Mickiewiczowski Czatyrdah

Stanisław Makowski

Mickiewiczowski Czatyrdah

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 2, 71-89

II. MICKIEWICZIANA

S ta n is ła w Makowski

MICKIEWICZOWSKI CZATYRDAH

Górę t ę znamy w szyscy ze s z k o ln e j l e k t u r y "Sonetów krym­ s k ic h " M ic k ie w ic z a . J e j motyw w y s tę p u je we wspomnianym c y k lu k i l k a k r o t n i e . D z ię k i tem u od p r z e s z ło s t u l a t C z a ty rd a h ż y je w św iadom ości p o ls k ie g o c z y t e l n i k a w k s z t a ł c i e , j a k i n a d a ła mu w y o b ra ź n ia p o e ty .

N ie w i e lu je d n a k ż e m iło śn ik ó w M ic k ie w icz a z d a je s o b ie w p e ł ­ n i sp ra w ę , j a k napraw dę w ygląda r z e c z y w is te z a p le c z e t y c h p oe­ t y c k i c h obrazów , d la c z e g o p o e ta s p o ś ró d w ie lu in n y c h k ry m sk ic h szczy tó w w y b ra ł w ła ś n ie C z a ty rd a h i w j a k i sp o só b je g o motyw w y z y sk a ł w k i l k u s o n e ta c h . O dpow iedzią n a t e p y t a n i a n i e c h b ę ­ d ą p o n iż s z e r e l a c j e , u s t a l e n i a i r e f l e k s j e o p a r te na s p o s t r z e ­ ż e n ia c h i w ra ż e n ia c h z e b ra n y c h w c z a s i e d w u k ro tn ej w y c ie c z k i n a C z a ty rd a h .

W p o ło w ie u b ie g łe g o w ieku J ó z e f B i e l i ń s k i w ę d ru ją c y krymskim s z la k ie m M ic k ie w ic z a in fo rm o w ał o C z a ty rd a h u n a s tę p u j ą c o :

" N a jw y d a tn ie js z ą , c h o c ia ż n i e n a jw y ż sz ą g ó r ą n a Krymie j e s t C z a ty rd a h . P o c h o d z i t o s t ą d , że j e s t on jedynym odosobnionym kolosem w paśm ie g ó r t a u r y d z k ic h , k t ó r e ja k b y je d n ą p o tę ż n ą ś c i a n ą , ś o i ś l e do b rz e g u m o rsk ieg o ró w n o le g łą , c ią g n ą s i ę od B ałak ław y aż do T e o d o z ji. C z a ty rd a h le ż y m iędzy Sym feropolem a A ł u s z tą , b l i ż e j ku t e j o s t a t n i e j . " *

72

-In fo rm a c ja B i l iń s k ie g o zw raca uwagę n a t e cech y C z a ty rd a h u ( w ie lk o ś ć , o d o s o b n ie n ie , p o ł o ż e n i e ) , k t ó r e p rzy k u w ając od daw­ n a uwagę c z ło w ie k a , zadecydow ały o p o p u la r n o ś c i t e j g ó ry .

Pod względem w y so k o ści C z a ty rd a h za jm u je d r u g ie m ie js c e w paśm ie krymskim J a j ł y . Jego w ysokość w ynosi 1525 m. P ie rw sz e ń ­ s tw a u s tę p u je je d y n ie s ą s ie d n ie m u Rom an-koszowi wznoszącemu s i ę 1545 m* ponad poziom m o rza.

P ó ł to r a t y s i ą c a metrów w y s o k o ś c i, t o n ie z b y t w i e l e , a le j e ś ­ l i s i ę zważy, że ła ń c u c h g ó r s k i w y r a s ta t u t a j n ie m a lż e z m orza w ysokość t a p o tę g u je s i ę p r z e z swój bezw zględny c h a r a k t e r . Mi­ mo t o je d n a k , C z a ty rd a h o g ląd a n y n p . z d o lin y A łu s z ty , od po­ ł u d n i a , w ra ż e n ia g ó ry w y s o k ie j n i e s p r a w ia . Jeg o w ysokość n i ­ welowana j e s t bowiem p rz e z w yn o szącą ponad t r z y k ilo m e tr y s z e r o k o ś ć je g o s z c z y tu i j e s z c z e s z e r s z ą , o p a d a ją c ą łagodnym i s k ło n a m i p o d sta w ą. W y n io śle j n ie o o w y gląda C z a ty rd a h od s t r o ­ ny p ó łn o c n e j, od S y m fe ro p o la . Wysokość t e j g ó ry można je d n a k ż e w p e ł n i o c e n ić d o p ie ro z j e j s z c z y t u , a z w ła sz c z a z j e j zach o d ­ n ie g o w ie rz c h o łk a - E k l i z i - b u r u n (w schod n i nazywa s i ę A ngara - b u r u n ) . R o ciąg a s i ę s t ą d r o z l e g ł y , z a ch w y cający w s z y s tk ic h pod­ różników w idok. Na p o łu d n ie w idać l e ż ą c ą w d o le w ie ś I z o b i l n o - j e ( K o r b e k li) a d a l e j A łu s z tę i z le w a ją c y s i ę z niebem b e z m ia r m o rz a . Na zachodnim h o ry z o n c ie s i n i e j e s z c z y t Rom an-kosz, a b l i ż e j r o z c i ą g a j ą s i ę l e s i s t e p a g ó ry s i ę g a j ą c e aż pod B akczy- s a r a j i 3 y m fe ro p o l. Od s tr o n y p ó łn o c n e j w id n ie je w d a l i Symfe­ r o p o l (dawny A k m eczet), a z a nim g i n ą we mgle dawne s te p y Ko­ z ło w a . Na wschód mamy b ie g n ą c y ku T e o d o z ji ( s ły n n e j K a f f i e ) d a ls z y c ią g J a j ł y z a c z y n a ją c y s i ę s ą s ia d u ją c y m z C zatyrdahem sz cz y tem D em erdżi (Kowalem). S p o g lą d a ją c z C z a ty rd a h u o d n o s i s i ę w r a ż e n ie , n a co zw raca uwagę w ie lu pod różników , że c a ły Krym le ż y jakg d y b y u je g o s t ó p . 2

P rz y d o b ry ch w arunkach a tm o s fe ry c z n y c h w idać s t ą d ró w n ie ż z a c h o d n i b rz e g Krymu i E u p a to r ię (G ezlew , K ozłow ) o ra z s te p y p e r e k o p s k ie . I o d w ro tn ie : z ty c h m i e j s c , n i e mówiąc n p . o C

zu 73 zu

-f n t - k a l e , można d o s tr z e c w y ła n ia ją c y s i ę z ciem n eg o, l e s i s t e g o h o ry z o n tu w k s z t a ł c i e s z a r o - n i e b i e s k i e g o , p o d łu żn eg o pasma s z c z y t C z a ty rd a h u .5 R ozpow szechnione n a to m ia s t p r z e z M ic k ie ­ w ic z a m niem anie, że C z a ty rd a h "n ajw y ższy w paśm ie g ó r krym - s k ic h d a 3® w id z ie ć z d a le k a , n i e a a l n a 200 « « r a t" « c z y l i ponad 200 km, g r z e s z y pewną p rze sa d ą «

D obra w id o czn o ść C z a ty rd a h u w ynika s t ą d , że j e s t on jedynym w z n ie s ie n ie m g ó ru jący m n a tym o d c in k u J a j ł y , a je g o n a g i , wy­ m yty deszczem w apienny s z c z y t w y ra ź n ie o d c in a s i ę od s ą s i e d ­ n i c h w z n ie s ie ń p o k ry ty c h la s a m i. W z a l e ż n o ś c i od p o ry d n i a , po­ gody i o d l e g ł o ś c i s z c z y t t e n z m ie n ia sw oje k o lo ry « W pełnym s ło ń c u l ś n i n i e s k a z i t e l n ą b i e l ą . 0 z a c h o d z ie p r z y b i e r a barwy z ł o t e i f io le to w e « Obserwowany z a ś z o d d a le n ia p r z e s ł o n i ę t y p r z e z r o c z y s tą m g ie łk ą , ma k o l o r l i l i o w o - s z a r y . Od s t r o n y B a k c z y s a ra ju c z y A łu s z ty C z a ty rd a h r y s u j e s i ę j a ­ ko p o tę ż n y masyw o p o r o s ł e j la se m , s z e r o k i e j , ła g o d n e j p o d s ta ­ w ie o ra z nag im , o r e g u la r n y c h k o n tu ra c h s z c z y c ie p rz y p o m in a ją ­ cym swoim k s z ta ł te m t r a p e z , a lb o d ł u g i , r o z p i ę t y w zdłuż l i n i i w sc h ó d -za c h ó d , nam iot« Z te g o t e ż w zg lęd u s t a r o ż y t n i n a z y w a li go Trapezem , a T a ta r z y C z a ty r-d a h e m , c z y l i G órą-nam iotem ( c z a - t y r - n a m io t, dah - g ó r a ) .

W rażenie o r y g in a l n o ś c i s p ra w ia C z a ty rd a h ró w n ież p r z e z swo­ j e p o ło ż e n ie « J e s t g ó rą s t o j ą c ą sam o tn ie« Wygląda ja k wyspa o d c i ę t a od o k o lic z n y c h , n iż s z y c h w z n ie s ie ń strom ym i i g ł ę b o k i ­ m i bohazam i ( p r z e łę c z a m i) : od zach o d u d o l i n ą r z e k i Almy od południo w ego B a g u g a n u - ja jły (O jca g ó r ) p r z e ł ę c z ą k e b ic k ą (Ke- b i t - b o h a z ) , a od w schodu, od pasma Demerdży p r z e ł ę c z ą A n g a rsk ą (A n g a r-b o h a z ) . U w schodniego podnóża g ó r y , n ie d a le k o m ie js c a zwanego A jan b i e r z e w g r o c ie sw ój p o c z ą te k r z e k a S a l h ir « J e j d o l i n ą p ro w a d z i odw ieczny s z l a k z S y m fero p o la n a p o łu d n io w y b r z e g Krymu, do A łu s z ty i J a ł t y . D la te g o t e ż każdy z p o d ró ż u ­ ją c y c h po Krymie s t y k a s i ę z C zatyrdahem n i e j a k o z k o n ie c z n o ś ­ c i« S tą d t e ż t y l e o nim wzm ianek w r e l a c j a c h z p o d ró ż y .

74

-Do te g o t r a k t u , k t ó r y j e s t d z i s i a j a s f a l to w ą a r t e r i ą ( k u r ­ s u j ą te d y t r o l e j b u s y z S y m fe ro p o la do J a ł t y ) , C z a ty rd a h u s y tu o ­ wany j e s t wschodnim bokiem tra p e z u « P o d e jś c ie o t e j s tr o n y n a je g o s z c z y t , p o d ob n ie j a k od s t r o n y z a c h o d n i e j, j e s t b a rd z o t r u d n e . N a j ła t w i e j d o stę p n y j e s t od p ó łn o c y lu b p o łu d n ia , N a j­ k r ó t s z ą , k ilk u g o d z in n ą w y c ie c z k ę można z o rg a n izo w a ć s z la k ie m prowadzącym z p r z e łę c z y A n g a r s k ie j p r z e z bukowo-dębowy l a s do s i o d ł a s z c z y tu od s t r o n y p o łu d n io w e j. N a jc ie k a w ie j je d n a k p r z e d s ta w ia s i ę C z a ty rd a h od północy* W y b ie ra ją c s i ę n a c a ło d z ie n n ą wędrówkę z m ie js c o w o ś c i P ie r e w a l- n o je (A n g a ra ), a lb o H ram om oje ( J a n k o j ) ma s i ę o k a z ję o b e jr z e ć d o k ła d n ie w s z y s tk ie t r z y je g o c z ę ś c i sk ła d o w e » l e s i s t e zb o c za fo rm u ją c e p od staw ę g ó r y , r o z c i ą g a j ą c y s i ę n a d n im i s z e r o k i płaskow yż s ta n o w ią c y j e j p ie w s z ą k o n d y g n a c ję i zam ykający go od s t r o n y p o łu d n io w e j w ła ściw y s z c z y t . J e s t t o s t a r a t r a s a t u ­ r y s t y c z n a , k t ó r ą n a jp ra w d o p o d o b n ie j p r z e m ie r z y ł ró w n ież M ic k ie ­ w ic z .

"Nic w ięc dziw nego - ja k p i s z e G erstm an - że s ta k im z a ­ chwytem c C z a ty rd a h u mówi, że go nazywa "m inaretem ś w i a ta ” , bo od p ó łn o c n e j s tr o n y r z e c z y w iś c ie g ó ra j e s t im p o n u ją c a . N aj­ p r ę d z e j porównać j ą m ożna, co do k s z t a ł t u s t r z e l i s t e g o , ze Świ- n i c ą w T a tr a c h , z t ą t y l k o r ó ż n i o ą , że C z a ty rd a h w ię c e j wy­ s z c z e r b io n y , a p r z e z sam ś ro d e k od s z c z y t u do d o łu wymyły w nim wody g łę b o k i ż l e b . N a jw s p a n ia le j p r z e d s ta w ia s i ę od s t a c j i p o c z to w ej T a u s z a n -b a z a r w o d d a le n iu 20 w i o r s t od południow ego b rz e g u m o rs k ie g o . M iejsco w o ść t a le ż ą c a n ie d a le k o P le re w a ln e ? ' d z i s i a j ju ż n i e i s t n i e j e . P a t r z ą c znad b rz e g u południow ego w A łu s z c ie n a t ę g ó r ę , n i e można m leć w y o b ra ż e n ia o j e j k o n f ig u ­ r a c j i . Wydaje s i ę j a k j a k i ś o lb rz y m i k u f e r pakunkowy, a p o n ie ­ waż w ła ś n ie po r a z p ie rw s z y od s t r o n y p o łu d n io w e j z o b a c z y liśm y C z a ty rd a h , tru d n o nam b y ło z ro z u m ie ć , j a k go p o e ta m ógł porów­ n ać z m in a re te m .5

75

-n i e początkow o pięk -n ym i bukowymi la s a m i k a rło w a c ie ją c y m i w m ia­ r ę z w ię k s z a n ia s i ę w y s o k o ś c i. N a s tę p n ie k rę ty m i ś c ie ż k a m i p r o ­ w ad zi po strom ym zb o czu g ó ry n a j e j p ie rw s z ą k o n d y g n a c ję - s z e r o k i płaskow yż« J e s t t o ła g o d n ie p o fałd ow ana h a l a ( d łu g a ok« 6 km«t s z e r o k a ok« 3 km«) o le k k o w z n ie sio n y c h b o k ach , p r z e c i ę t a w zdłuż s z e r o k ą , n ie fo re m n ą b ruzdą« Ten w apienny płaskow yż po­ k ry w a ją m ie js c a m i z ie l o n e ł ą k i , t u i ówdzie p o r a s t a go k a r ł o ­ w aty l i ś c i a s t y l a s lu b p e łz a ją c e po k a m ie n ia c h ja ło w c e . Domi­ nującym je d n a k ż e elem entem je g o p e jz a ż u s ą m alo w n icze, p rz y p o ­ m in a ją c e z a o ra n e p o l e , ró w n o le g łe kam ienne g rzę d y c ią g n ą c e s i ę n i e j e d n o k r o t n ie po k i l k a d z i e s i ą t m etrów . Rzeźbę t e r e n u u ro z m a i­ c a j ą l i c z n e k rasow e z a p a d lin y . W zw iązku z tym w w ie lu m i e j ­ s c a c h owa p ł y t a s p ra w ia w ra ż e n ie ja k ie g o ś k siężycow ego k r a j o b ­ r a z u . K a ro l K aezkow ski, z w ie d z a ją c y o s o b liw o ś c i Krymu w tym samym ro k u oo i M ic k ie w ic z , w z ią ł rz e c z y w iś c ie owe " k r a t e r y "

g

z a p o z o s t a ł o ś c i po j a k i c h ś w y g asły ch w u lk an ach . O cz y w iśc ie n io b a r d z i e j m y ln eg o. Owe n ie fo re m n e l e j e p o w sta ły bowiem n a m ie js c u z a p a d n ię ty c h g r o t i s ą z ja w isk ie m typowym d l a w s z y s t - k i c h krasow ych f o r m a c j i . Na d n ie owych z a p a d l in , p o d o b n ie z r e s z t ą ja k w w ie lu p ó łn o cn y ch załom ach w łaściw ego s z c z y t u , n i e j e d n o k r o t n ie aż do c z erw c a l e ż y ś n i e g . 7

Na t e j k o n d y g n a c ji C z a ty rd a h u , w zdłuż w spom nianej śro d k o w ej b r u z d y , z n a jd u j ą s i ę w e j ś c i a do l ic z n y c h podziem nych k o r y ta r z y i j a s k i ń s ta n o w ią c y c h je d n ą z a t r a k c j i t e j g ó ry w spom inanej c z ę s t o p r z e z p o d ró żn ik ó w .

" D a le j, n a d r u g i e j k o n d y g n a c ji C z a ty rd a h u s p o ty k a s i ę w ś c i a n i e je g o w g łę b ie n ie z pionowym otworem , k t ó r y T a ta r z y n a ­ z y w a ją s t u d n i ą b e z d e n n ą , T u p s is - k a s s a ł« J e s t t o r z e o z y w iś c ie b ezd en n a p r z e p a ś ć , n a k t ó r e j dno rz u c o n y kam ień s p a d a z a le d w ie po p i ę t n a s t u sekundach« S tu d n ia t a łą c z y s i ę ze źró dłem S a l h i - r y j w rzucone bowiem do n i e j k a w a łk i drzew a z wodą ź r ó d ł a wy­ p ły w a ją .

J e s z c z e w y żej n a p o ty k a s i ę dw ie ciek aw e n a d e r p i e c z a r y , z k tó r y c h p ie w s z a zowie s i ę C h ło d n ą , d ru g a z a ś p i e c z a r ą T y s ią c a głów (S uuk-koba i B in b a s z - k o b a ). P ie rw sz a j e s t ogromnym w g łę ­ b ie n ie m , d a le k o r o z p o ś c ie r a ją c y m s i ę w ł o n i e C zaty rd ah u « Ma

76 -ś c ia n y p rz e c u d n ie u b ra n e w kolumny s t a l a k t y t o w e , j e z i o r a r o z ­ l e g ł e i ta je m n ic z e z a ła m k i ś c i a n n a j f a n t a s t y c z n i e j u k ł a d a j ą c e s i ę . D ruga w ew nątrz p o k r y ta j e s t s to s a m i s z k ie le tó w i c z a s z e k ta je m n ic z e g o p o o h o d z e n ia , w e jś c ie ma n a d e r w ą sk ie i p r z y k r e ” .8 N ieco n a zachód od ty c h p i e c z a r z n a jd u je s i ę s u c h a i p r z y ­ t u l n a g r o t a D ługa w ykorzystyw ana p r z e z tu ry s tó w ja k o m ie js c e noclegow e w c z a s i e dwudniowej w y c ie c z k i n a s z c z y t . In n e , m n ie j­ s z e g r o t y , w y s tę p u ją c e w oałym masywie C z a ty rd a h u , n o s z ą n a s o b ie ś la d y p rz y s to s o w a n ia do p o tr z e b lu d z k i c h . S łu ż y ły one c z ło w ie k o w i p rz e z w ie le s t u l e c i ja k o m ie s z k a n ia a lb o ja k o m ie j­ s c a r e l i g i j n e g o k u l t u .

P ołu dn iow ą s t r o n ę p ł y t y , n a c a ł e j j e j s z e r o k o ś c i zamyka s tro m ą ś c i a n ą w ła ściw y s z c z y t C z a ty rd a h u , u k ła d a ją c y s i ę w po­ dobne a l e b a r d z i e j b o g a te i m alow nicze k r a j o b r a z y . Obok s p i ę t ­ rz o n y c h zwałów w a p ie n i tw o rz ą c y c h t u i ów dzie k i lk u n a s to m e tr o ­ w ej w y so k o śc i g r z b i e t y , obok k rasow ych z a p a d l i n , s p o ty k a s i ę t u n ie s p o d z ie w a n ie p ię k n e g ó r s k ie łą k i » nazywane p rz e z T atarów j a j ł a m i , c z y l i p a s tw is k a m i, od k tó r y c h w z ię ło nazwę c a ł e pasmo g ó r krym skich« Na owych j a j ł a c h do d z i ś z b i e r a s i ę s ia n o o ra z w ypasa bydło« W n ie k t ó r y c h m ie js c a c h , g d z ie woda p o d c h o d z i pod w ie rz c h , tra w a z a s k a k u je sw o ją b u j n o ś c i ą i s o c z y s t ą z i e l e n i ą . Y/śród n i e j n a p rz e ło m ie w r z e ś n ia i p a ź d z i e r n i k a k w itn ą l i l i o w e k ro k u sy i z ł o t e j a s k r y . W m ie js c a c h m n ie j w ilg o tn y c h k rz e w i s i ę b u j n ie ró ż n o r a k a r o ś l i n n o ś ć w ysokogórska« Nad łą k a m i b r z ę ­ c z ą owady« Spod nóg r a z po r a z p i e r z c h a j ą p o ln e myszy« Nad głow ą s z y b u ją m a j e s ta ty c z n i e o r ł y i j a s t r z ę b i e .

S z c z y t C z a ty rd a h u i je g o r z e c z y w is tą a tm o s fe r ę t r a f n i e p rz e d s t a w i ł A n to n i N o w o s ie ls k i:

"W ie rz c h o łe k g ó ry tw o rz y m ałą d o l i n ę . Pomimo t o , że b y ły t o p ie rw s z e d n i m ie s ią c a c z e rw c a , t u w w ie lu m ie js c a c h l e ż a ł y szm aty ś n ie g u ) tam , g d z ie on s t o p n i a ł , z i e l e n i a ł a tra w a i kw ia t y p i e r w i o s n k i, ja k w m arcu . J e d n a kraw ędź d o lin y w y sta w a ła ja k b alk o n } t u o p a r łs z y s i ę , odpoczywałem p a t r z ą c n a c a ły p r a ­ w ie Krym ś r e d n i , aż do g r z b i e t u J a j ł y , k t ó r a t r o c h ę z a k ry w a ła s o b ą połud n iow e w ybrzeże półwyspu« £ « « •] W ie c ie , k to b y ł z n a

77

-ml t u , t u pom iędzy niebem i morzem? Może o r ły p o w ie trz n e ? Myś­ l i w ie s z c z e ? P io ru n y z ł o t e ? Może s y lf y ? F e i? N ie , o to s ta d o owiec i m łody T a t a r - p a s t u c h " .5

Inny n a s z l i t e r a t , Edmund C h o je c k i, o p i s a ł sw o ją w y c ie c z k ę pro w adzącą n a s z c z y t C z a ty rd a h u od s t r o n y p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j n a s tę p u ją c o :

"Minąwszy d o l in ę S a l g i r i K i z i ł - k h i r , c z y l i Czerwone g ó r y , t a k nazwane od s ł o ń c a , k t ó r e zach o d ząc z ł o c i j e o s t a t n i m i p r o ­ m ie n ia m i i n a d a je czerw o n ą barw ę, wchodzimy w pasmo g ó r p o łu d ­ niow ego b rz e g u g ę s to k rza k a m i z a r o s ł e i u b ran e w odw ieczne d ę ­ by i bukowe l a s y . [ • • • ]

P o w o li d ro g a c o ra z b a r d z i e j p n ie s i ę do gó ry i je s te ś m y ju ż u s tó p C z a ty rd a h u . S tą d p o s tę p u ją c ku w ie rz c h o łk o w i, r o ś l i n n o ś ć s t a j e s i ę c o r a z b a r d z i e j s ł a b ą , d ro g a z m iękką murawą p o r o s ł e j z a cz y n a być s k a l i s t ą i p r z y k r ą . Odłamy s k a ł , gdyby r o ś l i n y n a w io sn ę , w ykluw ają s i ę z z ie m i i p i ę t r z ą c o ra z w yżej ku s z c z y t o ­ w i g ó r y . [ • . . ]

W i s t o c i e g ó ra t a uważana w p r z e c i ę c i u p r z e d s ta w ia d o k ła d - n i e f i g u r ę zwaną w m atem atyce tra p e z e m . K s z t a ł t C z a ty rd a h u z b l i ż a s i ę b a rd z o do g ó ry S t o łu n a p rz y lą d k u D o b rej N a d z ie l po­ ł o ż o n e j . M ieszk ań cy Krymu ró w n ie ja k i P rz y lą d k a u w a ż a ją z a n ie c h y b n ą p rz e p o w ie d n ię d e sz c z u z b i e r a n i e s i ę chmur na w i e r z ­ ch u g ó r y . D o s z e d łs z y do połowy C z a ty rd a h u , d ro g a s t a j e s i ę z u ­ p e ł n i e p r z e p a ś c i s t ą , n i e w id ać żadnego ś la d u ś c i e ż k i i c h c ą c w e jś ć n a w ie r z c h o łe k , t r z e b a d ra p a ć s i ę ro z p a d lin a m i w s k a l e . R o ś lin y w id o o z n ie k a r ł o w a c ie j ą , ju ż t y l k o g d z ie n i e g d z i e p e łz a j ą po z ie m i m ałe 1 pokrzyw ione j o d ły [ w ła ś c . ja ło w c e ] , n a r e s z ­ c i e z a cz y n a s i ę k r ó le s tw o mchu i s l a n d z k ie g o i po t r z e c h g o d z i­ n a c h p rz y k re g o w stęp o w an ia p o d ró ż n i d o s t a j ą s i ę n a r e s z c i e n a s z c z y t C z a ty rd a h u . Tam je d n a c h w ila , je d e n r z u t oka d o k o ła , s w o iś c ie w yn agrad za w s z y s tk ie t r u d y m ęc z ą ce j p o d ró ż y . [ • . . ]

Tymczasem, gdy n a w ie rz c h o łk u g ó ry j a ś n i a ł a n a j p i ę k n i e j s z a p o go da, pod nogam i o b ło k i z a c z ę ły s i ę s k u p ia ć , c ie m n ie ć , f a ł ­ dować, t ł o c z y ć je d n e n a d r u g ie i p o w s ta ła z a c i ę t a m iędzy n im i w a lk a . K ilk a ś w ie tn y c h b ły s k a w ic , gromowych h e ro ld ó w , p r z e d a r ­ ł o c z a r n e chm ury, z a n im i t u ż w ś la d y w ypadło k i l k a p io ru n ó w , l u n ą ł d e s z c z r z ę s i s t y , z e rw a ła s i ę s t r a s z n a b u r z a , a s z c z y t C z a ty rd a h u , ja k c z ło w ie k w ie lk ie g o d u c h a , ze spokojnym czołem p o g lą d a ją c y n a b u rz e i zam ęty ś w i a ta , b ł y s z c z a ł ła g o d n ie o św ie­ cony p ro m ie n ia m i s ło ń c a . [ • • • ]

Z w ie rz c h o łk a C z a ty rd a h u s c h o d z i s i ę d ro g ą nad zw y czaj s t r o ­ mą n a m ałą p r z e s t r z e ń p ł a s k ą , g d z ie p o d r ó ż n i z w ie d z a ją o b s z e r ­ n ą j a s k i n i ę [C h ło d n ą] z a k r y t ą od w e j ś c i a k rza k a m i ja ło w c u .G łę ­ b o k o ść t e j j a s k i n i n i e j e s t d o ty c h c z a s nikom u wiadomą: T a ta r z y u trz y m u ją , że r o z c i ą g a s i ę n a k i l k a w i o r s t we w n ę tr z n o ś c ia c h gó­ ry } p ro m ie n ie s ło ń c a n ig d y tam n i e d o c h o d z ą, a ś n ie g 1 l ó d l e ­

- 78

ż ą p r z e z c a ł e l a t a . S tą d przeb y w szy n a prawo p r z e s t r z e ń s k a l i ­ s t ą i n a je ż o n ą złom am i g r a n i t u 0 3 , w id ać p r z e p a ś ć z wąskim otworem ja k w s t u d n i . Dna n i e podobna d o j r z e ć , s ą d z ą c je d n a k po r z u c a n iu k a m ie n i, k t ó r e d łu g o s p a d a j ą o d b i j a j ą c s i ę o s k a ­ ł ę , p rz e p a ś ć m u si być p rz y n a jm n ie j n a 1000 s t ó p g łę b o k ą " .* 0

C z a ty rd a h o ta o z a mnóstwo le g e n d i w ie r z e ń . W sz y stk ie one p o d k r e ś l a j ą ta je m n ic z o ś ć , g r o z ę , a lb o ś w ię to ś ć t e j g ó r y . Jedno z podań o g r o c ie T y s ią o a głów w y ja ś n ia , że z n a jd u ją c e s i ę w n i e j s z k i e l e t y s ą s z c z ą tk a m i dawnych m ieszkańców Krymu, k tó r z y c h ro n iw sz y s i ę t u p rz e d obcymi n a je ź d ź o a m i a lb o zbuntowanym i n ie w o ln ik a m i z o s t a l i p r z e z n i c h żywcem p o g r z e b a n i .

In n a le g e n d a z w iązan a z C zaty rd ahem , a z a p is a n a p r z e z Cho- je c k i e g o , opow iada o c h a n ie krym skim , M ehmeoie, k t ó r y c h c ą c do­ c z e k a ć s i ę u p ra g n io n e g o potom ka w sz e d ł w k o n ta k t ze z ły m i du­ c h am i. Potomek z a ś ów, lu b u ją c y s i ę od d z ie c iń s t w a w o k r u c ie ń ­ s tw a c h , o trz y m a ł od u m ie ra ją c e g o o j c a p o le c e n ie u d a n ia s i ę o p ó łn o c y na zb ocze C z a ty rd a h u , do wąwozu S ia h - d e r e (C zam y -w ą - w ó z), g d z ie ów duch m ia ł s p e ł n i ć je d n o je g o ż y c z e n ie .Ż y c z e n ie m m łodego ch an a H u s s e in a b y ło o c z y w iś c ie p o s ia d a n ie n ie z m ie r z o ­ n y ch i l o ś c i z ł o t a . S z a ta n , u k ry w a ją c y s i ę pod p o s t a c i ą d e rw i­ s z a , ż y c z e n ie t o s p e ł n i ł i w s k a z a ł chanow i w je d n e j z r o z p a d ­ l i n C z a ty rd a h u n ie w y c z e rp a n ą z ł o t ą ż y ł ę . W ybierane z n i e j b o ­ g a c tw a mogły być p rz e z n a o z o n e je d y n ie n a z b ro d n ie i w o jny . Tak s i ę t e ż d z i a ł o . Pewnego r a z u z d a r z y ło s i ę je d n a k , że c h a n zgu­ b i ł n a C z a ty rd a h u kaw ałek z ł o t a , k t ó r e z n a l a z ł a cu d zo ziem sk a d ziew czy n a 1 p r z e z n a c z y ła je w B a k c z y s a r a ju n a w y k u p ie n ie z j a ­ s y r u swego o j c a . K iedy po tym f a k c i e c h a n p r z y b y ł w b u r z liw ą noc po nowe z ł o t o , ta je m n ic z e r ę c e s c h w y c iły go n ie s p o d z ie w a - n i e , u d e r z y ł p i o r u n . C z a ty rd a h z a p a d ł s i ę i p o g r z e b a ł w swoim w n ę trz u z łe g o c h an a i je g o z ł o t o d a j n ą k o p a l n i ę . Na m ie js c u tym p o z o s ta ł y je d y n ie b e z ła d n e zw ały s k a ł . 72

I n n ą j e s z c z e le g e n d ę , o św iecącym b u ku , z a p i s a ł K aczkow ski! "N ie dochodząc w ie rz c h o łk a C z a ty rd a h u p ię k n e drzew a bukowe r o s n ą . Jed n o z n i c h p r z e n o s i b u j n o ś o i ą w s z y s tk ie in n e . Na nim

79

-t o w nocy ma s i ę pokazywać czerw ony p ło m ie ń , ażeb y p o d r ó ż u ją ­ cemu lu b b łąd zącem u d ro g ę o ś w i e t l i ć 1 do o b s z e rn y c h g a ł ę z i bu­ ku sk ie ro w a ć je g o k r o k i " •

Koty« św ie cą c e g o buku n a C z a ty rd a h u w iąże s i ę z krym ską l e ­ g endą o p ię k n e j o z e r k i e s c e , Z e r f i , k t ó r ą tę d y prowadzono do h a

-43 rem u w Bakc « y a a r a ju . D z ię k i wspomnianym w a l o r o m C z a ty rd a h w y ró ż n ia s i ę s p o ś ró d in n y c h , p i ę k n i e j s z y c h n i e j e d n o k r o t n ie szczy tó w k ry m sk ich (n p . A j - P e t r i ) i o d d a w n a n a l e ż y do czołow yoh a t r a k o j i t u r y s t y c z ­ n y c h . O toczony l e g e n d a m i , o d z r* c z a ją o y s i ę o ry g in aln y m k s z t a ł ­ tem , usytuow any p rz y r u o h l ' z la k u pobudza lu d z k ą w yo braź -n l ę . Nic w ięc d ziw -n eg o , m ow ał on ró w n ież M ic k ie w ic z a , k t ó r y o g l ą d a ł go a <* j t , o g l ą d a ł o ró ż n y c h p o ra o h d n i a i n o c y . Pod" ,xkość i k o lo r y s ty c z n ą zm ie n n o ść. D e p ta ł je g o s" ^ r o z t a o z a j ą c e s i ę s t ą d w i d o k i . 0 t y c h l i o z P ' j d n y c h k o n ta k ta c h z C zatyrdahem ś w l a d o z y m .i n . 7 j j . L e lew ela z 7 /1 9 s t y c z n i a 1827 r . ("d e p ­ t a ł ^ ^ C z a ty rd a h u ” ) o r a z p r z y p is y do V-go s o n e tu : „cy rd ah . N ajw yższy w paśm ie g ó r k ry m sk ic h n a b rz e g u po­ powymi d a je s i ę w id z ie ć z d a le k a , n ie m a l n a 2 0 0 w e r s t , z

ożnych s t r o n , w p o s t a o i o lb rz y m ie j o h o u ry sinaw ego k o l o r u ” . "W iarzch o k k i C z a ty rd a h u po s a o h o d z ie s ło ń o a , sk u tk ie m o d b i­ j a j ą c y c h s i ę p ro m ie n i p rz e z o z a s j a k i ś z d a j ą s i ę być w o g n iu ” .*

Ten m a t e r i a ł o b se rw ac y jn y p r z e tw o r z y ł p o e ta w t r z e c h s o n e ­ t a c h : "Widoku g ó r ze stepów Kozłowa" C z a ty rd a h u ? " P ie l g r z y m ie " . Motyw C z a ty rd a h u w p ro w ad ził ró w n ież do obydwu sonetów w ią ż ą - oyoh s i ę te m a ty c z n ie s A ł u s s tą . P o s łu ż y ł s i ę w ięc nim a ż p i ę ­ c i o k r o t n i e .

" W i d o k g ó r z e s t e p ó w K o z ł o w a " . P ie rw o tn y t y t u ł te g o s o n e tu : "Na C z a ty rd a h u w id o k . - W s t e p i e z a Kozłowem" 15 w s k a z u je , ż e tw orzyw a do ta je m n ic z e g o o b ra z u C z a ty rd a h u d o s ta r o z y ły w tym wypadku p o e c ie w r a ż e n ia o d b ie r a n e w c z a s i e w ędrów ki p ro w a d z ąc e j z E u p a t o r i i (K ozłow a) w k ie r u n k u

80

S y m fe ro p o la o sy B a k c z y s a r a ju , k t ó r a m ia ła m ie js c e praw dopodob­ n i e w k ró tce po w ylądow aniu n a Krymie* J e j t r a s a p ro w a d z iła p r z e z s te p y Kozłowa, k t ó r e w końcu XIX w* w y g lą d a ły j e s z c z e n a ­ s tę p u j ą c o :

"S te p y Kozłowa t o ró w n in a t a k a sama j a k n a p o łu d n iu R o s j i , może tr o o h ę w ię c e j f a l i s t a , a l e r o z p a c z n ie p u s t a , pozbaw iona w s z e lk i e j z i e l e n i , k a m i e n is t a , o z e r w o n o - g l in i a s t a , sp a lo n a « G d z ie n ie g d z ie w id ać k ę p k i m a c ie r z a n k i, w ilc z o m le c z , ru m ia n ek d z i k i i p i o łu n , w sz y stk o ró w n ie s p a lo n e ja k ziem ia« Oko n i e ma n a czym s p o c z ą ć . Co n a jw y ż e j g d z ie ś w d a l i zauważyć można po­ j e dyńcze s t e r c z ą c e z rę b y ś c i a n , k a w a łk i murów z k a m ie n ia , ko­ m iny domów, k t ó r e w y r a s t a j ą w p ro st z z ie m i. To r u in y s i e d z i b

lu d z k ic h porzuoone n a z a w s z e " .^

N ie s te p y je d n a k ż e , k tó r y c h motyw w y z y sk a ł p o e ta w s o n e c ie o tw ie ra ją c y m k ry m sk i c y k l , a l e w id n ie ją c y z d a ła ta je m n ic z y Cza- t y r d a h z a fa sc y n o w a ł tym razem je g o w y o b raźn ię* B e z p o śre d n ie w r a ż e n ia i o b s e rw a c je , sp ra w d z a ln e je s z c z e d z i s i a j , u l e g ł y w s o n e ta c h a rty s ty c z n e m u p r z e tw o r z e n iu , s w o i s t e j l i t e r a c k i e j de­ f o r m a c j i . P o e ta bowiem n i e s t a r a ł s i ę t u opisyw ać C z a ty rd a h u w potocznym ro z u m ie n iu te g o sło w a , n i e p ró b o w a ł naw et s tw a rz a ć o b r a z u , k tó r y możnaby e m p iry c z n ie z w e ry fik o w a ć . O p eru jąc za ­ c z e r p n ię ty m i z r z e c z y w i s to ś c i motywami k o nty nuo w ał n a to m ia s t w yolbrzym iony i f a n t a s ty c z n y o b ra z g ó r y , o b ra z podporządkow any

o k reślo n y m , innym w każdym s o n e c i e , z a ło ż e n io m .

"Widok g ó r skomponował n a z a s a d z ie z e s t a w i e n i a dwu r e l a ­ c j i o C zaty rd ahu * P ie lg rz y m a i je g o k rym skiego p rzew o d n ik a M ir-z y ( c z y l i t a t a r s k i e g o s z l a c h c i c a ) . P ie lg rz y m o g lą d a w y ła­ n i a j ą c y s i ę z g r a n a to w e j z i e l e n i la s ó w , o k r y ty n i e b i e s k ą m głą t r a p e z o i d a l n y s z c z y t C z a ty rd a h u z d a l e k a . P a tr z y je d n a k ż e n a n ie g o p o d o b n ie , j a k p a t r z y l i w k i l k a d z i e s i ą t l a t p ó ź n ie j f r a n ­ c u s c y i m p r e s j o n i ś c i n a k a t e d r ę w C h a r t r e . Za każdym razem w i­ d z i g ó rę i n a c z e j , a w ła ś c iw ie w id z i z a każdym razem w o g ó le co in n e g o . Jeg o w i z ja uwarunkowana z r e s z t ą p r z e z obserwowany p rz e d m io t p r z y b i e r a k o le jn o k s z t a ł t y : p o sta w io n e g o " ś c i a n ą mo­ r z a lo d u " , a n i e l s k i e g o t r o n u o d la n e g o "z zam rożonej chmury','

81

o lb rz y m ie g o muru p r z e g r a d z a ją c e g o n ie b o s k ło n , a n a s tę p n ie * "po ż a r u C a ro g ro d u " i " l a t a r n i " , k t ó r ą A lla h o ś w i e t l i ł n i e b i e s ­ k ie s z l a k i " ż e g lu ją c y m św iato m ".

A w ięc n a jp ie r w o d n o s i w ra ż e n ie n ie n o rm a ln y c h rozm iarów s i - n a w o - s z a r e j b r y ł y , a potem ja k i e g o ś ź r ó d ł a św iecąceg o n a c a ł y w sz e c h św ia t o g n ia . Mamy w ięc t u p i ę ć k o le jn y c h obrazów te g o s a ­ mego p r z e d m io tu . P ię ć k o le jn y c h w i z j i o c h a r a k te r z e h i p e r b o - liczn y m s k o n tra s to w a n y c h ze s o b ą p r z e z odmienne w ła ś c iw o ś c i f i ­ zyczne i wzrokowe t a k i c h motywów j a k : m o rz e -ló d , chm ura, m ury, a z d r u g i e j s t r o n y : p o ż a r , l a t a r n i a . Ten z e s p ó ł ob razó w -w rażeń i i c h n i e b i e s k i o potem z ł o t o - o g n i s t y k o l o r y t o p a r ty j e s t n a a u te n ty c z n y c h r e a l i a c h . C z a ty rd a h t a k r z e c z y w iś c ie n i e j e d n o ­ k r o t n i e w y g lą d a . N ie s ą t o je d n a k ż e o b ra z y r e a l i s t y c z n e . P o e ta k s z t a ł t o w a ł je t u r a c z e j w k o n w e n c ji b a ś n io w e j w yw odzącej s i ę ze s t y l i s t y c z n e j t r a d y c j i l i t e r a t u r y o r i e n t a l n e j o p e r u j ą ­ c e j t a k c h ę tn i e h i p e r b o l ą . W ła ś c iw o ś c i te g o s t y l u o b j a ś n i ł wów­ c z a s J ó z e f Sękow ski n a s tę p u j ą c o : " H ip e rb o la t a k j e s t w rodzoną i k o n ie o z n ą o k r a s ą s t y l u w sch o d n ieg o , j a k u n a s moc i d o k ła d n o ś ć w ra ż e ń , p o ró w n a n ia , a n ­ t y t e z y i t p . E u ro p e jc z y k , n a j c z ę ś c i e j mówiąoy po p e rs k u lu b t u - r e o k u , n a ty c h m ia s t poznany bywa w to w a rz y stw a c h w sch o d n ich z samego sp o so b u m alo w ania sw o ic h u c z u ć . Każdy by z n a s p o w ie­ d z ia ł« " te n dom j e s t w i e l k i , ogrom ny", l e c z W schodni p a t r z ą c n a t ę ż samą budowę z aw o ła n a ty c h m ia s t: " t e n gmach j e s t n i e b o ­ ty c z n y , w ię k szy od fir m a m e n tu ! " , c h o c ia ż t o o s t a t n i e w y ra ż e ­ n i e n i e w ię o e j j a k p ie rw s z e o zn a o za w je g o u m y śle . Chodża S a a d - e d - d in t a k o p i s u j e n ie p o o z e s n y zamek K u m ily -h y sary , n a d c i e ś n i n ą c a ło g r o d s k ą l e ż ą c y : "W zniesio no t a k p o tę ż n y i w y so k i zamek, i ż w ie rz e je g o s i ę g a j ą p l a n e t y S a t u r n a , a w zrok c z ł o ­ w ie k a , gdy s i ę p o d n o s i do i c h w ie r c h n ic y mniema w stępow ać do n ie b a i d l a n i e z m ie r n e j w y n i o s ło ś c i budowy, o g n ia s tr a ż n ik ó w od b la s k u p l a n e t y Yenus r o z r ó ż n i ć n i e z d o ł a " . '5

Wypowiedź P ie lg rz y m a z o s t a ł a zbudowana w tym s o n e c ie n a z a ­ s a d z ie p o d ob nej h i p e r b o l i . Ten n ie z w y k ły f a k t u ż y c ia s t y l u o r ie n t a l n e g o p r z e z P ie lg rz y m a (E u ro p e jc z y k a ) u z a s a d n i ł p o e ta je g o n ie w ie d z ą , z a sk o c z e n ie m wywołanym p r z e z z e t k n i ę c i e s i ę po r a z p ie rw s z y z f a s c y n u ją c y m i z ja w is k a m i k ry m s k ie j n a tu ry *

82

-D la te g o t e ż w s t r o f a c h n a s tę p n y o h , ła m ią c t r a d y c y jn ą kompo- z y o ję s o n e tu , p r z e c iw s ta w ił w id z e n iu P ie lg rz y m a rz e c z o w e , o p a r­ t e n a d o św ia d c z e n iu w id z e n ie M irzy» P a n u je w tym o b r a z i e , za­ s k a k u ją c a z b ie ż n o ś ć z rz e c z y w is ty m i r e a l i a m i . M irz a b y ł n a Cza- t y r d a h u . W ie, że n a je g o s to k a c h le ż y ś n ie g , w ie , t e u je g o s t o p b i o r ą p o c z ą te k r z e k i i s tr u m ie n ie , w ie , t e je g o s z c z y t

49

w y c h y la s i ę c z ę s t o ponad p u ła p chm ur. Wydawałoby s i ę zatem ,

t e p o e ta s tw o rz y t e r a z r e a l i s t y c z n y o b ra z g ó ry , zbudowany na a u te n ty cz n y m d o ś w ia d c z e n iu , że wbrew a rty s ty c z n y m wymogom po­ m ie s z a postaw y i s t y l i s t y k ę w ypow iedzi w y s tę p u ją c y c h w tym s o ­ n e c i e b o h a te ró w . A le i tym razem d z i e j e s i ę i n a c z e j . Wytrawny a r t y s t a b i e r z e t u zdecydow anie g ó rę nad o b serw ato rem . D ru g i bo­ h a t e r s o n e tu , M irz a , w s w o je j r e l a c j i , b a rd z o z r e s z t ą k o n k re t* n e j , ró w n ież w y olbrzym i o b ra z g ó ry , o to c z y go a u r ą g ro z y 1 n i e - s a m o w ito ś c i, n a d a mu w r e s z c ie pew ien f i l o z o f i c z n y s e n s . Wypo­ w ie d ź M irzy ma uśw iadom ić P ielg rzy m o w i i s t n i e n i e r z e c z y i spraw wym ykających s i ę m o ż liw o śc i lu d z k ie g o p o z n a n ia . W je g o r e l a c j i o s i ą g n i ę c i e s z c z y tu g ó ry s t a j e s i ę p rz e k ro c z e n ie m j a ­ k i e j ś ta je m n e j b a r i e r y , k t ó r e j c z ło w ie k o w i p r z e k r a c z a ć n i e w ol n o . W e jśc ie n a s z c z y t j e s t w ta rg n ię c ie m w in n y ś w ia t: zim ny, t a je m n ic z y , g ro źn y i o bcy. Po t a k skonstruow anym o b r a z ie M irz a o b ja w i d o p ie r o P ie lg rz y m o w i: "To C z a ty rd a h " . Na oo u rz e o z o n y w łasn y m i w ra ż e n ia m i i p r z e j ę t y opow iadaniem M irzy P ie lg rz y m w y k rz y k n ie t y l k o p e łn e zaohw ytu i p r z e r a ż e n i a "A a!N. Do te g o końcowego w y k rz y k n ik a p ro w a d z i bowiem c a ł y sk o n stru o w an y w spo­ só b n ie m a lż e barokow y z e sta w obrazów , o a ł a kom pozycja s o n e tu .

B o g a tą t r e ś ć e m o c jo n a ln ą te g o w y k rzy k n ik a o b j a ś n i ł sam poe­ t a n a s tę p u j ą c o :

"Ów w y k rz y k n ik : "A a!" w yraża t y l k o z a d z iw ie n ie P ie lg rz y m a n a d ś m i a ł o ś c i ą M irzy i dziw am i, k t ó r e on o g l ą d a ł n a g ó r z e . O r i e n t a l n i e t r z e b a by p o w ie d z ie ć , że P ie lg rz y m n a t e sło w a w ło ż y ł w u s t a p a le c z a d z iw ie n ia " .20

83

-Efektow ny o b ra z g ó ry zam knął w ięc p o e ta k ró tk im w y k rz y k n i­ kiem a n ie o r i e n t a l n ą m eta fo rą * U n ik n ą ł w t e n spo sób p r z e ł a d o ­ w a n ia s o n e tu e f e k ta m i o b r a z o w o -s ty lis ty c z n y m i, a je d n o c z e ś n ie

z w r ó c ił uwagę n a t o , o oo w tym u tw o rze r z e c z y w iś c ie mu c h o d z i ł o : o w i e l k i podziw P ie lg rz y m a d l a ta je m n ic z e g o i p o tę ż n e g o z ja w is k a n a t u r y , a n i e o zgodny w j a k i ś sp o só b z r z e o z y w i s to ś - o i ą je g o o b r a z . Romantyozne p rz e k o n a n ie o n ie z w y k ło ś c i i ta je m ­ n i c z o ś c i ś w ia ta p rz y ro d y i a r t y s ty c z n e n o w ato rstw o t r i u m f u j ą w tym s o n e c ie w c a ł e j p e ł n i . Tak u k azan y C z a ty rd a h j e s t z j a w i s ­ kiem n ie c o d z ie n n y m , niezw ykłym i zask akującym naw et d l a m ie s z ­ kańców Wschodu, ty m b a r d z ie j z a ś d l a P ie lg rz y m a , a cóż d o p ie r o d l a wyohowanego na se n ty m e n ta ln y c h o p is a c h p rz y ro d y w s p ó łc z e s ­ nego p o e c ie p o ls k ie g o o z y t e l n i k a .

" C z a t y r d a h ' ! Podobny, c h o o ia ż z n a o z n ie d o s k o n a ls z y a r t y s t y c z n i e o b ra z t e j g ó ry s tw o r z y ł p o e ta w s o n e c ie " C z a ty rd a h ” J e s t t o pod względem a rty s ty c z n y m i myślowym je d e n z n a j l e p ­ s z y c h sonetów c y k lu . W yobrażenie g ó ry i f i l o z o f i c z n a r e f l e k s j a z o s t a ł y t u z e s t r o j o n e w h a rm o n ijn ą c a ł o ś ć . C z a ty rd a h s t a j e s i ę sw oistym pomostem m iędzy z ie m ią a niebem . O s ią g n ię c iu te g o e f e k t u s ł u ż ą nagrom adzone t u je g o p e r y f r a z y t "m aszt k ry m sk ieg o s t a t k u " , "M in a re t ś w i a ta " , " p ad y sz a c h g ó r " , " G a b r ie l p i l n u j ą c y e d e ń s k ie g o gm achu", "drogm an s tw o r z e n i a " . P rz y to c z o n e omówie­ n i a i p e r s o n i f i k a c j e w y s tę p u ją c e w fo rm ie in w o k a c ji lu b porów­ n a ń , wyposażone z o s t a ł y w w a lo r h i p e r b o l i z u j ą c y ; m ający n a c e ­ l u p o d k r e ś le n ie n ie z m ie r n e j w y so k o śc i g ó r y . N ie o r e a l i s t y c z n y o b ra z i e m p iry c z n ą ś c i s ł o ś ć bowiem c h o d z iło w tym wypadku p o e ­ c i e . M ając w p a m ię c i im ponujący w idok C z a ty rd a h u od s tr o n y po­ łu d n io w e j, o p i e r a j ą c s i ę n a k i l k u r e a l n i e i s t n i e j ą c y c h s z c z e ­ g ó łach * l a s y o t u l a j ą c e je g o z b o c z a , chmury i b ły sk a w ic e o t a - o z a ją c e je g o s z c z y t , m ając świadomość z w iązan y ch z nim le g e n d i w ie rz e ń (n p. w ró ż e n ie pogody n a p o d s ta w ie je g o w y g lą d u ), g r o ­ m a d z ił p o e ta w sp o só b barokowy i o r i e n t a l n y c a ły z e s p ó ł wywo­ d z ą cy c h s i ę z k u l t u r y is la m u o k r e ś l e ń ( G a b r ie l z a s t ę p u je t u j e

84

-d y n ie m ahom etańskiego Rameka) 1 s t w a r z a ł o b ra z g ó ry w y s o k ie j, n i e c o d z ie n n e j , t a j e m n i c z e j , k r ó l e w s k i e j , ś w i ę t e j , w y s t r z e l a j ą ­ c e j ponad p r z e c ię t n o ś ć In n y ch w z n ie s ie ń 1 s i ę g a j ą c e j swym sz cz y tem n i e b a . J e s t t o zatem o b ra z o p a r t y o r z e c z y w is to ś ć a l e w yo lb rzym io n y , p r z e ż y ty , z llr y z o w a n y , z i n t e le k t u a l lz o w a n y , n i e z a ś sk o n stru o w a n y w i e r n ie i z g o d n ie z rz e c z y w isty m d o św ia d cz e ­ niem . O d r e a ln ia n ie zaobserw ow anych n a Krymie k ra jo b ra z ó w po­ p rz e z p rz e p u s z c z e n ie i c h p r z e z o k r e ś lo n ą świadomość b o h ateró w b y ło jednym ze sposobów o r i e n t a l i z a c j i p rz e d s ta w io n e g o w s o n e ­ t a c h ś w i a ta .

Na s p e o y f ik ę te g o o b ra z o w a n ia p o l e g a j ą c ą n a p r z e tw a r z a n iu "w rażeń m a te r ia ln y c h n a p o j ę c i a um ysłow e" ( c z y l i p r z e k ła d a n ie k s z ta ł tó w i ko lo ró w n a ję z y k p o j ę ć ) z w r ó c ił ju ż uwagę Mochnac­ k i*

"P e łn o w sz ę d z ie malownych obrazów , c h o c ia ż n i g d z i e n i e sp o ­ s trz e g a m y rysó w , a n i k o l o r y t u . J e s t t o może n a jo k a z a ls z y t r i - umf p o e z j i ” . 2*

To ro m an ty czn e i o r i e n t a l n e w id z e n ie C z a ty rd a h u u z a s a d n i ł w p e ł n i p o e ta tym , że j e s t t o w id z e n ie M irz y , c z ło w ie k a Wschodu a n i e e u r o p e js k ie g o P ie lg rz y m a . S o n e t ma p r z e c ie ż form ę m o d li­ tew nego m onologu M irz y , k t ó r y do p rz e d s ta w io n e g o p rz e d m io tu o d n o s i s i ę z r e l i g i j n ą c z c i ą i p o k o rą . Ten o d r e a ln io n y o b ra z C z a ty rd a h u , obok swego s a m o is tn e g o c h a r a k t e r u , j e s t ró w n ie ż w o k r e ś lo n y sp o só b s f u n k c jo n a liz o w a n y . S ta n o w i m ian o w icie pod­ sta w ę d l a f i l o z o f i c z n e j r e f l e k s j i w y n ik a ją c e j z k o n f r o n t a c j i i s t n i e j ą c e j n ie z m ie n n ie g ó ry z dram atycznym bytow aniem c z ło w ie ­ k a , M iędzy ową n ie z w y k łą g ó r ą a przeżyw ającym j ą b o h a te rem i s t n i e j e j a k i ś w ie lk i,n ie m o ż liw y do p r z e k r o c z e n ia p r z e d z i a ł . P o tę ż n a g ó r a , r e p r e z e n t a n t k a n a t u r y j e s t o b o ję tn a wobec ży w io

-22

łó w , p l a g ( s z a r a ń c z a r z e c z y w iś c ie p o ja w ia ła s i ę n a K rym ie) i n i e s z c z ę ś ć t r a p i ą c y c h b e z s i l n e g o c z ło w ie k a . Wobec j e j m a je ­ s t a t u 1 ś w i ę t o ś c i c z ło w ie k może s i ę t y l k o u k o rz y ć i u ca ło w ać j e j s k a l i s t o s to p y . D ochodzi t u do g ł o s u g o rz k a r e f l e k s j a nad

85

-tra g in n e m l u d z k i e j e g z y s t e n c j i a ró w n o c z e śn ie rom antyczne r o z ­ m y śla n ie o p r z e c i ę t n o ś c i 1 w z n io s ło ś c i* M irz a j e s t t u bowiem wyposażony zarów no w p s y c h ik ę wyznawcy is la m u ja k 1 e u r o p e j ­ s k ie g o ro m anty k a w s t y l u b o h ateró w Byrona*

O kazuje s i ę z a te m , że ja k ik o lw ie k r e a l i s t y c z n i e pom yślany o b raz C z a ty rd a h u n i e od p o w iad ałb y w tym wypadku a rty s ty c z n e m u zam ysłow i p o e ty , je g o z lir y z o w a n e j f i l o z o f i o z n e .1 r e f l e k s j i * D la te g o C z a ty rd a h n i e j e s t t u z i e l o n ą g ó r ą o b i a ł e j k o r o n ie s z c z y t u , n a k tó ry m r o z c i ą g a j ą s i ę k w itn ą c e ł ą k i , l e c z d o s t o j ­ nym drogmanem p o śre d n ic z ą c y m m iędzy Bogiem a n a tu rą * M usi z a ­ tem s i e d z i e ć m iędzy "św iatem i n iebem " z założony m i po tu r e c k u nogam i, pod k t ó r e z a m ia s t p o d u s z k i p o d e s ł a ł "ziem ie* l u d z i ,

23

gromy". M usi być w yższy n a d n a t u r ę , a w ięc n i e r e a l i s t y c z n y . " P i e l g r z y m ! ! Po r a z t r z e c i - a w ła ś c iw ie po r a z p ie rw s z y - w y s t ą p i ł C z a ty rd a h w s o n e c ie "Pielgrzym !! Po r a z p ie rw s z y , gdyż j e s t t o praw dopodobnie je d e n z n a jw c z e ś n ie js z y c h utworów K rym skiego c y k lu n o s z ą c y w r ę k o p i s i e t y t u ł : " S o n n e t. W

24

Krymie n a T ch aty rd aJcu ". Omawiany p o p rz e d n io s o n e t b y ł mono­ lo g ie m M irz y . Ten z a ś d l a u z y s k a n ia odpow iedniego e f e k t u kom­ p o z y c y jn e g o ( k o n t r a s t u i rów now agi) j e s t m onologiem P ie lg rz y m a . C z a ty rd a h w y s tę p u je t u w fo rm ie n ie c o zaw o alo w an ej, a l e r o z ­ s z y fro w a ć go n i e t r u d n o . Z d ra d za go cytow any p ie rw o tn y t y t u ł u tw o ru . Poza tym d l a k a ż d e g o , k to ch o ć r a z b y ł n a s z c z y o ie Cza t y r d a h u , początkow e sło w a s o n e tu k o n k r e ty z u ją od r a z u m ie js c e , z k tó re g o P ie lg rz y m s p o g lą d a n a Krym:

"TJ s t ó p m oich k r a i n a d o sta tk ó w i k r a s y , Nad g ło w ą n ie b o j a s n e , obok p ię k n e l i c a " .

T ylko s t ą d , ze w zg lęd u n a sam otne u sy tu o w a n ie C z a ty rd a h u r o z t a c z a j ą s i ę s z e r o k i e w id o k i n a c a ł ą kry m sk ą, " k r a i n ę " . T y l­ ko s t ą d o d n o s i s i ę w ra ż e n ie - co ju ż p o d k re ś la n o wyże.1 - że Krym l e ż y u s t ó p t e j g ó r y . Z in n y c h sz czy tó w w id o k i n i e s ą t a k r o z l e g ł e i u ro z m a ic o n e . O g r a n ic z a ją j e bowiem o k o lic z n e s z c z y ­ t y , a lb o u j e d n o s t a j n i a j e b e z m ia r m o rza.

- 86

O glądany z w y so k o śc i C z a ty rd a h u p ię k n y i b o g a ty Krym b u d z i w P ie lg rz y m ia w spom nienia z ie m i o j c z y s t e j , k o c h a n k i i s z c z ę ś ­ l i w s z e j p r z e s z ło ś c i« D la p o d k r e ś l e n ia w i e lk o ś c i owego wspom­ n i e n i a p o e ta k o n s tru o w a ł w s p a n ia ły o b ra z Krymu, w p l a ta j ą c weń d l a u z y s k a n ia w ię k sze g o e f e k t u a r ty s ty c z n e g o " s ł o w i k i B a jd a ru " " d z ie w ic e S a l h i r y " , "rubinow e morwy", " z ł o t e a n a n a s y " . Stwa­ r z a ł w ięo znowu z r e a l n y c h elem entów o b ra z n iem o żliw y do do­ s t r z e ż e n i a w b e z p o ś r e d n ie j o b s e rw a c ji« We w r z e ś n iu n a Krymie n i e ma bowiem ś p ie w a ją c y c h słowików« J e s t n a to m ia s t s p o ro r ó ż ­ nego In neg o ś p ie w a ją c e g o p ta c tw a ż y ją c e g o n a c ie p ły m , p o łu d ­ niowym brzegu« S ły s z ą c jo* p o e ta n i e t y l k o m y l i ł j e ze s ło w i­ k am i, i l e celow o w prow adzał do swego o b ra z u b a r d z i e j p o e ty c z ­ nego s ło w ik a . C z y n ił t o tym b a r d z i e j , że s ło w ik ów m ia ł t u rów- n i e ż w a lo r o r i e n t a l i z u j ą c y . W ią z a ł bowiem u tw ó r z ulubionym w l i t e r a t u r a c h wschodu w ątkiem o s ło w ik u i róży« T a k i sam wa­

l o r o r i e n t a l i z u j ą c y s p e ł n i a j ą t u ró w n ież owe " S a lh i r y d z ie w i­ c e ” , a w ięc d z ie w o z ę ta zn ad r z e k i S a l h i r y , ś p ie w a ją c e ja k h a ­ remowe httry sy « P ie rw o tn ie t e n w ie r s z - z g o d n ie z r e s z t ą ze śródziem nom orskim c h a ra k te re m k ry m sk ieg o k r a j o b r a z u - b r z m ia ł:

”N ie s ło w ik i ś r ó d la u ró w , p o śró d s k a ł k r y n ic e " .

B y ł t o zatem o b ra z b a r d z i e j r e a l i s t y c z n y , a l e ró w n o c z eśn ie b a r ­ d z i e j o g ó ln ik o w y , ra ż ą o y n a d o d a te k swym n ie m a lż e k la s y o y -

btycznym c h a ra k te re m « D la te g o t e ż w w e r s j i d rukow anej o s a d z i ł go M ic k ie w icz m o c n ie j w k ry m sk ic h r e a l i a c h i ró w n o c z e ś n ie z o - r l e n t a l i z o w a ł p r z e z w prow adzenie b e z p o ś re d n io do t e k s t u t a t a r ­ s k i c h nazw g e o g r a f ic z n y c h , k t ó r e w in n y c h s o n e ta c h w y s tę p u ją n a o g ó ł je d y n ie w t y t u ł a c h . 25

Wspomniane d a l e j morwy i a n a n a s y , z k t ó r y c h p ie rw s z e r o s n ą n a K rym ie, p o d o b nie ja k u n a s , d z ik o , d r u g ie z a ś można s p o tk a ć j e d y n i e w o g ro d ac h b o ta n ic z n y c h (n p . w N i k i c i e ) , m a ją s tw a rz a ć o o b r a z i e owym e f e k t d o s ta t k u i e g z o ty k i« Ten efek ty w n y o b ra z K ry m u ,b le d n ie je d n a k ż e wobec w c ią ż żywych wspom nień o jc z y z n y

- 87

1 " k o c h a n k i p ie rw s z y c h d n i"* Z a p o w ia d ają c a "Pana T ad eu sza" t ę ­ s k n o ta z a e w e je k o ś o ią 26 z o s t a ł a t u w ydobyta p o p rz e z s k o n t r a e t o - w anie borów i b ł o t l it e w s k io h z* w sp an iały m obrażam. Krymu zbu­

dowanym n a m a t e r i a l e a k tu a ln y c h o b s e r w a c ji i zw iązanych в n i ­ mi p r z e ż y ć . Uwaga p o e ty z o s t a ł a t u s k ie ro w a n a n a p o d k r e ś le n ie w i e lk o ś c i i t r w a ł o ś c i lir y c z n e g o w spo m nien ia p od m iotu , a n i e n a u z y s k a n ie z g o d n o śo l wprowadzanych do o b ra z u szczegó łó w z r e a l n ą r z e o z y w ie to ś o ią «

Z r e s z t ą e le m e n t l i r y c z n e j r e f l e k s j i g ó r u je t u zdecydow anie nad elem entem opisowym« Od p ie r w s z e j ju ż s t r o f y d z i ę k i obec­ n o ś c i m o n o log u jąceg o p odm iotu j e s t c z y n n ik ie m dom inującym w c a łym u tw o rz e . T ra d y c y jn y s o h e e a t gatunkow y z o s t a ł t u znowu z ł a ­ many, c h o c ia ż w in n y krańcow o sp o só b n i ż w "Widoku g ó r ze s t e ­ pów Kozłowa."

W omawianych t u s o n e ta c h C z a ty rd a h w y s tę p u je w r o l i e f e k ­ tow nego r e p r e z e n t a n t a p o t ę ż n e j , t a j e m n i c z e j i e g z o ty c z n e j krym­ s k i e j n a tu ry « N a tu rę t ę lu d zo y b o h a te ro w ie sonetów o b s e rw u ją , ja k w id z ie liś m y , % zaohwytem i p o k o rą . K o n tak t z C z a ty rd a h e * wyzw ala w n io h typowe d l a ro m a n ty c z n e j p ostaw y n ie p o k o je i p r z e ż y c ia zw iązane s t a j e m n i c z o ś c i ą o ta c z a ją c e g o i c h ś w i a t a , tragizm em l u d z k i e j e g z y s t e n c j i , w i e l k o ś o i ą i p r s e o ię tn o ó o lą « w spom nieniam i s z c z ę ś l i w e j p r s e s z ł e ś o i , t ę s k n o t ą z a o jc z y z n ą itp « Ta p ro b le m a ty k a n u r t u j ą c a wówczas samego p o e tę zadeoydo - w a ła o k ie r u n k u p r z e tw o r z e n ia r e a ln e g o m a t e r i a ł u danego mu w b e z p o ś r e d n ie j o b e e r w a o ji. W s o n e ta o h mamy zatem do c z y n ie n ia z przeży ty m p rz e z p o d n i e t , zllryzow anym i z o rie n ta liz o w a n y m o b r a ­ zem ś w ia ta zew nętrzneg o « O braz t e n r ó ż n i s i ę zarówno od p a m ię t­ n i k a r s k i e j c z y r e p o r t e r s k i e j r e l a o j l j a k 1 od r e a l n e j r z e c z y ­ w i s t o ś c i , z k t ó r e j w ftlą ł sw ój p o c z ą te k . In n y j e s t w ięc G z a ty r - dah r e a l n y , k ry m s k i, a in n y p o e ty o k i, M ic k ie w ic z o w sk i. Chcąc je d n a k ż e w p e ł n i z ro z u m ie ć C z a ty rd a h p o e ty c k i , t r z e b a p r z y n a j ­ m n ie j г а г p ó jś ć ś la d a m i p o e ty n a p o tę ż n y s z o s y t r z e o z y w is te g o , k ry m sk ieg o C zaty rd ah u«

PRZYPISY

* S .tó . R z ę tk o w s k i," M ie js c o w o ś c i w " S o n e ta c h k ry m sk ich " wspom­ n ia n e " {na p o d sta w ie n o t a t e k J . B i l i ń s k i e g o ] , "T ygodnik I l u s t r o ­ wany" 1780 n r 119» s . 174.

2 S.M. R z ę tk o w sk i, l o c . c i t . j W. W ie t li n a , " K rłm s k ije p u s t i e - c z e s t w i j a " , Moskwa 1955» s . 132.

5 S.M. R z ę tk o w sk i, l o c . c i t , ; A. S y g i e ty ń s k i , ’’Ś ladam i M ic­ k ie w ic z a " , " K u r ie r W arszaw ski" 1897 n r 3021 K. K aczkow ski, " D z ie n n ik p od ró ży do Krymu o d b y te j w ro k u 1825" Warszawa 1829 c z . IV s . 68-691 A. L e is t [ lu b r a ń s k i] , "W o jc z y ź n ie so n etó w ", "G a z eta P o ls k a " 1881 n r 209.

4 A, M ic k ie w ic z , " S o n e ty " , Moskwa 1826 s . 4 7 .

5 T. G erstm an, " L is t y k ry m s k ie " , "G azeta lwowska" 1899 12 V I I I.

6 K. K aczkow ski, " D z ie n n ik p o d ró ży " . . . c z . IV s . 71.

7 K. K aczkow ski, lo o . c i t . ; S.M. R z ę tk o w sk i, "M iejsco w o ści w " S o n e ta c h k ry m sk ich " . . . p i s z e : "Na w ie rz c h o łk u ja g o ś n ie g b i e ­ l e j e aż do połowy l i p c a , p ó ź n ie j p o z o s ta je t y lk o w g łę b o k ic h r o z p a d l in a c h g ó r n e j p ła s z c z y z n y n a m io tu " , s . 174» W. W i e t l i n a , " K rim s k ije p u t i e c z e s t w i j a , . . " s , 112. 8 S.M. R z ę tk o w s k i,HM ie jsc o w o śc i w S o n e ta c h K ry m sk ic h .. . " 9 A. N o w o s ie ls k i, " S te p y , morze i g ó r y " , W ilno 1854 t . I I s . 24 0

,

/0E. C h o je c k i, "W spomnienia z podró ży po K rym ie", Warszawa 1845, s , 2 3 8 -2 4 0 , 242, 250.

11 P o j a t a [K .S k irm u n tó w n a], " S z k ic e z Krymu", "Tygodnik I l u ­ s tro w a n y " 1871 n r 202t M. R y l s k i, "Legendy Kryma", S y m fero p o l 1963 s . 7 2 -7 4 .

i2E, C h o je c k i, "W spomnienia . . . " s . 2 4 3 -2 4 9 .

t

f3K, K aczkow ski, "D z ie n n ik p odróży . . . " c z . IV s , 7 8. 14A, M ick iew icz " S o n e ty . . . " s . 4 7 .

i53 , G ubrynow icz, "Album P i o t r a M o szy ń sk ie g o ", " P a m ię tn ik Tow.

89

-16k , S y g i e ty ń s k i , "S iadam i M ic k ie w ic z a " , " K u r ie r W arszaw sk i” ,

1897 n r 279.

/7J . K l e in e r , "Adam M ic k ie w icz ” , Lwów 1934 t . I . s . 4 8 6 . /8J . S ękow ski, " C o lle c ta n e a z d z ie jo p is ó w t u r e c k i c h r z e c s y do h i s t o r i i p o l s k i e j s łu ż ą c y c h z d o d atk iem o b ja ś n ie ń p o trz e b n y c h i k ry ty c z n y c h u w a g ." Warszawa 1824» t . I I s . 160.

19 Z jaw isk o t o p o tw ie r d z a K. Kaczkowski* "P rz e p ły w a ły pod s t o ­

pam i n aszy m i f a l i s t e tumany n a k s z t a ł t n a d p o w ie trz n e g o m o rz a . K ryte b ły sk a w ic e p r z e d z i e r a ł y t u 1 ów dzie o z a rn ą io h pom rokę. Huk z p r z e p ły w a ją c e j e l e k t r y c z n o ś c i , Bzum w i a t r u c a ł ą a tm o s fe ­ r ę w s t r z ą s a ją c y , s tr a s z n y c h j a k i c h ś duchów m ie s z k a n ie n ib y

z w ia s to w a ły . " D z ie n n ik p o d r ó ż y .. . " o z . IV. b . 6 9 .

*°A. M ick iew icz " D z ie ła " , Warszawa 1955 t . XIV s . 337. U s t do A. E. Odyńoa z 1 4 /2 6 k w ie tn ia 1827 r . O r ie n ta ln e w y ra ż e n ie z a c z e r p n ą ł p o e ta z J . Sękow skiego " C o l l e c t a n e a .• • " t . I I s .2 6 3 *

21 M. M ochnacki, "0 "S o n e ta c h " Adama M ic k ie w ic z a " wt W. B i l l i p ,

"M ick iew icz w oozao h w sp ó łc z e s n y c h ", Wrocław 1962, s . 8 4 . 22E. C h o je o k l, "W spom nienia.. . " s . 51.

23J . K l e in e r , "Adam M lo k iew io z", Lwów 1934. t . I . s . 4 8 4 .

24B. G ubrynow ioz, "Album P i o t r a M o s z y ń s k ie g o .. . " s.5 0 0 ;W .M ic - k le w ic z z T e k i F r a n c is z k a M alew sk ieg o , "Rok M ic k ie w icz o w sk i"

Lwów 1899 s . 265: "S o n ety w o k to b r z e . [ . . . ] N a jp ie rw sz y s o n e t n a C z a ty rd a h u " .

^ B . G ubrynow icz, "Album P i o t r a M o s z y ń s k ie g o .. . " , s . 500 ) E . Kwaśny, " Ja k p o w s ta ła s z a t a o r i e n t a l n a "Sonetów k ry m sk ic h " w: "Adam M ic k ie w ic z . M a te r ia ły Ś l ą s k i e j S e s j i M ic k ie w ic z o w s k ie j..." K atow ice 1958 s . 4 3 0 -4 3 1 . P o r. ró w n ie ż S . Ś w irk o , "N iezn an y k o p i a r i u s z p o e z j i M ic k ie w ic z a " , R o czn ik I T o w .L it. im. A. M ic­ k ie w ic z a , W arszawa 1966, s . 3 1 -3 2 .