Leszek Kamiński
Literatura romantyczna na VII
Międzynarodowym Kongresie
Slawistów
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 9, 143-149
1974
L eszek K a m iń ski
LITERATURA ROMANTYCZNA
NA VII MIĘDZYNARODOWYM KONGRESIE SLAWISTÓW V II M iędzynarodow y K ongres Slawistów, obradujący w W arszaw ie w dn iach *21-27 isierpnia 1973 r., skupił ponad dw a tysiące uczonych z 24 krajów . T em atyka .obrad obejm ow ała niezw ykle szeroki zakres zagad n ień z różnych dziedzin n au k i: od dom inującego językoznaw stw a, po przez historię i teo rię lite ra tu ry , stylistykę, folklorystykę, po historię. „R om antyzm w lite ra tu ra c h słow iańskich” — to w iodący te m a t obrad sekcji literaturo zn aw czej Kongresu. O m aw iano n astępujące problem y: 1. badania nad romantyzmem w krajach słowiańskich z punktu widzenia porów
nawczego (w obrębie literatur słowiańskich i niesłowiańskich),
2. now oczesne metody interpretacji romantyzmu w związkach z życiem społeczno- narodowym w krajach słowiańskich,
3. znaczenie literatury oświecenia i preromantyzmu w krajach słowiańskich (d;zde- dzictwo oświecenia w ewolucji literatury XIX w.),
4. tradypja romantyzmu w późniejszych okresach rozwoju literatur słowiańskich. Wokół przedstawionych wyżej zagadnień obracała się tematyka 78 referatów i 1Э0 komunikatów.
Ale nie w yczerpuje to problem atyki rom antycznej om aw ianej na fo rum K ongresu. Sekcja d y sk u tu jąca nad problem am i lin g w isty czn o -litera- turoznaw czym i podjęła m. in. tem at „Z agadnienia przekładu literackiego w e w n ątrz języków słow iańskich i n a języki słow iańskie w epoce ro- były też często m ateriałem do referató w i kom unikatów ze stylistyki, po ety k i historycznej itp. (4 refe ra ty i 6 kom unikatów ).
m an ty z m u ” (3 refe ra ty i 9 kom unikatów ). U tw ory z epoki rom antyzm u W czasie obrad sekcji folklorystycznej przedstaw iono 13 referató w i 5 kom unikatów n a tem at roli rom antyzm u w badaniach n ad folklorem
słow iańskim .
Rów nież sekcja historyczna podjęła szereg tem ató w isto tn y ch i in te resujących dla historyków lite ra tu ry (np. społeczne, k u ltu ra ln e i nauk o w e zw iązki narodów słow iańskich w X V I-X IX w., pow stanie slaw istyki
— 144 —
naukow ej czy znaczenie ruchów narodow ow yzw oleńczych Słowian w X IX -X X w. dla rozw oju k u ltu ry słow iańskiej).
Już wyliczenie liczb spraw ia w rażenie im ponujące i uzm ysław ia bo gactw o podniesionej probilem atyki. J e s t rzeczą jasną, że om ówienie, n aw et pobieżne (nie w spom inając o ocenie), jest w jed nym arty k u le niem ożliwe. Celem m oim je st p rzedstaw ienie najw ażn iejszy ch w ątków obrad, dotyczących głów nie rom antyzm u polskiego i generalnych pro ble m ów lite ra tu ry tej epoki. Dotyczące tych zagadnień re fe ra ty i kom uni
k a ty przyniosły w iele cennych inform acji i in terp retacji.
W ielu badaczy podjęło próby generalnych ujęć rom antyzm u słow iań skiego czy też jego poszczególnych elem entów . P róbow ano określić istotę rom an ty zm u w 'krajach słow iańskich, jego specyfikę, zarów no w dziedzinie podnoszonych tem atów , jak i poetyki. Na p rzy k ład I. N ieupo- kojew a (ZSPiR) w ygłosiła odczyt pt. „R om antyzm w lite ra tu ra c h słow iań skich w ogólnoeuropejskim kontekście” 1> an alizując zw iązki m iędzy lite ra tu ra m i słow iańskim i a zachodnioeuropejskim i i charak tery zu jąc m iej sce rom antyzm u słow iańskiego w 'literaturze i k u ltu rz e tej epoki. Tem a tem w ystąpienia K. Genow a (Bułgaria) były ogólnotypologiczne i specy ficznie narodow e praw idłow ości rozw oju rom antyzm u w lite ra tu ra c h słow iańskich. Zagadnieniam i typologii rom antyzm u słow iańskiego zajęło .się rów nież kilku innych badaczy.
W w ielu w ystąpieniach m ówiono o charakterystycznych dla rom an tyzm u m otyw ach literackich (np. dem onizm — E. Loghinovski z R um u nii czy noc — N. K auchcziszwili z Włoch), o podstaw ow ych kategoriach h isto ry czno-filozoficznych epoki (np. idea słow iańska — M. Jakóbiec czy rom antyczna koncepcja historii — L. Sziklay z W ęgier), o zagadnieniach poszczególnych gatunków literack ich (dram atu — G. G erm anów z B uł garii, H. K neip z RFN, N. K iraily-D ubrow skaja z W ęgier, noweli — Л. N ikoliukin z ZSRR, powieści — I. M eszerics i G. K iraly z W ęgier, M. Luporini z Włoch).
Spośród polskich badaczy szeroko zakrojone, sy ntety zujące re fe ra ty przedstaw ili M. Jan io n („R om antyzm polski w śród rom antyzm ów euro p ejskich”) i K. W yka („R om antyzm w k u ltu rz e polskiej”).
Duża ilość tego ty p u w y stąp ień świadczy o pow szechnym w śród historyków lite ra tu ry różnych k rajó w dążeniu do ujęć syntetycznych, u jm ujących całościowo istotę danego prąd u czy zjaw iska literackiego i sytuujących je w odpow iednio szerokim kontekście. W ynika też z tego jasno, że znaczenie rom antyzm u dla rozw oju lite ra tu ry i k u ltu ry posz czególnych narodów , a chyba i całej Europy jest pow szechnie doceniane.
W arte podkreślenia są próby trak to w an ia rom antyzm u słow iańskiego (często rów nież łącznie z w ęgierskim i rum uńskim ) jako całości. W w ielu
w ystąpieniach znalazła w yraz przekonanie o potrzebie rozw ijania takich badań. Między innym i D. D uriszin (CSRS) swój re fe ra t poświęcił w łaś nie m etodologicznym problem om porów naw czej syntezy lite ra tu ry ro m antycznej.
Związki pom iędzy poszczególnym i litera tu ra m i słow iańskim i były dys kutow ane bardzo często. P rzedstaw ione w yw ody w skazyw ały zarów no na podobieństw a i pokrew ieństw a, jak i na różnice. Z bardziej in te resu ją cych w ystąpień tego rodzaju można w ym ienić refe ra ty : E. Cybienko (ZSRR) o osobliwościach polskiej i rosyjskiej prozy rom antycznej, M. J a - kóbca o idei słow iańskiej w rom antyzm ie polskim i litera tu ra c h w schod- niosłow iańskich, B. Stachejew a (ZSRR) o polskim rom antyzm ie i idei zbliżenia narodów słow iańskich czy R. Chm ela (CSRS) o socjologicznym aspekcie porów nyw ania słowackiego i w ęgierskiego rom antyzm u.
Szczególnie wiele uw agi poświęcono rom antyzm ow i rosyjskiem u i pol skiemu, ich m iejscu i roli w rom antyzm ie słow iańskim i europejskim . Przedstaw ione prace przyniosły szereg now ych faktów i in terp retacji. Znaczna część referató w w skazyw ała na dużą i insp irującą rolę, jak ą ode grał rom antyzm polski w stosunku do lite ra tu r krajów ościennych. W y m ienić tu m ożna przykładow o re fe ra t S. Kozaka K ny hy b itija u k rain s’koho narodu M. K ostcm arow a i K sięgi narodu i pielgrzym stw a polskiego czy W. K ubiljusa i K. N astopki (ZSRR) pt. ,,Polski rom antyzm i lite ra tu ry bałtyckie” . W pływ rom antyzm u polskiego n a w schodniosłow iańskie lite ra tu ry przedstaw ili G. W erw es i M. IĆazbiaruk (ZSRR). R um uńscy badacze I. C hitim ia i I. P etrica w skazyw ali na znaczenie poezji M ickiewicza dla li te ra tu ry rum uńskiej i związki m iędzy litera tu ra m i obu krajów . K. K ujew (Bułgaria) zajął się recepcją Konrada W allenroda w swoim k raju, a W. Sm ochow ska-Petrow a (Bułgaria), m ówiąc o historyzm ie rom antycznym i jego źródłach, zestaw iała K sięgi narodu i pielg rzym stw a polskiego i kro- kronikę X V III-w iecznego m nicha bułgarskiego Paisija. I. F ried (Węgry) przedstaw ił proces przechodzenia od klasycyzm u do rom antyzm u n a przykładzie twórczości słow eńskiego poety Preszerena, Mickiewicza, M a chy i V örösm arty’egO'.
P roblem atyka zw iązku m iędzy rom antycznym i litera tu ra m i słow iań skim i a litera tu ra m i Zachodu ukazyw ana była głównie na przykładzie li te ra tu ry rosyjskiej. W ym ienić tu m ożna m. in. ciekaw y re fe ra t R. K alini na (Francja) o w pływ ie francuskiej szkoły frenetycznej na wczesną prozę rom antyczną w Rosji.
R eferaty i kom u n ik aty przedstaw iające w yniki badań porów naw czych nad rom antyzm em słow iańskim zdecydow anie dom inow ały ilościowo. Sto sunkow o niew ielka liczba badaczy p rzedstaw iała refe ra ty mieszczące się w tem acie określonym jako: „Nowoczesne m etody in te rp re ta c ji ro m an ty zm u w zw iązkach z życiem społeczno-narodow ym w k rajach słow
— 146 —
skich”. Wśród k ilku n astu w ystąpień z tej gru py znajdow ało się kilka nie zw ykle interesujących.
W yróżnić należy żywo p rzy jęty re fe ra t I. Bełzy o rozw oju etycznych koncepcji polskiego rom antyzm u, kształtow anych, zdaniem au to ra, przez folklor, profetyczne rozum ienie poezji i w pływ Dantego, a o b ejm u jący oprócz poezji, rów nież zagadnienia m uzyki Chopina.
Inni radzieccy badacze zajęli się podstaw ow ym i problem am i rosyjskiej litera tu ry rom antycznej : U. Focht m ówił o spornych problem ach rozw oju rom antyzm u w litera tu rz e rosyjskiej, W. Kuleszów — o jego typologii, a A. Ow czarenko — o sporze o rom antyzm w radzieckim litera tu ro z n a w stwie.
Ciekawym ujęciem tem atu w yróżniał się re fe ra t Stefana T re u g u tta o Napoleonie B onaparte jako bohaterze literackim polskiego rom antyzm u.
0 postaci Napoleona w litera tu rz e rosyjskiej m ówiła E. M atew a (Bułgaria)) Podkreślić tu jeszcze należy prace, dające próby uogólniających, te o retycznych ujęć pew nych elem entów procesu historyczno-literackiego epoki rom antyzm u. P rzedstaw iły je m.in. polskie badaczki M. P iw ińska (.,Psychologiczna problem atyka rom antyzm u a k o n stru k c ja b o h a te ra ”) 1 M. Żm igrodzka (,,Przełom rom antyczny i trad y cja litera c k a ”).
K ilkanaście referató w koncentrow ało się wokół problem atyki ośw iece- ' nia i p rerom antyzm u. Celem ich było przede w szystkim pełniejsze scha rakteryzow anie prero m an ty zm u i sentym entalizm u jako fazy przejściow ej między ośw ieceniem a rom antyzm em i ukazanie roli lite ra tu ry i filozofii oświeceniowej w następnej epoce.
Również i tu daje się zauważyć stosunkow o duża ilość rozpraw sy n te tyzujących (np. ,,U źródeł polskiego p rero m an ty zm u ” A. L ipatow a z ZSRR czy „P rerom antyzm i sentym entalizm w lite ra tu rz e ro sy jsk iej” G. Sm itha z W ielkiej B rytanii). Obok nich przedstaw iono szereg, m oże n a w e t b a r dziej interesu jący ch rozp raw szczegółowych, dotyczących poszczególnych aspektów d yskutow anych prądów literackich. K. K rejći (CSRS) m ów ił 0 problem ie języka w oświeceniu i rom antyzm ie, G. M akogonenko (ZSRR) — o związkach K aram zina z oświeceniem , Z. L ibera — o początkach rom antycznej k ry ty k i literackiej.
T radycja rom antyczna w litera tu rz e późniejszej, zarów no X IX - jak 1 XX -w iecznej — to problem skupiający uw agę literatu rozn aw ców w ielu krajów . Znaczenie rom antyzm u w rozw oju poszczególnych lite ra tu r n aro dowych, jak i k u ltu ry europejskiej, żywotność sform ułow anych w tedy haseł, artystyczn a i ideow a w artość poszczególnych dzieł stają się, m .in. dzięki dorobkow i badaw czem u historyków litera tu ry , coraz pow szechniej uśw iadam iane. Zagadnieniom ty m poświęcono sporo uw agi rów nież w czasie obrad VII MKS.
-ty zm u (np. pozy-tyw istów — J. K ulczycka-Saloni czy m iędzyw ojennej aw a n g a rd y — A. Lam) i jego dorobku w poszczególnych dziedzinach li te r a tu r y (np. recepcja d ram atu rom antycznego w okresie Młodej Polski — R. T aborski czy sym boliczny d ram a t narodow y W yspiańskiego — St. Skw arczyńska), jak też odbicie rom an ty zm u w twórczości poszczególnych pisarzy. Spośród referató w z ostatniej g ru p y w arto w spom nieć cały sze reg w ystąpień, poświęconych twórczości Dostojewskiego (np. „Likw idacja b y ro nizm u w pow ieściach D ostojew skiego” D. M artineza z F ran cji czy „P ro b lem rom antyzm u w dziele D ostojew skiego” M. Jonesa z W ielkiej B rytanii).
Ü kazane zostały różne asp ek ty związków z rom antyzm em takich pi sarzy, jak Czechow, Turgieniew , Gorki, Jesienin, Błok, Fet, Tiutczew, B le- łyj, Botew, Wazów, B erent, Broniew ski, Iwaszkiewicz, Bryll, a także po szczególnych prądów i kierunków literackich (symbolizm, poezja rew olu cyjna).
Nie brakow ało też referató w podejm ujących próby całościowego uka zania w pływ u rom antyzm u na poszczególne dziedziny k u ltu ry i lite ra tu ry Słow ian. T ytułem przykładu m ożna w ym ienić w ystąp ienia H. Segela (USA) — „D erom antyzacja rom antyzm u polskiego w dobie neorom anty- z m u ”), L. Nowczenko (ZSRR) — „O rom antycznych początkach realizm u socjalistycznego”, S. Nikolskiego (ZSRR) — o rom antycznych tendencjach czeskiej lite ra tu ry XX w. czy J. Z. Jakubow skiego, om aw iającego ten sam problem w odniesieniu do lite ra tu ry polskiej. P rzedstaw iano też w yniki bad ań bardziej szczegółowych (np. J. K ry sty n ek z CSRS — „R om anty czna tra d y c ja w rozw oju prozy historycznej u południow ych Słow ian” czy D. Bieńkow ska z K anady — „E rn est B ryll: te a tr rom antyczny — k o n ty n u ac ja czy deform acja”).
W spom niałem już na w stępie, że u tw o ry rom antyczne służyły często jako m ateriał dow odow y w referatach i kom unik atach z zakresu poetyki historycznej, stylistyki czy teorii przekładu. Szczególnie często sięgano w ty m celu do twórczości Puszkina. Jako przykłady prac w artościow ych i rep rezen taty w n y ch m ożna w ym ienić: „Teoria przekładu w literatu rze polskiej epoki ro m an tyzm u ” — M. W isti-Szurek (Francja), „Język poe tycki ro m an ty zm u w polskiej poezji w spółczesnej” E. Rechtsiegel (NRD), „G enologiczna in te rp re ta c ja lite ra tu ry ro m anty cznej” J. Hvišč (CSRS) czy „M ity i sym bole: system y tem atyczne w powieści N. Żm ichowskiej
Poganka.” — P. H ultberg (Dania).
Rów nież w czasie obrad sekcji folklorystycznej przedstaw iono w y niki badań, rozszerzających w y datn ie w iedzę o rom antyzm ie, zarów no w k w estiach szczegółowych („R om antyzm polski a te a tr kukiełkow y w k ra jac h słow iańskich” W. Gusiew z ZSRR), jak i poprzez prezentow anie ujęć generaln y ch („P aralele i specyfika w rozw oju etnografii i folklorystyki
— 148 —
w k rajach słow iańskich w okresie ro m an tyzm u” J. B urszta, czy „R om an tyzm w litera tu ra c h słow iańskich i folklor” — N. K raw ców z ZSRR). D yskutow ane w ostatniej sekcji problem y dotyczące społecznych, kul tu ralny ch i naukow ych związków narodów słow iańskich, pow stania sla w istyki naukow ej czy ruchów narodow ow yzw oleńczych w X IX w. poz w alały zrekonstruow ać społeczno-polityczne i in telek tu aln e podłoże lite ra tu ry rom antycznej.
* * *
Ju ż z przytoczonej, bardzo lakonicznej c h a ra k te ry sty k i w ynika, że znaczenie K ongresu dla dalszych badań nad rom antyzm em jest ogrom ne. Szczególnie dużo m iejsca poświęcono rom antyzm ow i polskiem u. Przygo tow ane na K ongres prace przyniosły w iele now ych u staleń in te rp re ta c y j nych, zarów no dotyczących poszczególnych utw orów , jak i typów boha tera, charak tery sty czny ch w ątków i m otyw ów, różnych gatunków literac- . kich itp. Podejm ow ali te zagadnienia przede w szystkim uczeni polscy (przedstaw ili ok. 30 referató w na te tem aty). O pracow ane przez nich m a teriały ukazały się d rukiem w tom ach: Stud ia ro m a ntyczn e 2 (m.in. wspo m niane prace M. Jan io n i M. Żm igrodzkiej) i Z polskich studiów slaw is
tyc zn y ch t. 4 3 (m.in. rozpraw a R. Taborskiego), a także na łam ach róż
nych czasopism („P am iętnik L iteracki” , „M iesięcznik L iterack i” , „L itera tu ra ” i in.). Ze w zględu na ogólną dostępność tych w ydaw n ictw ich b a r dziej szczegółową c h a rak tery sty k ę pom ijam .
Z naszego p u n k tu w idzenia bardzo in teresu jące w w ystąpieniach b a daczy zagranicznych były inform acje i rozw ażania dotyczące recepcji ro m antyzm u polskiego w litera tu ra c h innych narodów (głównie słow iań skich), a także rozm aite prace kom paratystyczne, ukazujące podobieństw a i różnice w rozw oju poszczególnych lite ra tu r narodow ych lub p ró bu ją ce sform ułow ać ogólne praw idłow ości w rozw oju lite ra tu r słowiańskich. Oczywiście nie ty lk o do tych zagadnień ograniczył się dorobek zagranicz nych slaw istów. Przedstaw ili też oni szereg w artościow ych rozpraw in te r p retacyjn y ch dotyczących lite ra tu ry polskiej. W ym ienić tu m ożna w spom nianą już pracę I. Bełzy o etycznych koncepcjach polskiego rom antyzm u, N. K iraly-D ubrow skiej o typologii polskiego d ra m a tu X V III i XIX w., B. Czaykowskiego (Kanada) o zagadnieniu oryginalności w polskim ro m antyzm ie, G. Göm öri (W. B rytania) o m icie B yrona w twórczości N or w ida czy W. W eintrauba (USA) pt. „ P e ry p e tie rom antycznej p rofesury: M ickiewicz, M ichelet i Q u in et”. K onfrontacja naszych poglądów na ro m antyzm z dociekaniam i badaczy pochodzących z innych kręgów k u ltu row ych daje m ateriał do interesujących przem yśleń, pozwala w sposób pełniejszy ujrzeć dorobek polskiej lite ra tu ry rom antycznej.
dyków, zaw ierających zarów no pełne tek sty przedstaw ionych w czasie obrad referató w , ja k i inne prace dedykow ane K ongresowi. Z książek dostęp ny ch n a naszym ry n k u księgarskim , oprócz już w spom nianych, w y
m ienić trzeba przygotow any przez naukow ców z U n iw ersytetu W arszaw skiego i M oskiewskiego i w ydany w języ k u rosyjskim tom pt. R om an
ty z m w literaturach słow iańskich 4. Zaw iera on m. in. w ym ienione wcześ
niej a rty k u ły W. Kuleszow a i E. Cybienki, pracę N. K raw cow a o roli m iędzysłow iańskich związków literackich w okresie rom antyzm u, a także prace uczonych polskich: M. Straszew skiej o narodowości w polskim ro m antyzm ie, Z. Libery o początkach rom antycznej k ry ty k i literackiej i E. Saw rym ow icza o listach M ickiewicza. Obok polonistów w tom ie tym piszą polscy rusycyści i slawiści (m.in. B. G alster i A. Sem czuk o rom an tyzm ie d ek ab ry stó w czy J. W ierzbicki o problem ach rom antyzm u chor w ackiego. Spośród innych polskich publikacji kongresow ych m ożna jesz
cze w ym ienić Stu d ia ry sy c y sty c zn e z epoki ro m a n ty zm u 5.
V II M iędzynarodow y K ongres Slaw istów stanow ił dogodne forum do szerokiej k o n fro n tacji poglądów i w ym iany doświadczeń, um ożliw ił zo rien to w an ie się w ak tu alny m stanie badań w poszczególnych dziedzinach slaw istyki, w tym in teresu jący m nas tu szczególnie problem ie badań nad rom antyzm em . B adania te prow adzone są różnym i m etodam i, m ają różny zakres, a i ich poziom nie jest rów ny. Je d n ak ilość, a także podnoszona p roblem aty ka dowodzą w yraźnie, że zainteresow anie lite ra tu rą ro m an ty czną ciągle w zrasta. Coraz w yraźniej w idoczna staje się doniosła rola ro m an ty zm u w k u ltu rze europejskiej, a zwłaszcza w k u ltu rz e narodów sło w iańskich. Ale w raz z rozw ojem badań ukazuje się coraz więcej białych plam i ciągle stw ierdzam y, że w brew pozorom nie. jest to lite ra tu ra osta tecznie zbadana i usystem atyzow ana.
P r z y p i s y
1 Tytuły referatów, niezależnie od języka, w jakim były wygłoszone, podaję w języku polskim. Językami obrad były wszystkie języki słowiiańskie oraz francuski, angielski i niemiecki.
2 Studia romantyczne. Prace pod redakcją Marii Żmigrodzkiej poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slaw istów. Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1973, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
3 Z polskich stu dió w slawistycznych, T. 4, Seria 4. Prace na VII M iędzynaro dowy Kongres Slaw istów w Warszawie 1973 r. Warszawa 1972
4 R om anty zm w literaturach słowiańskich. W ydawnictwo Uniwersytetu Mos kiewskiego 1973.
5 Studia rusycystyczne z epoki romantyzmu. Prace krakowskiego ośrodka sla wistycznego poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slaw istów w Warsza- w ie w roku 1973. W rocław-W arszawa-Kraków-Gdańsk 1973, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
