FRANCISZEK TEOFIL BORYS
- ZAPOMNIANY DZIENNIKARZ,
POETA I DRAMATURG
STRESZCZENIE
W kom unikacie przedstaw iono biografię i działalność zapomnianego dzisiaj śląskiego dziennikarza, p o ety i dram aturga Franciszka Teo fila Borysa (1877-1916), który rozpoczął pracę dziennikarską w re dakcji „K atolika”, a następnie w dziale praw nym w redakcji „Ga zety K a to lickiej”. Jego dorobek literacki był niewielki - obejm ował m elodram at oraz p o em a t z życia górników i krótki utw ór sceniczny. Podczas pierw szej wojny światowej w 1914 roku został wcielony do arm ii pruskiej. P rzebyw ał początkow o na Śląsku, a następnie został skierowany na fro n t francuski, gdzie zginął w bitwie p o d Comines 21 stycznia 1916 roku. M iał zaledw ie trzydzieści dziewięć lat.
SŁOWA KLUCZOWE: Franciszek Teofil Borys, czasopiśmiennictwo
na Śląsku, dramat.
F ran ciszek Teofil Borys u rodził się 1 p a ź d zie rn ik a 1877 rok u w Świętochłowi cach jak o sy n A dam a i K atarzyny z Schultzów. Jego ojciec był górnikiem . F ran ci szek ukończył szkołę ludow ą i rozpoczął pracę w kopaln i węgla. Po kró tk im cza sie w yjechał do szkoły salezjanów we W łoszech, gdzie uczył się trzy, może cztery lata. Po powrocie n a Ś ląsk zo stał z a tru d n io n y w redakcji „Katolika”, gdzie po pew nym czasie zaczął kierować założonym ppzez siebie B iurem O brony Prawnej. D orabiał rów nież we w łasnym zakładzie fotograficznym . Borys praw dopodobnie utworzył Towarzystwo św. S ta n isław a Kostki w Królewskiej Hucie (obecnie Cho rzów), k tó rem u przew odniczył w 1899 roku. Za działalno ść n a rzecz polskości m iał proces sądowy. U k aran o go k a rą grzyw ny w w ysokości 30 m arek.
W 1900 ro k u w yjechał do Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie pracow ał ja k o pod- sztygar w kop aln i S a tu rn w M ilowicach (obecnie dzielnica Sosnow ca). W ydalo ny przez policję c a rs k ą wrócił n a Śląsk, przyjm ując posadę re d a k to ra „Gazety Katolickiej”, o rganu duchow ieństw a, w której prow adził dział prawny, om aw ia ją c m .in. ogólne praw o górnicze z now elizacjam i dla p a ń s tw pru sk ich .
24 listo p ad a 1909 ro k u ożenił się z M oniką A m alią M artinó w n ą w Lipinach. Z m ałżeń stw a urodził się sy n W itold1.
Jego dorobek literacki je s t niew ielki. Obejm uje debiut - m elod ram at w pięciu a k ta c h Chorzowianie oraz poem at z życia górników D zielny ludek. Kilka w y p a d
ków z życia G órnoślązaków (opublikow any w łasnym n a k ła d e m w 1904 roku,
praw dopodobnie w Królewskiej Hucie). M iejscem akcji p o e m a tu s ą Świętochłowi ce, a w śród epizodycznych p o staci pojaw ia się J u liu s z Ligoń. Najciekawszą czę ścią p o em atu s ą fragm enty p rzedstaw iające pracę górników, strajk , zaw alenie się jednego z k o p aln ian y ch chodników i cudow ne ocalenie górników. Inne jego utw ory zaginęły. T aki los sp o tk ał m .in. obrazek sceniczny w jed n y m akcie Z ako
chany Żyd, który, zdaniem W incentego O grodzińskiego, m iał być opublikow any
w „Gazecie Katolickiej” w 1905 roku . Niestety ro cznik te n zaginął. Borys m iał rów nież być auto rem p o em atu satyrycznego i drobnych utw orów lirycznych, k tó re je d n a k TEŻ zaginęły (m am y jed y n ie w zm iankę o w ierszu Na 50. letni ju b ile
u sz kościoła św. Barbary w Królewskiej Hucie).
Jego najbardziej zn a n y d ra m a t Chorzowianie. O brazek ludow y w pięciu a k
tach z e śpiew am i i tańcam i u k a z ać m iał się pierw szy ra z w o d cinkach n a łam a ch
„Gazety Katolickiej” w 1899 rok u . Do dzisiaj z tego ro cz n ik a zachow ał się tylko jed e n num er, k tó ry nie zaw iera te k s tu d ra m a tu . Nie m ożem y więc jednoznacznie stw ierdzić, czy w ersja czaso piśm ien n icza różni się od w y d an ia broszurowego. B roszurę z tek stem C horzow tan2 opublikow ano n a k ła d e m au to ra, najpraw dopo dobniej n a p o czątk u dw udziestego w ieku, w D ru k a rn i śtw. J a c k a (St. H yacinth -Druckerei) Towarzystwo Akcyjne z o.o. w Królewskiej Hucie, zarządzan ej wów czas przez proboszcza Pawła L ukaszczyka. Na k arcie tytułow ej b ra k je s t ro ku w ydania. Biblioteka Ś lą sk a określiła p rzy pu szczalny te rm in d r u k u n a około 1920 rok. U w ażna le k tu ra k a rty tytułow ej n a k a zu je je d n a k zweryfikować tę datę. C zytam y ta m bowiem: „N akładem a u to ra ” oraz zastrzeżenie: „Tę sztu k ę m ożna odegrać tylko za pozwoleniem a u to ra ”. Borys zginął n a froncie fra n c u skim 21 sty czn ia 1916 roku. Chorzowianie m usieli więc zostać opublikow ani nie około 1920 roku, lecz zn acznie w cześniej, m iędzy rokiem 1900 a 1914. S łu sz n a wydaje się być su g e stia M irosław y Siuciak, że „najbardziej praw dopodobnym term in em w ydają się początkow e la ta XX stulecia, kiedy Borys był u szczytu p o p u larn o śc i i m iał dobrą sy tu ację m a te ria ln ą , pozw alającą n a sfinan sow a nie d r u k u ”3. M ożna je d n a k chyba d atę tę skonkretyzow ać, poniew aż w 1901 ro k u w „K atoliku” u k a z a ła się inform acja, że F ran ciszek B orys n a p isa ł sztu k ę te a tra ln ą Chorzowianie i „kto nadeśle 50 fenigów w z n aczk ach takow y egzem plarz otrzym a”. Pozwala to z d u ż ą dozą praw dopodobieństw a datow ać b ro szu rę n a rok 1900 lub 1901.
1 O biografii B orysa zob. szerzej: D. R oli, B o rys F ra n c isze k Teofil. |w:J S ło w n ik p isa r zy śląskich,
t. 2, Red. J. L yszczyna, D. Rolt, K atow ice 2007r. (w d ru k u ); W. O g ro d ziń sk i, D zieje p iśm ie n n ic tw a ś lą s k ie
go, do d ru k u przygotow ali L. B rożek, Z. H icrow ski, K atow ice 1965, s. 316.
2 E g zem plarz u n ik ato w y tej edycji znajduje się w Z b iorach Śląskich B iblioteki Śląskiej w K atow icach (sy g n atu ra BSK SLM 1 50551). Pochodzi on z księg o zb io ru Józefa G allu sa (1860-1945), pisa rza ludow ego, fo lk lo ry sty i d z iałacza k u ltu ra ln o -o św iato w eg o . Po jeg o śm ierci k sią żk a była w łasn o ścią H eleny G allus. D zisiaj tek st d o stę p n y je s t w form ie re p rin tu w edycji C horzow ianie. O b ra zek lu d o w y w p ię c iu a kta ch ze
śp ie w em i tańcam i, C horzów 2002.
3 M. S iuciak, C h a ra k te ry sty k a ję z y k o w a b ro szu ro w ej e d y c ji d ra m a tu F ra n ciszka B orysa
„C h o rzo w ian ie”, [w:] K sią żka p o lsk a na Ś lą sk u w la ta ch 1900-1922. Z a ry s p ro b le m a ty k i, red. M. Paw łow i- czow a, K atow ice, 1994, s. 182.
S z tu k a w zorow ana była n a Królowej przedm ieścia K onstantego Krum łow skie- go. Utwór cieszył się p o p u larn o śc ią n a d esk ach śląsk ich teatrów am atorsk ich , gdzie od 1899 ro k u członkowie T ow arzystw a M łodzieży Katolickiej gryw ali Cho-
rzowian. Królewska H u ta była wówczas, obok Katowic i Z abrza, najsilniejszym
ośrodkiem am atorskiego ru c h u teatraln eg o n a G órnym Ś ląsku . Przyczyn popu larn o śc i sz tu k i B orysa należy u p atry w ać zw łaszcza w stosunkow o żywej akcji, k ilk u n a s tu śpiew ach i ta ń c a c h o raz a k c en ta ch patriotycznych. Do n ied o stat ków utw o ru należy n a to m ia st zaliczyć sposób k reo w an ia w iększości postaci (płaskich i jednow ym iarow ych), p rzesad n y zachw yt w sią i chłopam i, a w sferze języ k a b ra k zróżnicow ania m owy w ieśniaków i osób w ykształconych, pochodzą cych z m ia sta . D ram at Chorzowianie, g ran y n a d esk ach teatrów am ato rsk ich, odegrał w ażn ą rolę w walce o praw o Ślązaków do u ż y w a n ia języ k a ojczystego i u trw ale n iu św iadom ości narodow ej n a Ś ląsk u , w pisując się w n u r t śląskiego te a tru ludowego4.
Po w ybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 ro k u Borys z o stał wcielony do a rm ii pruskiej. Przebyw ał początkowo n a Ś ląsk u, a n a stę p n ie zo stał skierow a ny n a front fran cu sk i, gdzie zginął w bitw ie pod C om ines 21 sty czn ia 1916 roku. Miał zaledwie trzydzieści dziewięć lat.
* * *
W incenty O grodziński, kończąc omówienie tw órczości a u to ra Chorzowian, n ap isał: „Na Borysie, p isa rz u o zdecydow anie patriotycznej postaw ie, zem ściły się o k ru tn ie w yzysk w koncernie „Katolikowym”, p ra c a w czasopism ach ugodo w ych i słabość wobec nałogu. W ty ch w a ru n k a c h z m a rn ia ł ta le n t w ystępujący chwiejnie w Chorzowianach, k rzep n ący i zdobywający się n a sam odzielność dość z n aczn ą w D zielnym lu d ku i n a n im kończący swoją epizodyczną rolę w pi śm iennictw ie ślą sk im ”5.
To chyba zbyt o stry i je d n o stro n n y są d o ty m zapo m n ian ym dzisiaj d zienni k a rz u , poecie i d ra m a tu rg u .
4 Zob. szerzej: Z. Obrzuci, P o lski te a tr a m a to rski w C horzow ie w latach 1868-1918, „ K w artaln ik O p o lsk i” 1968, z. 1-2; Z. Obrzuci, P o lski n ic h te a tra ln y na G órnym Ś lą sk u (1862-1918). W roclaw 1972; K. O lszew ski,
K ro n ika tea tra ln a G órnego Ś lą sk a (1848-1912), W roclaw 1979; Cz. M ykita-G Icnsk, W ydaw nictw a re p e r tu a ro w e na Ś lą sk u w o kresie n iew o li n arodow ej, | w:] K sią żk a p o lsk a na Ś lą sk u w latach 1900-1922. Z a ry s p ro b le m a ty k i, red. M. Paw łow iczow a, K atow ice 1994.
SUMMARY
Franciszek Teofil Borys -the forgotten journalist, the poet and the dramatist
In the announcem ent a biography a n d activity were describedforgotten today Silesian journalist, the p o e t a n d the dram atist F ranciszek Teofil Borys (1877-1916) which began the jo u rn a list's work in the „ K atolik” editorial office and then in the legal departm ent in the „Gazeta K a tolicka” editorial office. H is literary oeuvre was little - gra sp ed the m elodrama a n d the poem from the life o f miners a n d the short stage work. D uring the First World War in 1914 he was conscripted into the a rm ed services Prussian. H e travelled at fir s t in Silesia a n d then he was directed to the French fro n t where in the battle o f Comines 21 January 1916 died. He was thirty nine years old scarcely
KEY WORDS: Franciszek Teofil Borys, periodical press in Silesia, dra
