się aż do jej
za-go) z ordynariuszem warmińskim, bp. Andrzejem Thielem, w sprawie zało-żenia domu werbistowskiego na Warmii. Po rozmowie z bp. pomocniczym, Hermannem, który zrelacjonował negatywne stanowisko nadprezydenta Prus z Królewca w sprawie zakładania wspólnot zakonnych, np. Benedyktynów z Bawarii. Także cesarz Wilhelm II wyraził sprzeciw. Por. Das Missionshaus St.
Adalbert, art. cyt., s. 17.
11 W 1916 r. br. Zygfryd Rennings otrzymał na nowo polecenie od o. Wilhel-ma Craghsa, rektora misyjnego domu SVD w Nysie pod wezw. św. Krzyża, dalszego szukania odpowiedniego miejsca na dom. Znaleziono cztery miejsca: Pieniężno, Nowy Dwór k. Ornety, Janowo k. Biskupca Reszelskiego (z tego go-spodarstwa pochodził o. Jerzy Bergmann) i Droszewo k. Czerwonki. Najlep-szym miejscem wydawało się jednak Pieniężno. Zob. S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 310-311. Według ówczesnego prawodawstwa pruskiego na otwar-cie placówki zakonnej trzeba było zgody ministerstw Spraw Wewnętrznych i Oświaty. Prośba taka musiała być zaopiniowana przez bp. diecezji. Ówczesny bp Bludau odmówił jednak poparcia, uzasadniając to tym, że po ustanowie-niu przez Niemcy i Austro-Węgry Królestwa Polskiego (15.11.1916), prezydent wschodniopruskiej rejencji w Królewcu, von Berg, poinformował go, że die-cezja warmińska jest powołana do przeszczepienia niemczyzny do nowego królestwa i że w takiej sytuacji nie może występować o pozwolenie osiedlenia się zgromadzenia zakonnego, które ma zupełnie inny cel. Trwało to do klęski cesarskich Niemiec. Por. D. Wilczak, Dzieje…, dz. cyt., s. 37-38.
kończenia. Latem 1918 roku do Generalatu Ojców Werbistów w Steylu nadeszło zaskakujące pismo ordynariusza warmińskiego, informujące, iż rząd pruski zezwoli na otwarcie domu misyjnego na Warmii – o ile miejscowy biskup udzieli rekomendacji temu przedsięwzięciu. Zaraz też, w sierpniu 1918 roku, udał się do Fromborka ojciec vice-generał Jan Bodems, by osobiście kontynuować negocjacje13.
15 września 1918 roku o. M. Blum wystosował oficjalne pismo do Ministra Kultu, Wykształcenia i Medycyny w Berlinie. W piśmie prosił o pozwolenie na założenie Domu Misyjnego w Pieniężnie, celem kształcenia młodych ludzi dla misji zagranicznych oraz do służenia pomocą duszpasterską duchowieństwu diecezjalnemu. W podaniu za-warł krótką charakterystykę Zgromadzenia: historię, cel oraz zadania. Już po wybuchu rewolucji w Berlinie 9 listopada 1918 roku, Minister-stwo Kultu udzieliło oczekiwanego pozwolenia14. Dokument wydany
26 listopada 1918 roku przez Ministerstwo Nauki, Sztuki i Kształcenia w Berlinie15 podpisał znany antykościelny minister nauki i sztuki Adolf
Hoffmann16. Zezwolano na osiedlenie się Zgromadzenia Słowa Bożego
z domu macierzystego Steyl w Pieniężnie, celem świadczenia pomocy duszpasterskiej oraz założenia Domu Misyjnego do wychowywania i kształcenia młodych ludzi wyznania katolickiego dla służby misjom zagranicznym. Trzy tygodnie później, 19 grudnia 1918 roku, rząd pru-ski w Królewcu potwierdził berlińpru-skie zezwolenie17.
W maju 1919 roku zarząd Zgromadzenia SVD wysłał ojca Ma-rquardta na Warmię w celu sfinalizowania kupna ziemi i otwarcia
13 Wice-generał Bodems przekazał osobiście prośbę podpisaną przez Genera-ła o. MikoGenera-łaja Bluma na założenie domu misyjnego. Rozmowy z bp. Bludau toczyły się cały dzień we Fromborku z pozytywnym rezultatem ordynariatu biskupiego. Akta przesłano do rządu pruskiego w Królewcu. Sprawa nabrała biegu. Por. Das Missionshaus St. Adalbert, art. cyt., s. 18.
14 Pismo z 26.11.1918 nr M.f.W.K.u.V.G.II.717.II. Por. AG Rzym, reg. 133. 15 Mimo rozdziału państwa od Kościoła, ogłoszonego przez rewolucyjny rząd w Berlinie (13.11.1918) zezwolono na otwarcie zakonnego Domu Misyjnego. Zob. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 5.
16 Lewicowy socjaldemokrata o bardzo antykościelnym nastawieniu. Autor 10
przykazań i posiadająca klasa. Zob. W. Schmierer, Adolf Hoffman, [w:] G. Taddey, Lexikon der Deutschen Geschichte, Darmstadt 1998, t. 1, s. 568.
17 Dokument ten został wysłany do prezydenta wschodnio-pruskiego rządu w Królewcu, który pismem z 19 grudnia, nr 7867.K. informował o. Generała Bluma o pozwoleniu i załączył uwagę: „[…] tylko dla obywateli Niemiec jak również do rocznego sprawozdania o stanie wspólnoty (zameldowania i od-meldowania), przesłanego do Departamentu „Kościół i Szkolnictwo” w Kró-lewcu. Por. AG Rzym, reg. 133.
domu misyjnego. Z uprzejmości ordynariusza zamieszkał on w do-brach biskupich koło Ornety, u kanonika Zinta18. Ostateczne
zezwo-lenie na zakup majątku Krügerów i założenie zakonnego domu prze-kazał biskup władzom Zgromadzenia 10 stycznia 1920 roku. 14 lutego 1920 podpisany został ostatecznie notarialny akt sprzedaży i kupna go-spodarstwa od państwa Krügerów – 340 morgów ziemi (75,4 ha) oraz 40 morgów (10,5 ha) lasu, regulujący warunki płatności: 100 tys. marek w ratach i 30 tys. naturaliami w wysokości 2500 marek rocznie przez okres przynajmniej 10 lat19. Na dzień przejęcia posiadłości
wyznaczo-no datę 1 marca 1920 roku. Nowym właścicielem gospodarstwa stał się Missiehuis voor vreemde missien te Steyl, gemeente Tegelen z Holandii20.
Na patrona domu wybrano św. Wojciecha, misjonarza Prus i męczen-nika21.
1 marca wspólnotę stanowiło tylko dwóch werbistów: ojciec Marquardt i brat Beatus. Dzień później przybyli dwaj kolejni bracia, Prudentius i Nemesius22. 11 marca sprawowana była pierwsza
eucha-rystia w małej kaplicy domowej, którą poświęcił proboszcz pienięż-nieński, ksiądz Bader23. Dwa dni później przybył nauczyciel
gimnazjal-ny z Wiednia, ojciec Bernard Gnatzy SVD. Od 18 marca 1920 roku, za zezwoleniem biskupa Bludau, przechowywany był Przenajświętszy Sakrament w kaplicy domowej, co czyniło dawny dom Krügerów
do-18 O. A. Marquardt był kapelanem wojskowym w czasie I wojny światowej (od 1914 do 1919). Zob. Das Missionshaus St. Adalbert…, art. cyt., s. 18.
19 Już 08.09.1919 r. spisano notarialnie wstępną umowę w Pieniężnie przez no-tariusza Walthera Reichelta, w której ustalono cenę na 225 tys. marek (ziemia, inwentarz żywy i martwy, hipoteki) oraz 130 tys. marek na utrzymanie i życie, z możliwością płacenia w ratach i naturaliami (płody ziemi). Umowę obwaro-wano wszelkimi możliwymi warunkami zabezpieczenia matrialnego i socjal-nego, dla zapewnienia przyszłości państwu Krügerom. Por. Der Notar (Not. Reg. Nr. 783 für 1919) AG Rzym, reg. 133.
20 S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 310-311.
21 Początkowo Dom miał być poświęcony Matce Boskiej „Stella Maris” (Gwiaz-da Morza), jednak ze względu na dużą odległość od morza zdecydowano wy-brać na patrona św. Wojciecha, apostoła Prus. Por. S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 313.
22 Bracia Prudentius Exner i Nemensius Spyra powinni przybyć 1 marca z Nysy. Ze względu jednak na podwyżkę cen biletów kolejowych i kłopotów na tzw. „Polskim korytarzu” spóźnili się o jeden dzień. 26 maja dołączył do nich br. Torquatus Mattern (ogrodnik i rzeźnik), a 17 lipca br. Commodus Jan-kisch (stolarz). Por. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
kończenia. Latem 1918 roku do Generalatu Ojców Werbistów w Steylu nadeszło zaskakujące pismo ordynariusza warmińskiego, informujące, iż rząd pruski zezwoli na otwarcie domu misyjnego na Warmii – o ile miejscowy biskup udzieli rekomendacji temu przedsięwzięciu. Zaraz też, w sierpniu 1918 roku, udał się do Fromborka ojciec vice-generał Jan Bodems, by osobiście kontynuować negocjacje13.
15 września 1918 roku o. M. Blum wystosował oficjalne pismo do Ministra Kultu, Wykształcenia i Medycyny w Berlinie. W piśmie prosił o pozwolenie na założenie Domu Misyjnego w Pieniężnie, celem kształcenia młodych ludzi dla misji zagranicznych oraz do służenia pomocą duszpasterską duchowieństwu diecezjalnemu. W podaniu za-warł krótką charakterystykę Zgromadzenia: historię, cel oraz zadania. Już po wybuchu rewolucji w Berlinie 9 listopada 1918 roku, Minister-stwo Kultu udzieliło oczekiwanego pozwolenia14. Dokument wydany
26 listopada 1918 roku przez Ministerstwo Nauki, Sztuki i Kształcenia w Berlinie15 podpisał znany antykościelny minister nauki i sztuki Adolf
Hoffmann16. Zezwolano na osiedlenie się Zgromadzenia Słowa Bożego
z domu macierzystego Steyl w Pieniężnie, celem świadczenia pomocy duszpasterskiej oraz założenia Domu Misyjnego do wychowywania i kształcenia młodych ludzi wyznania katolickiego dla służby misjom zagranicznym. Trzy tygodnie później, 19 grudnia 1918 roku, rząd pru-ski w Królewcu potwierdził berlińpru-skie zezwolenie17.
W maju 1919 roku zarząd Zgromadzenia SVD wysłał ojca Ma-rquardta na Warmię w celu sfinalizowania kupna ziemi i otwarcia
13 Wice-generał Bodems przekazał osobiście prośbę podpisaną przez Genera-ła o. MikoGenera-łaja Bluma na założenie domu misyjnego. Rozmowy z bp. Bludau toczyły się cały dzień we Fromborku z pozytywnym rezultatem ordynariatu biskupiego. Akta przesłano do rządu pruskiego w Królewcu. Sprawa nabrała biegu. Por. Das Missionshaus St. Adalbert, art. cyt., s. 18.
14 Pismo z 26.11.1918 nr M.f.W.K.u.V.G.II.717.II. Por. AG Rzym, reg. 133. 15 Mimo rozdziału państwa od Kościoła, ogłoszonego przez rewolucyjny rząd w Berlinie (13.11.1918) zezwolono na otwarcie zakonnego Domu Misyjnego. Zob. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 5.
16 Lewicowy socjaldemokrata o bardzo antykościelnym nastawieniu. Autor 10
przykazań i posiadająca klasa. Zob. W. Schmierer, Adolf Hoffman, [w:] G. Taddey, Lexikon der Deutschen Geschichte, Darmstadt 1998, t. 1, s. 568.
17 Dokument ten został wysłany do prezydenta wschodnio-pruskiego rządu w Królewcu, który pismem z 19 grudnia, nr 7867.K. informował o. Generała Bluma o pozwoleniu i załączył uwagę: „[…] tylko dla obywateli Niemiec jak również do rocznego sprawozdania o stanie wspólnoty (zameldowania i od-meldowania), przesłanego do Departamentu „Kościół i Szkolnictwo” w Kró-lewcu. Por. AG Rzym, reg. 133.
domu misyjnego. Z uprzejmości ordynariusza zamieszkał on w do-brach biskupich koło Ornety, u kanonika Zinta18. Ostateczne
zezwo-lenie na zakup majątku Krügerów i założenie zakonnego domu prze-kazał biskup władzom Zgromadzenia 10 stycznia 1920 roku. 14 lutego 1920 podpisany został ostatecznie notarialny akt sprzedaży i kupna go-spodarstwa od państwa Krügerów – 340 morgów ziemi (75,4 ha) oraz 40 morgów (10,5 ha) lasu, regulujący warunki płatności: 100 tys. marek w ratach i 30 tys. naturaliami w wysokości 2500 marek rocznie przez okres przynajmniej 10 lat19. Na dzień przejęcia posiadłości
wyznaczo-no datę 1 marca 1920 roku. Nowym właścicielem gospodarstwa stał się Missiehuis voor vreemde missien te Steyl, gemeente Tegelen z Holandii20.
Na patrona domu wybrano św. Wojciecha, misjonarza Prus i męczen-nika21.
1 marca wspólnotę stanowiło tylko dwóch werbistów: ojciec Marquardt i brat Beatus. Dzień później przybyli dwaj kolejni bracia, Prudentius i Nemesius22. 11 marca sprawowana była pierwsza
eucha-rystia w małej kaplicy domowej, którą poświęcił proboszcz pienięż-nieński, ksiądz Bader23. Dwa dni później przybył nauczyciel
gimnazjal-ny z Wiednia, ojciec Bernard Gnatzy SVD. Od 18 marca 1920 roku, za zezwoleniem biskupa Bludau, przechowywany był Przenajświętszy Sakrament w kaplicy domowej, co czyniło dawny dom Krügerów
do-18 O. A. Marquardt był kapelanem wojskowym w czasie I wojny światowej (od 1914 do 1919). Zob. Das Missionshaus St. Adalbert…, art. cyt., s. 18.
19 Już 08.09.1919 r. spisano notarialnie wstępną umowę w Pieniężnie przez no-tariusza Walthera Reichelta, w której ustalono cenę na 225 tys. marek (ziemia, inwentarz żywy i martwy, hipoteki) oraz 130 tys. marek na utrzymanie i życie, z możliwością płacenia w ratach i naturaliami (płody ziemi). Umowę obwaro-wano wszelkimi możliwymi warunkami zabezpieczenia matrialnego i socjal-nego, dla zapewnienia przyszłości państwu Krügerom. Por. Der Notar (Not. Reg. Nr. 783 für 1919) AG Rzym, reg. 133.
20 S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 310-311.
21 Początkowo Dom miał być poświęcony Matce Boskiej „Stella Maris” (Gwiaz-da Morza), jednak ze względu na dużą odległość od morza zdecydowano wy-brać na patrona św. Wojciecha, apostoła Prus. Por. S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 313.
22 Bracia Prudentius Exner i Nemensius Spyra powinni przybyć 1 marca z Nysy. Ze względu jednak na podwyżkę cen biletów kolejowych i kłopotów na tzw. „Polskim korytarzu” spóźnili się o jeden dzień. 26 maja dołączył do nich br. Torquatus Mattern (ogrodnik i rzeźnik), a 17 lipca br. Commodus Jan-kisch (stolarz). Por. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
mem zakonnym24. Dom miał służyć dwóm celom: kształceniu młodych
ludzi wyznania katolickiego na misjonarzy w krajach zamorskich oraz niesieniu pomocy duszpasterskiej duchowieństwu diecezjalnemu. Majątek leżał w najpiękniejszej okolicy Warmii, pośród pól, wtopiony w dolinę Wałszy, oddalony pół godziny od czterotysięcznego wów-czas Pieniężna25. Dom Misyjny św. Wojciecha był drugim, po jezuickim
klasztorze w Krośnie k. Ornety (1916), klasztorem męskim założonym na Warmii po Kulturkampfie.
Pierwsze 25 lat historii Domu św. Wojciecha można podzielić na dwa okresy rozwoju, z odmiennymi punktami ciężkości. Pierwsze dziesięciolecie można opisać jako działalność at intra, wewnątrz-wer-bistowską: budowa i rozbudowa domu oraz szkoły, zakorzenienie się w Kościele warmińskim, relacje społeczne. W drugim okresie (1931-1945) dominowała działalność ad extra: apostolat nadzwyczajny (gło-szenie rekolekcji) w diecezji warmińskiej, wspieranie duszpasterskie-go programu ordynariusza, biskupa Maksymiliana Kallera26. To także
okres agresywnej antychrześcijańskiej dyktatury narodowego socja-lizmu, walki i prześladowania Kościoła – szczególnie zakonów jako ośrodków opozycji intelektualnej i edukacyjnej oraz wolności ducha.
2. Lata 1920-1931: okres rozwoju i wzrostu
W kronikach tego okresu widnieją sprawozdania z życia wspólnoty: życia zakonnego, postulatu i nowicjatu braci, uroczystości zgromadzeniowo-domowych, dni skupień oraz rekolekcji, budowy i rozbudowy domu oraz szkoły, odwiedzin szacownych gości, wizyta-cji i nominawizyta-cji na misje. Cały kompleks Domu Misyjnego św. Wojciecha budowano w sumie 13 lat w czterech etapach: w roku 1921-1922 po-wstało skrzydło południowe, w latach 1924-1925 – skrzydło wschod-nie z narożnikami skrzydeł południowego oraz północnego, w latach
24 O. Marquardt, w piśmie z św. Wojciecha (29.03.1920) do generalnego admi-nistratora, informuje: „mamy Sanctissimum w naszej kaplicy, mamy na stałe Zbawiciela pośród nas i możemy sprawować nasze nabożeństwa; jsteśmy już Domem Misyjnym i Zakonnym”. Por. AG Rzym, reg. 133.
25 D. Wilczak, Dzieje…, dz. cyt., s. 40; SCh, 2 (IV, 1920), s. 33.
26 Ur. 1880 w Bytomiu. 1903 prezbiterat we Wrocławiu; do 1905 wikariusz w Strzelcach Op.; do 1917 proboszcz misyjny w Bergen na wyspie Rugii; do 1926 proboszcz w Berlinie (św. Michał, Kreuzberg); do 1930 Administrator Apostolski Prałatury Pilskiej; 1930-1945 ordynariusz warmiński; 1945-1947 wię-ziony w Halle, po kapitulacji przebywał we Frankfurcie n. M., gdzie 07.07.1947 zmarł. Zob. G. Reifferscheid, Das Bistum Ermland und das Dritter Reich,
Zeit-schrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands, Münster 1975, s. 13-14.
1927-1928 – skrzydło północne, a w latach 1930-1931 – skrzydło za-chodnie: kościół z przylegającymi częściami skrzydeł południowego i północnego27.
2.1. Życie wspólnotowe i prace budowlane
Wiadomości z Pieniężna opatrywane były następującymi nagłów-kami: „od Beniaminka Wschodu”, „na Dalekiej Północy” lub „z Bieguna Północnego”. Z kwietnia 1920 roku pochodzi następująca informacja:
„Nasza wspólnota – czasowo nieliczna. 1. Brat Beatus – radca ekonomiczny, inspektor gospodarstwa i profesor sztuki goto-wania. 2. Brat Prudentius – tajny sekretarz, archiwista, biblio-tekarz, prokurator, zakrystianin, służący, uczeń hodowli gęsi oraz kur. 3. Brat Nemesius – mistrz piwnicy i żywności, ku-charz, Hausmeister i profesor hodowli gęsi oraz kur. Kogo in-teresuje kariera – to zapraszamy do nas, jest dużo funkcji i sta-nowisk do rozdania. Czeka nas ogromna praca budowlana, wzniesienia budynku szkolno-mieszkalnego, dostosowanego na potrzeby uczniów i nauczycieli”28.
Ojciec Marquardt wspomina, że na samym początku pomagała własna rodzina, skromnie wyposażając nowopowstały Dom Misyjny. Bracia zakonni troszczyli się o gospodarstwo, a ojcowie udzielali się w duszpasterstwie. Już wtedy pytano, kiedy zostanie otwarta szkoła misyjna. Ponaglał także sam ojciec generał Gier, który pisał:
„Wyszukajcie i wynajmijcie odpowiednie pokoje dla szkoły; to jest sprawa i wola Boża, musicie budować; pieniędzy nie mam, ale wy musicie budować”29.
Początki Domu Misyjnego św. Wojciecha w Pieniężnie do złu-dzenia przypominały pierwsze lata Zgromazłu-dzenia i sytuację założy-ciela, ojca Arnolda, który, mimo braku środków materialnych, ufnie patrzył w przyszłość dzieła misyjnego.
27 J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 4; S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 313.
28 Zob. SCh, 2 (IV, 1920), s. 32-33. Jawiły się trzy opcje: przebudowa, przy-budówki lub nowy budynek. Zdecydowano się czasowo na przebudowę, ze względu na niebezpieczeństwo Bolszewików (cud nad Wisłą 15.08.1920 odsu-nął to niebezpieczeństwo) i brak funduszy. Por. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
mem zakonnym24. Dom miał służyć dwóm celom: kształceniu młodych
ludzi wyznania katolickiego na misjonarzy w krajach zamorskich oraz niesieniu pomocy duszpasterskiej duchowieństwu diecezjalnemu. Majątek leżał w najpiękniejszej okolicy Warmii, pośród pól, wtopiony w dolinę Wałszy, oddalony pół godziny od czterotysięcznego wów-czas Pieniężna25. Dom Misyjny św. Wojciecha był drugim, po jezuickim
klasztorze w Krośnie k. Ornety (1916), klasztorem męskim założonym na Warmii po Kulturkampfie.
Pierwsze 25 lat historii Domu św. Wojciecha można podzielić na dwa okresy rozwoju, z odmiennymi punktami ciężkości. Pierwsze dziesięciolecie można opisać jako działalność at intra, wewnątrz-wer-bistowską: budowa i rozbudowa domu oraz szkoły, zakorzenienie się w Kościele warmińskim, relacje społeczne. W drugim okresie (1931-1945) dominowała działalność ad extra: apostolat nadzwyczajny (gło-szenie rekolekcji) w diecezji warmińskiej, wspieranie duszpasterskie-go programu ordynariusza, biskupa Maksymiliana Kallera26. To także
okres agresywnej antychrześcijańskiej dyktatury narodowego socja-lizmu, walki i prześladowania Kościoła – szczególnie zakonów jako ośrodków opozycji intelektualnej i edukacyjnej oraz wolności ducha.
2. Lata 1920-1931: okres rozwoju i wzrostu
W kronikach tego okresu widnieją sprawozdania z życia wspólnoty: życia zakonnego, postulatu i nowicjatu braci, uroczystości zgromadzeniowo-domowych, dni skupień oraz rekolekcji, budowy i rozbudowy domu oraz szkoły, odwiedzin szacownych gości, wizyta-cji i nominawizyta-cji na misje. Cały kompleks Domu Misyjnego św. Wojciecha budowano w sumie 13 lat w czterech etapach: w roku 1921-1922 po-wstało skrzydło południowe, w latach 1924-1925 – skrzydło wschod-nie z narożnikami skrzydeł południowego oraz północnego, w latach
24 O. Marquardt, w piśmie z św. Wojciecha (29.03.1920) do generalnego admi-nistratora, informuje: „mamy Sanctissimum w naszej kaplicy, mamy na stałe Zbawiciela pośród nas i możemy sprawować nasze nabożeństwa; jsteśmy już Domem Misyjnym i Zakonnym”. Por. AG Rzym, reg. 133.
25 D. Wilczak, Dzieje…, dz. cyt., s. 40; SCh, 2 (IV, 1920), s. 33.
26 Ur. 1880 w Bytomiu. 1903 prezbiterat we Wrocławiu; do 1905 wikariusz w Strzelcach Op.; do 1917 proboszcz misyjny w Bergen na wyspie Rugii; do 1926 proboszcz w Berlinie (św. Michał, Kreuzberg); do 1930 Administrator Apostolski Prałatury Pilskiej; 1930-1945 ordynariusz warmiński; 1945-1947 wię-ziony w Halle, po kapitulacji przebywał we Frankfurcie n. M., gdzie 07.07.1947 zmarł. Zob. G. Reifferscheid, Das Bistum Ermland und das Dritter Reich,
Zeit-schrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands, Münster 1975, s. 13-14.
1927-1928 – skrzydło północne, a w latach 1930-1931 – skrzydło za-chodnie: kościół z przylegającymi częściami skrzydeł południowego i północnego27.
2.1. Życie wspólnotowe i prace budowlane
Wiadomości z Pieniężna opatrywane były następującymi nagłów-kami: „od Beniaminka Wschodu”, „na Dalekiej Północy” lub „z Bieguna Północnego”. Z kwietnia 1920 roku pochodzi następująca informacja:
„Nasza wspólnota – czasowo nieliczna. 1. Brat Beatus – radca ekonomiczny, inspektor gospodarstwa i profesor sztuki goto-wania. 2. Brat Prudentius – tajny sekretarz, archiwista, biblio-tekarz, prokurator, zakrystianin, służący, uczeń hodowli gęsi oraz kur. 3. Brat Nemesius – mistrz piwnicy i żywności, ku-charz, Hausmeister i profesor hodowli gęsi oraz kur. Kogo in-teresuje kariera – to zapraszamy do nas, jest dużo funkcji i sta-nowisk do rozdania. Czeka nas ogromna praca budowlana, wzniesienia budynku szkolno-mieszkalnego, dostosowanego na potrzeby uczniów i nauczycieli”28.
Ojciec Marquardt wspomina, że na samym początku pomagała własna rodzina, skromnie wyposażając nowopowstały Dom Misyjny. Bracia zakonni troszczyli się o gospodarstwo, a ojcowie udzielali się w duszpasterstwie. Już wtedy pytano, kiedy zostanie otwarta szkoła misyjna. Ponaglał także sam ojciec generał Gier, który pisał:
„Wyszukajcie i wynajmijcie odpowiednie pokoje dla szkoły; to jest sprawa i wola Boża, musicie budować; pieniędzy nie mam, ale wy musicie budować”29.
Początki Domu Misyjnego św. Wojciecha w Pieniężnie do złu-dzenia przypominały pierwsze lata Zgromazłu-dzenia i sytuację założy-ciela, ojca Arnolda, który, mimo braku środków materialnych, ufnie patrzył w przyszłość dzieła misyjnego.
27 J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 4; S. Turbański, 50 Jahre…, art. cyt., s. 313.
28 Zob. SCh, 2 (IV, 1920), s. 32-33. Jawiły się trzy opcje: przebudowa, przy-budówki lub nowy budynek. Zdecydowano się czasowo na przebudowę, ze względu na niebezpieczeństwo Bolszewików (cud nad Wisłą 15.08.1920 odsu-nął to niebezpieczeństwo) i brak funduszy. Por. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
„Jak tu kwestować, jak tu żebrać, po rujnującej wojnie? [pytał pierwszy prezes wspólnoty, ojciec Alois]. Odwagi dodawał mi proboszcz z rodzinnej parafii Tolkiny, ks. Stuhrmann – mówił: «Ojcze, proszę się nie bać, przełożeni was tutaj przysłali, żeby-ście na Warmii założyli i wybudowali dom misyjny; my War-miacy mamy obowiązek wspomóc Warmiaka». W rękę wcisnął mi banknot 1.000-markowy i dodał: «drzewo z lasu wam też przyślę». To był balsam na moją słabą duszę, wlał we mnie nową odwagę. Poczułem wtedy błogosławieństwo posłuszeń-stwa. Wkrótce powstał plan budowy”30.
Ojciec Berger SVD opracował wymagany plan budowy do-mu-szkoły, który uzyskał państwowe zatwierdzenie31. Mimo wielkich
trudności wynikających z przegranej wojny i szalejącej inflacji – z koń-cem kwietnia 1921 roku rozpoczęto prace budowlane; zakończono je w październiku roku następnego poświęceniem kaplicy32. Późną
jesie-nią 1923 dom pieniężnieński odwiedził ojciec prowincjał Franciszek Vormann, który chciał zapoznać się na miejscu z warunkami mieszka-niowymi wspólnoty, sytuacją szkoły oraz relacjami społeczno-kościel-nymi w diecezji. Przy tej okazji snuto dalsze plany rozwoju i rozbudo-wy Domu Misyjnego33.
„Na dalekiej Północy kwitnie życie werbistowskie” – donosiła kronika werbistowska z 1924 roku: „Nasz Dom jest nie tylko ośrod-kiem edukacyjno-pedagogicznym, ale uzyskał także status domu for-macyjnego”34. Za zgodą Generalatu, 1 maja 1924 roku, utworzono
no-wicjat braci, do którego zostało przyjętych 8 postulantów, a ci z rąk ojca rektora otrzymali habit. Urząd mistrza nowicjatu objął ojciec Jan Pokart. W tym samym roku odwiedził Dom Misyjny biskup Bludau i bardzo pozytywnie ocenił obecność werbistów na Warmii. Niosąc pomoc duszpasterską diecezji, nowa wspólnota zakonna propagowała ideę misyjną wśród ludu warmińskiego.
30 Das Missionshaus St. Adalbert…, art. cyt., s. 19.
31 A. Marquardt, Das Missionshaus St. Adalbert, [w:] Chronik der Stadt Mehlsack, Leer 1955, s. 40.
32 Następnego roku zdecydowano się jednak na budowę nowego obiektu wg projektu architekta Quednowa z Dobrego Miasta, gdyż bracia misyjni wszyst-ko przygotowali. Prace budowlane zawszyst-kończono na wiosnę 1922 r.; bp Bludau poświęcił nową kaplicę (obecna jadalnia na furcie). W tej skromnej kaplicy w latach 1922-1925 dwudziestu braci złożyło swoje śluby. Por. J. Marschke,
Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
33 SCh, 2 (IV, 1924), s. 21-22. 34 SCh, 6 (X, 1924), s. 95-96.
Rozwój liczebny wspólnoty sprawił, że dom był przepełnio-ny. Już na Wielkanoc 1924 pojawiły się trudności z miejscem, a gdy we wrześniu stan liczebny uczniów powiększył się do 96 – ciasnota panowała wszędzie. Msze święte sprawowane były o dwóch różnych porach. Powstała nawet sentencja następującej treści: „Do tej pory śpie-waliśmy: Panie, pomóż w zapełnieniu twego domu. Teraz jednak musimy śpiewać: Panie spraw, by twój dom się powiększył”35. Zatem, jesienią 1924,
według planów ojca Beckerta, generalnego architekta Zgromadzenia36,
rozpoczęto budowę kolejnego skrzydła, wschodniego.
Latem 1925 – w roku jubileuszowym 50-lecia SVD – Dom św. Wojciecha odwiedził sam ojciec Generał Wilhelm Gier. Przybył z Nysy, z domu św. Krzyża. W tym czasie bracia odnowili swe śluby czasowe. Na 20 października przygotowano także wielką jubileuszową uroczy-stość, w czasie której biskup Bludau poświęcił nową kaplicę i nowo wy-budowane wschodnie skrzydło domu. Natomiast proboszcz pienięż-nieński, ksiądz Bader, sprawował uroczystą Sumę37. Na uroczystość
przybyły wysokie osobistości duchowne z całej okolicy oraz przedsta-wiciele władz cywilnych powiatu Braniewa i miasta Pieniężna. Rozma-wiano o różnych możliwościach współpracy teologicznej między Niż-szym Seminarium Misyjnym a Akademią Teologiczną w Braniewie38.
Jesienią 1929 roku Dom św. Wojciecha osiągnął górną grani-cę swych możliwości zakwaterowania: 308 mieszkańców (17 ojców, 34 braci zakonnych, 8 nowicjuszy, 13 postulantów i 236 uczniów)39.
Myśl o budowie kościoła pojawiła się już wtedy, tym bardziej że
dzię-35 Tamże, s. 96.
36 Był to całościowy plan budowy skrzydeł: wschodniego, południowego i pół-nocnego; „Cegły robimy sami” – informowała kronika werbistowska. Por. SCh, 2 (IV, 1924), s. 21-22.
37 Jesienią 1925 gotowy był wschodni budynek. W piwnicy mieściła się kuch-nia, na parterze jadalkuch-nia, a na pierwszym piętrze kaplica (już trzecia), obecna sala wykładowa św. Tomasza. W tej kaplicy złożyło swoje śluby aż 63 werbi-stów i odbywały się obłóczyny braci nowicjuszy. Por. J. Marschke,
Reim-Chro-nik…, dz. cyt., s. 11.
38 SCh, 6 (X, 1925), s. 175-176. Przybyło (mimo padającego śniegu) aż 60 dostoj-nych gości, m.in. radca rządowy Stankewitz, powiatowy naczelnik budowy Pudor, wikariusz generalny Spannenkrebs, dziekan braniewskiego teologicz-nego fakultetu dr Steinmann i wielu innych urzędników państwowych, po-wiatowych i gminnych. Przyłożeni zakonów franciszkanów, redemptorystów, pallotynów i cały kler diecezjalny. Nie licząc dobrodziejów z Pieniężna i okoli-cy. Zob. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 11.
„Jak tu kwestować, jak tu żebrać, po rujnującej wojnie? [pytał pierwszy prezes wspólnoty, ojciec Alois]. Odwagi dodawał mi proboszcz z rodzinnej parafii Tolkiny, ks. Stuhrmann – mówił: «Ojcze, proszę się nie bać, przełożeni was tutaj przysłali, żeby-ście na Warmii założyli i wybudowali dom misyjny; my War-miacy mamy obowiązek wspomóc Warmiaka». W rękę wcisnął mi banknot 1.000-markowy i dodał: «drzewo z lasu wam też przyślę». To był balsam na moją słabą duszę, wlał we mnie nową odwagę. Poczułem wtedy błogosławieństwo posłuszeń-stwa. Wkrótce powstał plan budowy”30.
Ojciec Berger SVD opracował wymagany plan budowy do-mu-szkoły, który uzyskał państwowe zatwierdzenie31. Mimo wielkich
trudności wynikających z przegranej wojny i szalejącej inflacji – z koń-cem kwietnia 1921 roku rozpoczęto prace budowlane; zakończono je w październiku roku następnego poświęceniem kaplicy32. Późną
jesie-nią 1923 dom pieniężnieński odwiedził ojciec prowincjał Franciszek Vormann, który chciał zapoznać się na miejscu z warunkami mieszka-niowymi wspólnoty, sytuacją szkoły oraz relacjami społeczno-kościel-nymi w diecezji. Przy tej okazji snuto dalsze plany rozwoju i rozbudo-wy Domu Misyjnego33.
„Na dalekiej Północy kwitnie życie werbistowskie” – donosiła kronika werbistowska z 1924 roku: „Nasz Dom jest nie tylko ośrod-kiem edukacyjno-pedagogicznym, ale uzyskał także status domu for-macyjnego”34. Za zgodą Generalatu, 1 maja 1924 roku, utworzono
no-wicjat braci, do którego zostało przyjętych 8 postulantów, a ci z rąk ojca rektora otrzymali habit. Urząd mistrza nowicjatu objął ojciec Jan Pokart. W tym samym roku odwiedził Dom Misyjny biskup Bludau i bardzo pozytywnie ocenił obecność werbistów na Warmii. Niosąc pomoc duszpasterską diecezji, nowa wspólnota zakonna propagowała ideę misyjną wśród ludu warmińskiego.
30 Das Missionshaus St. Adalbert…, art. cyt., s. 19.
31 A. Marquardt, Das Missionshaus St. Adalbert, [w:] Chronik der Stadt Mehlsack, Leer 1955, s. 40.
32 Następnego roku zdecydowano się jednak na budowę nowego obiektu wg projektu architekta Quednowa z Dobrego Miasta, gdyż bracia misyjni wszyst-ko przygotowali. Prace budowlane zawszyst-kończono na wiosnę 1922 r.; bp Bludau poświęcił nową kaplicę (obecna jadalnia na furcie). W tej skromnej kaplicy w latach 1922-1925 dwudziestu braci złożyło swoje śluby. Por. J. Marschke,
Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 9.
33 SCh, 2 (IV, 1924), s. 21-22. 34 SCh, 6 (X, 1924), s. 95-96.
Rozwój liczebny wspólnoty sprawił, że dom był przepełnio-ny. Już na Wielkanoc 1924 pojawiły się trudności z miejscem, a gdy we wrześniu stan liczebny uczniów powiększył się do 96 – ciasnota panowała wszędzie. Msze święte sprawowane były o dwóch różnych porach. Powstała nawet sentencja następującej treści: „Do tej pory śpie-waliśmy: Panie, pomóż w zapełnieniu twego domu. Teraz jednak musimy śpiewać: Panie spraw, by twój dom się powiększył”35. Zatem, jesienią 1924,
według planów ojca Beckerta, generalnego architekta Zgromadzenia36,
rozpoczęto budowę kolejnego skrzydła, wschodniego.
Latem 1925 – w roku jubileuszowym 50-lecia SVD – Dom św. Wojciecha odwiedził sam ojciec Generał Wilhelm Gier. Przybył z Nysy, z domu św. Krzyża. W tym czasie bracia odnowili swe śluby czasowe. Na 20 października przygotowano także wielką jubileuszową uroczy-stość, w czasie której biskup Bludau poświęcił nową kaplicę i nowo wy-budowane wschodnie skrzydło domu. Natomiast proboszcz pienięż-nieński, ksiądz Bader, sprawował uroczystą Sumę37. Na uroczystość
przybyły wysokie osobistości duchowne z całej okolicy oraz przedsta-wiciele władz cywilnych powiatu Braniewa i miasta Pieniężna. Rozma-wiano o różnych możliwościach współpracy teologicznej między Niż-szym Seminarium Misyjnym a Akademią Teologiczną w Braniewie38.
Jesienią 1929 roku Dom św. Wojciecha osiągnął górną grani-cę swych możliwości zakwaterowania: 308 mieszkańców (17 ojców, 34 braci zakonnych, 8 nowicjuszy, 13 postulantów i 236 uczniów)39.
Myśl o budowie kościoła pojawiła się już wtedy, tym bardziej że
dzię-35 Tamże, s. 96.
36 Był to całościowy plan budowy skrzydeł: wschodniego, południowego i pół-nocnego; „Cegły robimy sami” – informowała kronika werbistowska. Por. SCh, 2 (IV, 1924), s. 21-22.
37 Jesienią 1925 gotowy był wschodni budynek. W piwnicy mieściła się kuch-nia, na parterze jadalkuch-nia, a na pierwszym piętrze kaplica (już trzecia), obecna sala wykładowa św. Tomasza. W tej kaplicy złożyło swoje śluby aż 63 werbi-stów i odbywały się obłóczyny braci nowicjuszy. Por. J. Marschke,
Reim-Chro-nik…, dz. cyt., s. 11.
38 SCh, 6 (X, 1925), s. 175-176. Przybyło (mimo padającego śniegu) aż 60 dostoj-nych gości, m.in. radca rządowy Stankewitz, powiatowy naczelnik budowy Pudor, wikariusz generalny Spannenkrebs, dziekan braniewskiego teologicz-nego fakultetu dr Steinmann i wielu innych urzędników państwowych, po-wiatowych i gminnych. Przyłożeni zakonów franciszkanów, redemptorystów, pallotynów i cały kler diecezjalny. Nie licząc dobrodziejów z Pieniężna i okoli-cy. Zob. J. Marschke, Reim-Chronik…, dz. cyt., s. 11.
