Marian Biskup
Nowe województwo
kujawsko-pomorskie : tradycje pięciu
regionów
Rocznik Toruński 26, 33-40
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 26 R O K 1999
Nowe województwo kujaw sko-pom orskie -
trad y cje pięciu regionów*
M arian Biskup
W ojewództw o kujaw sko-pom orskie, utworzone w 1998 r., nie objęło całości kilku ziem geograficzno-historycznych tego obszaru. Przejęło w praw dzie całe Kujawy, ale tylko częściowo Pom orze Nadwiślańskie, do którego zresztą wliczono także ziemię chełm ińską wraz z michalowską. O bok nich do wojew ództw a należą ziemie północno-w schodniej W ielko polski, wreszcie ziem ia dobrzyńska, ongiś daw na część Mazowsza.
Znakiem szczególnym była początkowo przynależność całości tych słowiańskich ziem do p aństw a pierwszych Piastów w X -X II w., schrystia- nizow anych i podlegających diecezji włocławskiej lub płockiej. N ajważ niejsze były Kujawy, zarów no pod względem gospodarczym i ludnościo wym , ja k strategicznym (rola grodów w Kruszwicy i W łocławku) dla utrw alen ia władzy polskiej nad dolną W isłą aż po G dańsk. Rozbicie dziel nicowe spow odowało ukształtow anie się kilku słowiańskich księstw, tak n a K ujaw ach, ja k Pom orzu Nadw iślańskim , w W ielkopolsce i na Mazowszu (ziem ia dobrzyńska). Ziem ia chełm ińska stanow iła także część Mazowsza jak o kasztelania.
N ato m ia st po roku 1230 włączył się w n u rt dziejowy tych ziem obcy, niemiecki czynnik - zakon krzyżacki. Wezwany przez księcia mazowiecko- kujaw skiego K o n rad a dla osłony przed najazdam i pogańskich, bałtyckich Prusów i zapew ne dla ich p o d b o ju , uniezależnił się w nadanej mu ziemi chełm ińskiej, dokonując p o d b o ju ziem Prusów między dolną W isłą i Niem nem. W latach 1308-1309 dokonał aneksji głównie słowiańskiego - polsko- kaszubskiego i schrystianizow anego ju ż Pom orza Nadwiślańskiego, mimo
‘ P ie rw o tn ie te k s t z o sta ł opub lik o w an y w „ R z e c zp o sp o lite j” - d o d a te k „A B C w o je w ó d ztw P o lsk i” - 28 IX 1998, s. 10-11.
oporu o statnich królewskich Piastów . O statecznie w trak tacie kaliskim z 1343 r. zarówno ziem ia chełmińska (razem z kupioną uprzednio przez zakon ziem ią michalow ską n a lewym brzegu Drw ęcy), ja k i Pom orze N adw iślańskie z G dańskiem n a czele zostały przy zakonie krzyżackim . T w orzył on przez okres ponad dwóch wieków nowe stru k tu ry ad m in istra cyjne, ludnościow o-etniczne (niemieccy osadnicy tak w m iastach, ja k w części osad wiejskich) oraz gospodarcze i kulturalne. D obitnym tego w yra zem było założenie i rozwój kilkudziesięciu m iast n a prawie chełm ińskim , n a czele z Toruniem i C hełm nem (1233 r.).
N ato m iast obszary północnej W ielkopolski (K ra jn a z Naklem ) i K u jaw przeżyły najpierw okres rozbicia dzielnicowego, przy czym szczególnie region kujaw ski ulegał podziałowi n a piastow skie księstwa inowrocławskie i brzeskie (po roku 1267). Ich główne siedziby (Inowrocław i Brześć Kujaw ski) stały się ju ż wcześniej ośrodkam i miejskimi n a prawie m agdeburskim , obok biskupiego W łocławka. Część północna Kujaw inowrocławskich uległa dalszym podziałom aż n a trzy dzielnice piastowskie: inowrocławska, bydgosko-w yszogrodzka i gniewkowska. Dopiero tr a k ta t kaliski z 1343 r. pozwolił n a ich pełny pow rót do Królestwa Polskiego. Ziemie wielkopol skie K rajny i P ałuk (ze Żninem) znalazły się w województwie kaliskim , a Kujaw - w województwie inowrocławskim i brzeskim , ziem ia dobrzyńska stanow iła osobną jednostkę, chociaż w iązana była z K ujaw am i. Stolicam i województw kujaw skich były Inowrocław i Brześć, przy czym w obrębie wojew ództw a inowrocławskiego znalazła się nadgraniczna Bydgoszcz, sie d ziba starostów grodowych, rezydujących n a warownym zam ku nad B rd ą i czuwających nad bezpieczeństwem m iasta. W roku 1346 o trzy m ała o n a od K azim ierza W ielkiego przywilej praw a m agdeburskiego i rozw ijała się jak o ośrodek handlujący z G dańskiem.
W rezultacie drugiego tra k ta tu toruńskiego (Polski z zakonem krzyżackim ) w 1466 r. całość ziemi chełmińskiej z m ichalow ską i Po m orza Nadwiślańskiego wraz z Powiślem (Elbląg i M albork) znalazła się pod w ładzą polską n a okres ponad 300 lat. Ziemie te tworzyły o d tą d tzw. Prusy Królewskie obdarzone szeroką autonom ią, z czasem ograniczoną, z w łasnym Sejmikiem G eneralnym jak o ich reprezentacją stanow ą. P rusy Królewskie podzielone zostały n a trzy województwa: najw iększe pom orskie, chełmińskie i najm niejsze - m alborskie. W wo jew ództw ie chełm ińskim czołową rolę odgryw ał p onad 10-tysięczny T oruń, obdarzony rozległymi przywilejam i przez władców polskich i nadaniam i ziemskimi, obok handlow o-rzemieślniczego G rudziądza - siedziby Sejmiku
G eneralnego Ziem Pruskich. Chełm no stało się w łasnością biskupów chełmińskich.
W pozostałych regionach W ielkopolski, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej u trzy m ał się poprzedni, wojewódzki podział adm inistracyjny, przy czym ukształtow ały się tam powiaty. C ala K rajn a w ram ach w ojew ództw a ka liskiego tw orzyła pow iat nakielski, wschodnie Pałuki ze Żninem - po w iat kcyński; wschodnie tereny wokół Trzem eszna i M ogilna należały do pow iatu gnieźnieńskiego. N atom iast n a Kujawach województwo inowrocławskie dzieliło się n a pow iaty bydgoski i inowrocławski, a wo jew ództw o brzesko-kujaw skie aż n a 5 pow iatów . Ziem ia dobrzyńska - form alnie zaliczana do województwa inowrocławskiego - dzieliła się na trzy pow iaty: dobrzyński, lipnowski i rypiński.
W śród około 30 m iast kujawskich i ziemi dobrzyńskiej czołową rolę odgryw ała od XVI do połowy X V II w. Bydgoszcz (około 5000 mie szkańców), częściowo biskupi Włocławek (około dw utysięczny), głównie dzięki handlow i wiślanem u i rozwojowi rzemiosła; także Inowrocław podtrzym yw ał jeszcze sw oją pozycję gospodarczą, obok adm inistracyjnej.
T ak P rusy Królewskie, ja k Kujawy przeżywały intensyw nie okres reform acji, k tó ra zdołała się jed n ak w wydaniu luterańskim utrzym ać tylko w m iastach pruskich, przede w szystkim w T oruniu i G rudziądzu, m im o postępów kontrreform acji. Spowodowało to ożywienie k u ltu ralne, zwłaszcza w dziedzinie szkolnictwa. O bok kolegiów jezuickich w G rudziądzu, Chojnicach i Toruniu działało protestanckie T oruńskie G im nazjum Akademickie.
S y tu a cja publicznopraw na z roku 1466 została radykalnie zm ieniona w pierw szym rozbiorze Rzeczypospolitej w roku 1772. P rusy Królewskie padły ofiarą zaborczości króla pruskiego Fryderyka II, z w yjątkiem To ru n ia i G dańska, które przetrw ały do drugiego rozbioru. Z ziemi do brzyńskiej Prusy zagarnęły obszary n a lewym brzegu Drwęcy. N astąp iła też aneksja K rajny, części Pałuk i Kujaw z Inowrocławiem i K ruszw icą. O bszar ten nazw ala biurokracja pruska obwodem nadnoteckim . Dawne P rusy Królewskie stały się prow incją P rus Zachodnich; dołączono też do nich obwód nadnotecki. W drugim rozbiorze z roku 1793 pod w ładzą P rus znalazła się także reszta W ielkopolski, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej.
P ew ną zm ianę zdawał się przynieść okres napoleoński, gdy pow stało Księstwo W arszawskie (1807) r.), w którego skład weszła także większość ziemi chełmińskiej z Toruniem oraz K ujawy z Bydgoszczą. Z ziem tych został utworzony d ep artam en t z Bydgoszczą jako jego stolicą.
S tan ten utrzy m ał się tylko do kongresu wiedeńskiego w roku 1815. Przyw rócił on władzę m onarchii pruskiej n a ziemiach Pom o rza Nadw iślańskiego, W ielkopolski i Kujaw zachodnich; n ato m iast część wschodnich Kujaw z W łocławkiem i z ziem ią dobrzyńską sta ła się częścią zaboru rosyjskiego w ram ach K rólestwa Polskiego (Kongresowego). P ó łn o cn a strefa W ielkopolski - K ra jn a i Pałuki oraz K ujawy zachodnie z B ydgoszczą i Inow rocław iem od roku 1815 należały do W ielkiego Księstwa Poznańskiego, przekształconego w roku 1871 w prowincję poznańską. W jego ram ach także utw orzono obwody regencyjne, w tym i bydgoski, którem u podlegały pow iaty również z Kujaw zachodnich i Pałuk. Stolicę regencji ulokowano w rozrastającej się przemysłowo i ludnościowo Bydgo szczy.
N ato m iast władze rosyjskie przyłączyły Kujawy wschodnie z ziemią dobrzyńską do guberni warszawskiej.
Rozwój gospodarczy i cywilizacyjny ziem znajdujących się pod o k u p acją p ru sk ą odbyw ał się szybciej i intensywniej niż n a obszarze północnego K rólestw a Kongresowego, chociaż dążności germ anizacyjne czy rusyfikacyjne były okresowo podobnej intensywności.
P olska O d rodzona w roku 1919 odzyskała najpierw ziemie W iel kopolski i K ujaw zachodnich w wyniku pow stania wielkopolskiego, co potw ierdził tr a k ta t wersalski. Przyznał on także państw u polskiemu okro jo n e P rusy Zachodnie, czyli Pom orze G dańskie i ziemię chełmińską; jednak G dańsk z okręgiem stal się wolnym m iastem . W roku 1920 z odzyskanych ziem Pom orza i ziemi chełmińskiej z m ichałow ską utworzono województwo pom orskie (około 16 400 km 2) ze stolicą w T oruniu - najsilniejszym miej skim skupisku polskości n a tym obszarze. N atom iast większość K rajny i K ujaw y zachodnie z Bydgoszczą i Inowrocławiem należały nadal do wielkopolskiego wojew ództw a nazwanego poznańskim . Wobec likw ida cji regencji, Bydgoszcz s ta ła się tylko siedzibą pow iatu ziemskiego i m ia stem w ydzielonym , podejm ując akcję o przejście do woj. pomorskiego jako stolica. N ato m iast K ujaw y z W łocławkiem i ziem ią dobrzyńską zostały włączone do w ojew ództw a warszawskiego.
Z powodów n a tu ry politycznej - dążności rewizjonistycznych Niemiec i w ram ach „obrony Polskiego Pom orza” - 1 IV 1938 r. nastąpiło wy d a tn e poszerzenie w ojew ództw a pom orskiego. W skład jego weszły jeszcze północne i wschodnie części województwa poznańskiego, części K rajny i Pałuk oraz K ujaw y zachodnie z Bydgoszczą i Inowrocławiem. Z wo jew ództw a warszawskiego przyłączono K ujawy wschodnie z W łocławkiem
i ziem ią dobrzyńską (Lipno i R ypin). Pow stało w ten sposób tzw. W iel kie Pom orze (25 400 km 2), które nadal m iało stolicę w rozw ijającym się T oruniu. Stało się to też powodem ujaw nienia przez Bydgoszcz dążności do przejęcia rangi stolicy Wielkiego Pom orza ze względu n a roz rost ludnościowy (ponad 130 tys.) i walory kom unikacyjne.
D ruga w ojna św iatow a spowodowała częściowe zm iany adm inistra- cyjne jesienią 1939 r. W ram ach hitlerowskiego tzw. O kręgu Rze szy G d a ń sk -P ru sy Zachodnie ze stołecznym G dańskiem znalazły się w większości ziemie poszerzonego województwa pom orskiego, z T oruniem i z Bydgoszczą. N atom iast większość Kujaw zachodnich z Inowrocławiem i cale K ujaw y wschodnie, ale wraz z dalszym i obszaram i Polski środkowej (po K utno i Łódź) znalazły się w ram ach tzw. Okręgu Rzeszy K raj W arty (tj. W ielkopolska) ze stolicą w Poznaniu. Bydgoszcz i Inowrocław stały się siedzibam i regencji. Do regencji bydgoskiej został także włączony T oruń (m iasto i pow iat).
Początek 1945 r. przyniósł usunięcie okupacyjnej władzy niemiec kiej i pow rót władzy polskiej, choć w formie nazwanej P olską Ludową. Przyniosło to poważne zmiany w układzie tery to rialn o -ad m in istracy jn y m nad dolną W isłą i Bałtykiem . W prawdzie w ciągu lutego 1945 r. nastąpiło reaktyw ow anie województwa pomorskiego (W ielkiego Pom orza) ze stolicą w T oruniu, jed n ak trw ały walki o wyzwolenie środkowej i północnej strefy wojew ództw a oraz b. Wolnego M iasta G dańska. Już 17 III 1945 r. stolica wojew ództw a pom orskiego została za spraw ą władz przeniesiona z T o ru n ia do większej i - ja k to oficjalnie uzasadniano - przem ysłow o-robotniczej Bydgoszczy. F ak t ten przypieczętow ał jej „ pom orskość” , co potw ierdzały ty tu ły ukazujących się w niej gazet. W rzeczywistości W ielkie Pom o rze zostało wkrótce n a trw ałe podzielone, gdyż 30 III 1945 r. n astąpiło utw orzenie w ojewództwa gdańskiego z G dańskiem jak o stolicą, przy czym objęło ono także północną część Pom orza po Kościerzynę i S tarogard. N ato m ia st województwo pom orskie ze stolicą w Bydgoszczy objęło tylko południow e obszary Pom orza ze skrawkiem K aszub (region C hojnic i Czer ska), ziemię chełm ińską z michalowską, wielkopolską K rajnę oraz cale K u jaw y z Inowrocławiem i W łocławkiem, obok ziemi dobrzyńskiej.
W roku 1950 do w ojewództwa pomorskiego dołączono z rdzennej W iel kopolski pow iaty mogileński i żniński. Powierzchnia w ojewództwa pom or skiego w roku 1955 wynosiła 21 000 km 2. Ze względu n a przewagę ziem „niepom orskich” i rosnącą szybko w dobie centralistycznej gospodarki stołecznej Bydgoszczy (w roku 1950 ponad 160 000, w roku 1965 już ćwierć
m iliona mieszkańców) nazw a w ojewództwa została w 1955 r. zm ieniona na „bydgoskie” . Miejscowa p ra sa lansować zaczęła zresztą określenie „ziem ia bydgoska” , jak b y nie dostrzegając złożoności i zróżnicowanego składu te rytorialnego województwa.
S y tu acja ta zm ieniła się w roku 1975, gdy w ram ach adm inistracyj nej reform y - przy likw idacji powiatów - z województwa bydgoskiego w ykrojono w ojew ództw a toruńskie i włocławskie. Pierwsze z nich objęło daw ną ziemię chełm ińską i michałowską, a także Nowe M iasto Lubawskie oraz północne fragm enty ziemi dobrzyńskiej n a lewym brzegu Drwęcy (pow ierzchnia około 5350 'km 2). N atom iast województwo włocławskie objęło K ujaw y w schodnie ze stołecznym W łocławkiem oraz większość ziemi dobrzyńskiej (razem około 4400 km 2). W województwie byd goskim p o zo stała jego najw iększa część: południow a strefa Pom orza Nadw iślańskiego, z fragm entem południowych Kaszub (region Swiecia, Tucholi i C hojnic), K ra jn a i wschodnie Pałuki oraz Kujawy zachodnie wraz z okręgiem p o n ad 300-tysięcznej Bydgoszczy (razem 10 350 km 2). Dwa pierw sze w ojew ództw a nawiązywały do swych historycznych korzeni, niew ątpliw ie p o b u d z ając świadomość mieszkańców, co szczególnie było w yraźne w w ypadku T orunia, G rudziądza i Brodnicy, ale i W łocławka.
U tw orzenie w 1998 r. w ojewództwa nazwanego kujaw sko-pom orskim oznacza tery to rialn ie pow rót do pierw otnego województwa bydgoskiego sprzed roku 1975. W skład nowego regionu weszły bowiem ziemie wo jew ództw a bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. Odeszły od niego
tylko fragm enty - najw iększe n a północy (C hojnice z Czerskiem do regionu pom orskiego, czyli gdańskiego) i północnym wschodzie (Nowe M iasto Lu bawskie do regionu w arm ińsko-m azurskiego). Poglądowi, iż je s t to tylko „odnow ione” daw ne województwo bydgoskie, zdaje się przeciw staw iać n a zwa regionu „kujaw sko-pom orski” , k tóry ukazuje lepiej, choć nie w pełni, jego złożoność tery to rialn ą. Składa się bowiem n a nią 5 dawnych ziem lub ich fragm entów : Kujawy, tym razem w całości zjednoczone, podobnie ja k niem al cala ziem ia chełm ińska (z michałowską) i ziem ia dobrzyńska: południow a stre fa P om orza Nadwiślańskiego z częścią Borów Tucholskich (chociaż bez fragm entu południow ych Kaszub, zjednoczonych w woj. po m orskim ); większość K rajn y i w schodnia część Pałuk (po Żnin i Kcynię), wreszcie m ały fragm ent wschodniej W ielkopolski (M ogilno, bez Trzeme szna).
T a złożoność tery to rialn a i ludzka, z jej dziedzictwem dalszej i bliższej przeszłości, zn alazła swój w yraz w ulokowaniu stolicy regionu kujaw
sko-pom orskiego w T oruniu - rezydencji sejmiku samorządowego, i Bydgo szczy - rezydencji wojewody i wydziałów. Jest to n ajdobitniejszym po tw ierdzeniem różnicy między daw nym województwem bydgoskim z lat 1945-1975, a zarazem konsekwencją istnienia, wprawdzie przez niepełne ćwierćwiecze, województw toruńskiego i włocławskiego. Pojaw iły się w yraźne nowe rysy świadomości ich mieszkańców. Niemożliwe okazało się traktow anie ich n a wzór z minionej epoki. W szelkie próby sprow adzenia w ojew ództw a kujaw sko-pom orskiego do dawnej ziemi bydgoskiej sprzed 1975 r. byłyby tu ta j niewłaściwe, o czym zwłaszcza p am iętać powinni dziennikarze i publicyści. A w stolicy wojewody - Bydgoszczy - należałoby zrozumieć, że jej kujaw ski rodowód w niczym nie zagraża „pom orskości” , choć częściowej, regionu, który je s t przykładem złożoności procesów hi storycznych i politycznych nad B rdą, dolną W isłą i Drwęcą.
